Sens powstań narodowych w XIX wieku

Bić się czy nie bić?

Pytanie to powstało w Polakach już po drugim rozbiorze (1793 r.), kiedy to zawiódł on nadzieje reformującego się, poprzez dzieło Sejmu Wielkiego (1788 – 92 r.), narodu i państwa liczącego na brak interwencji zewnętrznej z powodu dokonujących się zmian. Konkretnie Rosji, jednak wojska rosyjskie reakcyjnej carowej Katarzyny II Wielkiej Romanow (1763-96) w wyniku ingerencji z 1792 r., wymusiły na Polakach, na ostatnim sejmie – grodzieńskim, zalegalizowanie drugiego już rozbioru, zniszczyły większość postanowień Konstytucji Trzeciego Maja 1791 r. i wymusiły posłuszeństwo na ostatnim polskim królu Stanisławie Auguście Poniatowskim (1764-95). Zapanował wtedy upadek gospodarczy i okupacja rosyjska przy radykalnej redukcji wojska polskiego o połowę. W odpowiedzi, Polacy pod wodzą doświadczonego w Ameryce Tadeusza Kościuszki, chwycili za broń w 1794 r przeciw Rosji. Mimo początkowych sukcesów, czyli zwycięstwo pod Racławicami dzięki kosynierom, powstanie w Warszawie, Wilnie i Wielkopolsce, wydanie Uniwersału Połanieckiego w celu zachęcenia chłopów do udziału w powstaniu, przyszły klęski – ignorancja szlachty i nie rozpowszechnienie przez nią Uniwersału, niewydolność zaopatrzeniowa, przystąpienie Prus do carowej, klęska pod Szczekocinami i Maciejowicami oraz zwalczenie wystąpień i zdobycie Warszawy przy zmasakrowaniu Pragi. W 1795 roku ostatecznie mocarstwa rozbiorowe wymazały Polskę z Europy. Granice rosyjsko – prusko - austriacką miał stanowić Brześć Litewski. Kraków był odtąd austriacki, Wilno – rosyjskie a Warszawa – pruska. Król, który abdykował, i naczelnik Kościuszko byli więzieni w Petersburgu aż do 1796 roku, kiedy zmarła caryca. Król zmarł w 1798 roku a naczelnik w 1817 w Szwajcarii. Jednak powstał naród wyłoniony reformami z schyłku istnienia I RP. Naród trzech świeckich stanów zdolny do późniejszej walki. Tymczasem we Włoszech, w których walczy armia francuska Napoleona (1799-1814) tworzą się legiony dąbrowskiego i powstaje późniejszy hymn “Jeszcze Polska nie umarła…”, za którego w przyszłości zginie wielu Polaków. Francja rewolucyjna po opanowaniu trudności związanych z zamachem stanu, zaczyna zwyciężać koalicje tworzone przeciw niej z zaborców i Anglii. Polacy przy boku Francuzów walczą dzielnie w celu wyzwolenia ojczyzny. Francja jednak traktuje ich “po macoszemu” wysyłając nasze oddziały na San Domingo czy twierdząc, że służą oni Republice Lombardzkiej właśnie tworzonej we Włoszech. Mimo zwycięstw odnoszonych przez wojska polsko-francuskie nad habsburskimi i nadziejami podążenia do Polski poprzez Czechy, a przez to odrodzenia kraju, zostaje podpisany pokój w Campo Formio (1797r.) potwierdzający tylko granicę Francji na Renie i kuratelę nad Włochami, przy oddaniu Wenecji Austrii. Następną okazją na odbudowę Polski okazał się pogrom dotychczas niepokonanych Prus w 1806 roku i zwycięstwa Napoleona nad Rosją w roku następnym. W wyniku, czego został podpisany pokój w Tylży (1807 r.), dzięki któremu Polacy, wobec buntu antypruskiego, uzyskali własny kraj – Księstwo Warszawskie obejmujące drugi, trzeci oraz część pierwszego zaboru. Powiększony został w 1809 następnie o III zabór austriacki. Car natomiast za nabytki terytorialne (okręg białostocki sojusznikiem