Owady

OWADY ( Insecta )

Owady stanowią największą pod względem liczebności gatunków gromadę. Spośród ponad miliona gatunków zwierząt, które zostały nauko-wo opisane i nazwane, grubo powyżej 800000 to gatunki owadów. Nieopi-sanych jeszcze gatunków owadów może być milion, dziesięć milionów, a nawet kilkanaście milionów.
Owady są grupą bardzo starą: początki ich sięgają środkowego dewonu, a zatem czasów, od których dzieli nas 300 milionów lat. Szczyt ich rozwoju przypada jednak na współczesną epokę geologiczną, a być może szczytu te-go jeszcze nie osiągnęły.

Najstarsze kopalne formy owadów pochodzą ze środkowego dewonu. Są to przedstawiciele gatunku z podgromady owadów bezskrzydłych, z rzędu skoczogonków. Pierwsze formy uskrzydlone pochodzą z górnego dewonu, a z karbonu znamy już 5 rzędów tych owadów. Miały one dwie pa-ry prymitywnych, nie składających się, jednakowych skrzydeł, długie czuł-ki, nogi przystosowane do biegania i gryzące narządy gębowe. Niektóre z tych form osiągały długość do 25 cm, a rozpiętość ich skrzydeł wynosiła 30 cm. Owady te zbliżone były budową do współczesnych ważek czy widelnic. Dopiero w późniejszych okresach geologicznych pojawiły się owady po-dobne do współczesnych tzw. wyższych owadów ( chrząszcze, motyle, mu-chówki i in. ). Z dawnych form rozwinęły się natomiast współczesne hełm-ce, ważki, jętki itp.








Owady tworzą gromadę Insecta w typie stawonogów Arthropoda.
Są dwie podgromady owadów. W podgromadzie Apterygota - owady bez-skrzydłe - wyróżnia się cztery rzędy:
1. Pierwogonki ( Protura )
2. Skoczogonki ( Collembola )
3. Widłogonki ( Diplura )
4. Szczeciogonki ( Thysanura )

W podgromadzie Pterygota - owady uskrzydlone - wyróżnia się 26 rzędów:
1. Jętki ( Ephemeroptera )
2. Ważki ( Odonata )
3. Karaczany ( Blattodea )
4. Termity ( Isoptera )
5. Modliszki ( Mantodea )
6. Skorki ( Dermaptera )
7. Prostoskrzydłe ( Orthoptera )
8. Straszyki ( Phasmatoidea )
9. Widelnice ( Plecoptera )
10. Gryzki ( Psocoptera )
11. Nogoprządki ( Embioptera )
12. Przylżeńce ( Thysanoptera )
13. Zoraptera ( brak polskiej nazwy )
14. Wszy i wszoły ( Phthiraptera )
15. Pluskwiaki ( Hemiptera )
16. Wielkoskrzydłe ( Megaloptera )
17. Wielbłądki ( Rhaphidides )
18. Wojsiłki ( Mecoptera )
19. Pchły ( Siphonaptera )
20. Siatkoskrzydłe ( Neuroptera )
21. Chrząszcze ( Coleoptera )
22. Wachlarzoskrzydłe ( Strepsiptera )
23. Muchówki ( Diptera )
24. Chruściki ( Trichoptera )
25. Motyle ( Lepidoptera )
26. Błonkówki ( Hymenoptera )


Ciało owadów składa się z trzech części: głowy, tułowia i odwłoka. Na głowie rozmieszczone są różne narządy zmysłów, takie jak oczy, przyoczka i czułki, oraz narządy gębowe. Oczy owadów są bardzo skomplikowane. Każde z nich składa się z paru, a niekiedy z kilkunastu lub nawet kilkudziesięciu tysięcy oczek, czyli pojedynczych aparatów optycznych odbierających bodźce świetlne. Ostrość widzenia jest jednak kilkadziesiąt razy gorsza niż u ludzi, natomiast zdolność postrzegania zmian położenia przedmiotów ( ruchu ) wielokrotnie większa. Zdolność rozróżniania barw występująca u owadów jest wykorzystywana w badaniach entomologicznych: owady reagujące silnie na kolor żółty, np. mszyce, wyłapuje się na tzw. szalki Moerikego lub żółte talerze.

Jeśli chodzi o narządy gębowe, to budowa ich jest różnorodna i od niej zależą sposoby odżywiania się owadów. Wyróżnić można trzy podsta-wowe typy narządów gębowych: gryzący, kłująco - ssący i ssąco - liżący. Już same nazwy tych narządów mówią o charakterze ich funkcji.

Tułów owadów składa się z trzech części: przedtułowia, śródtuło-wia i zatułowia. Od każdej z tych części odchodzi para nóg, od drugiej i trzeciej - po parze skrzydeł, oczywiście u owadów uskrzydlonych. U mu-chówek mających jedną parę skrzydeł, skrzydła odchodzą od śródtułowia.

Ciało owadów jest pokryte kutikularnym pancerzem, którego naj-ważniejszy składnik stanowi chityna, która jest substancją elastyczną i przepuszczalną, tak więc w czystej postaci nie jest ani szczególnie wy-trzymała, ani wodoodporna. Jednak jest ona wzmocniona przez twarde biał-ko zwane sklerotyną i uszczelniona substancjami woskowymi. Sztywne rury i płyty opasujące części miękkie są twarde i mocne oraz całkowicie nie-przepuszczalne - nawet w obrębie ruchomych stawów kutikula jest wodo-odporna. Oznacza to, że owad może być aktywny prawie w każdych warun-kach.
Niestety posiadanie twardego szkieletu zewnętrznego ma też i minusy. Nie może