tarnopolski) został sojusznikiem Napoleona. Przymierze zostało zerwane w 1811 r. z powodu kryzysu gospodarczego poprzez narzucenie przez Napoleona blokady kontynentalnej przeciwko Anglii, carowi Aleksandrowi I (1801-1825). Księstwo, jako wasal francuski, wystawiło do wojny z Rosją ok. 100 tys. armię pod wodzą brata króla Stanisława Poniatowskiego – ks. Józefa. Dotarła ona z siłami Napoleona w liczbie pół miliona żołnierzy do samej Moskwy, tocząc przy tym bitwy pod Wilnem, Smoleńskiem, Witebskiem i Borodino. Nawet podczas odwrotu ukazała ona swe męstwo, ratując cesarza (od 1804 r.) Napoleona w przeprawie przez Berezynę od niewoli rosyjskiej. Do kraju wróciło 24 tys. Polaków. W wyniku, czego zostało ono zajęte przez Rosjan. Po ostatecznym pokonaniu Napoleona w 1815 r., Polakom, jako, że trzymali się wiernie jego boku do końca, podzielono na nowo ich terytorium państwowe: Wielkopolskę oddano Prusom, resztę księstwa oddano Rosji jako państwo złączone z nią unią władcy. Granica księstwa z Austrią zostały natomiast poprawione na korzyść Wiednia. Z okolic Krakowa utworzono Rzeczypospolitą Krakowską (1815 – 46). Nazwa kraju, mimo wcześniejszych umów między zaborcami i z Napoleonem, została zmieniona z Księstwa Warszawskiego na Królestwo Polskie. Nowy twór był jednak nazywany popularnie Kongresówką, ponieważ został utworzony na Kongresie Wiedeńskim porządkującym Europę po epoce napoleońskiej. Królestwu Kongresowemu została nadana już trzecia konstytucja (po napoleońskiej z 1807 r.) przez cara Aleksandra. Była bardziej liberalna niż poprzednia. W pełni obowiązywała do XII 1830 roku. Wtedy to właśnie Polacy znowu chwycili za broń przeciwko nowemu carowi Mikołajowi I (1825-55). Przyczyny to: łamanie konstytucji przez władze i wlk. Ks. Konstantego – dowódcy wojsk polskich, wieść o zwycięskiej rewolucji we Francji i powstaniu narodowowyzwoleńczym Belgów, związana z tym groźba interwencji Wojska Polskiego na Zachodzie oraz wykrycie organizacji powstańczych.

Dowódcy Przebieg
Józef Chłopicki, Jan Skrzynecki , Henryk Dębiński, Jan Krukowiecki, Adam Czartoryski, Joachim Lelewel, Maurycy Mochnacki, Bonawentura Niemojowski 29-30 XII 1830 – spiskowcy Wysokiego atakują Belweder, ucieczka Wlk. Ks. Konstantego z Warszawy, Rosjanie wyparci przez lud ze śródmieścia Warszawy.
XII – powstanie Rządu Tymczasowego, dyktatorem gen. Chłopicki (do 18 I 1831 r.)
25 I 1831 – detronizacja Romanowów przez sejm.
5 II – armia Dybicza wkracza do Królestwa.
14 II – zwycięstwo Dwernickiego pod Stoczkiem nad jednym z korpusów rosyjskich.
25 II – bitwa o Olszynkę Grochowską, Dybicz rezygnuje ze szturmu Warszawy
III-IV – zwycięstwa pod Wawrem, Dębnem Wielkim, Iganiami, powstanie sięga na Litwę i za Bug.
3 IV – korpus gen. Dwernickiego przekracza Bug, by wzniecić powstanie na Wołyniu, sukces w starciu pod Boremlem, ale 27 IV zmuszony złożyć broń w Galicji
V – opieszałość gen Skrzyneckiego pozwala Dybiczowi przegrupować siły, porażka pod Ostrołęką (26 V).
29 VI – dymisja Skrzyneckiego.
17 VII – wo0jska Paskiewicza przekraczają Wisłę, by obejść Warszawę od zachodu.
15 VIII – samosądy w Warszawie na generałach oskarżonych o zdradę, dymisja rządu, nowy dyktator gen. Krukowiecki rozpędza opozycję.
6-7 IX – szturm Rosjan na Warszawę (na szańcach Woli ginie gen. Sowiński).
8 IX – kapitulacja Warszawy, demoralizacja w wojsku.
18 IX – korpus Ramorina przechodzi do Galicji.
28 IX – czyni to korpus Różyckiego
5 X – resztki wojska przechodzą do Prus.
9 X – kapituluje Modlin
21 X – pada Zamość

Powstanie mimo początkowych zwycięstw upadło w wyniku niedostatecznego zaangażowania się wszystkich w to wydarzenie (generałowie i chłopi pańszczyźniani), gigantycznej przewagi Rosjan, braku reakcji państw zachodnich i ociąganiu się Polaków na polu bitwy, co dało czas wrogowi na przegrupowanie sił i energię do dalszej walki. Skutki były opłakane. Już drugie powstanie Polaków o wolność spełzło na niczym. Car zlikwidował konstytucję 1815 roku, nadał surowego namiestnika Paskiewicza – noc paskiewiczowska zawisła nad “Polską” tępiąca ruch narodowy, w 1833 r. zawarto układ pomiędzy Berlinem, Wiedniem a Petersburgiem o tępieniu dążeń niepodległościowych Polaków. Służyć temu miała wprowadzona rusyfikacja Polaków (nauka rosyjskiego na przymusie). Insurekcja została potępiona także przez papieża Grzegorza XVI (1831-46) w specjalnie wydanej encyklice. Wielu wybitnych przedstawicieli Polski emigrowało na Zachód poprzez Niemcy i Austrię, najczęściej, do Paryża by stamtąd myśleć o odrodzeniu Rzeczypospolitej. Byli to: Adam Jerzy Czartoryski, Joachim Lelewel, Józef Bem, Bonawentura Niemojowski, Józef Niemojowski, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński a także wielu innych związanych z rządem powstańczym, wyższych oficerów, szlachtę, inteligencję pochodzenia szlacheckiego a także prostych żołnierzy. Wybitniejsi z nich stworzyli organizacje polityczne, które nawet w obliczu wygnania nie umiały się zjednoczyć – obóz Hotelu Lambert, Towarzystwo Demokratyczne Polski i Gromadę Ludu Polskiego. Najgorszy los jednak spotkał ich rodaków w ojczyźnie. Zostali oni wcielani do armii carskiej na okres służby 25 lat. Zsyłano ich także na Sybir. W najgorszych przypadkach mieli tam dojść sami. Oczywiście, że wielu nie dożyło… W następnych latach nadarzyła się kolejna okazja do ulżenia krajowi. Otóż w Europie w 1848 roku wybuchła “wiosna ludów” spowodowana krytyką absolutyzmu i wciąż trwającego feudalizmu a także powszechnym głodem. Objęła ona swym zasięgiem całą Europę, prócz Wlk. Brytanii i Rosji. Polacy z zaboru pruskiego, jako jedni z wielu, powstali przeciwko Prusakom domagając się większej autonomii. Zryw jednak “wypala się” po roku. Wielkie Księstwo Poznańskie, jako część Ks. Warszawskiego wcielona do Prus, zostaje zmniejszone na rzecz rozbiorcy. Społeczeństwo zniechęca się do czynnych akcji tego typu – w zamian tego rośnie popularność haseł pracy organicznej (od podstaw w celu uświadamiania Polaków). Następną straconą okazją do przywrócenia kraju była wojna krymska (1853-56). Mikołaj I tłumiąc powstanie na Węgrzech w 1849 r., a sam nie doznając ruchu “wiosny”, został on uznany za “ostoję porządku po wiedeńskiego”. Poczuł, wtedy, że ma mocną pozycję i zaczął wtedy domagać się od Imperium Osmańskiego (Turcji) możliwości swobodnej żeglugi przez jej cieśniny – Bosfor i Dardanele, oraz pozwolenia na opiekę nad ludnością prawosławną i miejscami świętymi w Jerozolimie. Usłyszał odmowę. Rozpoczął, więc wojnę atakując tureckie okręty w porcie Synopa i zajął lenna osmańskie – Mołdawię i Wołoszczyznę. Francja i Anglia, obawiając się zbytniego rozrostu Rosji i likwidacji Turcji, wraz z mniejszą Sardynią wypowiedziały wojnę carowi, Austria wykorzystała okazję i zmuszając cara groźbą wojny wyrzuciła go z terenów Rumunii. Armie zachodnie rozpoczęły: desant na Krym i oblężenie Sewastopola. Prowadzono także walki na Bałtyku, Kaukazie i Dalekim Wschodzie. Polska będąc w środku mogła wzniecić powstanie i zapewne wyzwolić się, ponieważ przypomnę, że walki toczyły się i na Bałtyku i Ukrainie, skąd nie było daleko do Warszawy. Jednak nic nie zrobiono w tym kierunku. Car, w wyniku zdobycia Sewastopola w 1854 r., zmarł. Na tronie zasiadł Aleksander II (1855-81). Król Prus namówił do zawarcia pokoju, który został podpisany w Paryżu (1856r.). Car i tak już miał dużo własnych zmartwień: Rosja została skompromitowana przez swą dumę, ujawniono jej zacofanie w technice i stosunkach społecznych, cofnięto jej wszystkie przywileje na Morzu Czarnym, chłopi pańszczyźniani zaczęli się buntować i rozpoczął się proces walki o demokratyczne przemiany w kraju. By zlikwidować, chociaż jeden z tych czynników wydal on ukaz uwłaszczający chłopów (na Rosję bez obszaru Królestwa Polskiego). Tymczasem sytuacja międzynarodowa obudziła w Polsce ponownie ducha nadziei. Sardynia z pomocą Francji (pomoc Paryża była rekompensatą za pomoc Turynu w walkach na Krymie) w 1861 roku właśnie zjednoczyła Włochy (bez Wenecji i obszarów wokół Rzymu przyłączonych kolejno w 1866 i 1870 r.) oraz sądzono powszechnie, ze osłabiona Rosja, ogarnięta “wiosną posewastopolską”, nie będzie mogła skutecznie przeciwstawić się dążeniom Polaków do niepodległości. W Polsce odbywały się manifestacje uliczne, odprawiano nabożeństwa w kościołach za ojczyznę, śpiewano zakazane pieśni patriotyczne – “Mazurka Dąbrowskiego” i “Boże coś Polskę” (po dodaniu nowego refrenu “Ojczyznę, wolność racz nam wrócić Panie”). Reakcji na początku nie było, lecz z czasem przystąpiono od tępienia takich wystąpień, by w październiku 1861 r. wprowadzić stan wojenny. To jednak nie stłumiło ducha wolności. Zaczęły powstawać organizacje konspiracyjne, które połączyły się w jedną organizację. Na jej czele stanął Komitet Centralny Narodowy. Posiadał on podległe mu komitety w Wilnie, Kijowie i Krakowie. Zwolenników walki zbrojnej nazwano czerwonymi. Ich najsłynniejszym przywódcą był Jarosław Dąbrowski. Zakładali oni powstanie, przy udziale, wcześniej uwłaszczonych, chłopów. Dla przeciwwagi, powstała też grupa białych. Ich przedstawiciele to Andrzej Zamojski i Leopold Kronenberg. Sądzili oni, że drogą pokojową, a mianowicie ustępstw i perswazji, można osiągnąć ugodę z Rosją. Hamowali oni przy tym planowane uwłaszczanie i uświadamianie chłopa o jego roli. Oczywiście Petersburg zgadzał się na ustępstwa, widząc nastroje społeczne. Na czele władz administracyjnych Królestwa stał wówczas lojalny wobec Aleksandra II, Polak – Aleksander Wielopolski. Postawą reprezentował program białych, chociaż nie był z nimi związany. Za zgodą ciemięzcy przeprowadził kilka zmian w Polsce. Mimo to, jego ugodowe stanowisko wobec rosyjskiego prześladowcy budziło tylko wrogość i pogardę wobec niego. Gdy biali zaprosili go do współpracy, odrzucił propozycję. Stwierdził wtedy, że “o ile dla Polaków da się coś zrobić, o tyle [razem] z Polakami nic (…)”. Niechcąc dopuścić do zrywu narodowego rozpoczął brankę (przymusowy pobór do wojska). Jej ofiarą mieli paść głównie patriotycznie nastawiona polska młodzież. Kolejnym etapem miała być ich wywózka na służbę na Syberię czy Kaukaz – byle jak najdalej od ojczyzny. Powstanie planowano na wiosnę, lecz wobec toku wydarzeń, Komitet ogłosił się, w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r., Tymczasowym Rządem Narodowym. W opublikowanym manifeście wezwał cały naród do walki. Ogłoszenie uwłaszczenia i obietnica nadania ziemi bezrolnym miała zachęcić chłopów do udziału w nim. Ci jednak uważali, ze walka toczy się w interesie znienawidzonej szlachty, która w okresie I RP ich tak uciskała. Zaskoczenie też zawiodło. Nie udało się wyzwolić żadnego z większych miast, więc Tymczasowy Rząd musiał nadal działać w warunkach konspiracji. Plany utworzenia regularnej armii tez ”nie wypaliły”. Rozpoczęto, więc wojnę partyzancką. Stoczono 1200 bitew. Bywało nawet, że dowódcy nie mieli doświadczenia a walczący nie znali terenu.

Dowódcy Przebieg
Marian Langiewicz, Józef Hauke-Bosak, Romuald Traugutt, Stefan Borowski, Karol Majewski, Zygmunt Sierakowski, Jakub Gieysztor 22 I 1863 – Komitet Centralny Narodowy (czerwoni) ogłasza się Tymczasowym Rządem Narodowym, w manifeście ogłasza uwłaszczenie chłopów; oddziały partyzancie uderzają na garnizony rosyjskie, Rosjanie cofają się do miast.
17 II – z zagranicy przybywa Mierosławski wyznaczony na dyktatora, po kilku dniach jego rozbity oddział przekracza pruską granicę; Biali popierają dyktaturę Langiewicza, dowodcy dużego oddziału w kieleckim.
19 III – Langiewicz otoczony przez Rosjan przechodzi granicę austriacka, powstanie rozszerza się na Litwę i część Białorusi, z reszty zaborów płyną pieniądze, ochotnicy i broń.
Lato 1863 – nowy namiestnik w Królestwie Fiodor Berg i generalny gubernator na Litwie Michaił Murawjew, przystępują do krwawej rozprawy z powstaniem.
IX – skrajni czerwoni tworzą Rząd Narodowy, nieudolne zamachy na Berga.
17 X 1863 – dyktatorem zbliżony do białych Traugutt (reorganizacja wojska i administracji cywilnej, wysunięcie na pierwszy plan realizacji dekretu uwłaszczeniowego).
2 III 1864 – ukaz uwłaszczeniowy cara wzorowany na dekrecie powstańczym.
11 IV 1864 – aresztowanie Traugutta.
5 VIII 1864 – Traugutt stracony wraz z czterema innymi towarzyszami.
XII 1864 – rozbity ostatni rozdział powstańczy – ks. Brzózki na Podlasiu.

Jedynym skutkiem powstania było ostatecznie zniesienie autonomii Królestwa i zamiana go w Kraj Prywiślański, masowe zsyłki na Syberię, wyroki śmierci na terenach zabranych I RP pomiędzy Bugiem a Dnieprem, wzmożona unifikacja i rusyfikacja, a także konfiskaty majątków szlacheckich. To właśnie powstanie, ostatnie w XIX wieku, uświadomiło Polakom, że walką zbrojną nic oni nie osiągają, a wręcz przeciwnie – tracą. Powstania, jakie wybuchały na przełomie XVIII i XIX a także te w XIX w. doprowadzały kolejno do utraty państwa i zaostrzania sytuacji Polaków pod zaborami. Powiedzieli oni wreszcie “dość!”. Pojęcie powstania ogólno narodowego odeszło do lamusa historii. Jedynym pożytkiem tej klęski, jest fakt wzmocnienia poczucia solidarności narodowej Polaków, w tym także na ziemiach utraconych przed wiekami – Śląsku, Warmii i Mazurach. Naród Polski postanowił rozpocząć proces “pracy od podstaw” – uświadamiania prostego ludu, kim są, by wzmocnić w nich świadomość obywatelską i narodową, a także podnieść poziom oświaty w narodzie. Polegała ona na pracy na polu gospodarczym, kulturalnym, oświatowym i duchowym (walka caratu z Kościołem Katolickim). Bilans powstań XVIII i XIX wieku przedstawiał się niekorzystnie. W XX w. nastąpi jeszcze 5 powstań – 3 śląskie, wielkopolskie i warszawskie. Z nich jedno, wielkopolskie, jako jedyne w historii naszych zrywów zakończy się sukcesem – przyłączeniem Wielkopolski do wolnej i niepodległej (od 1918 r.) Polski.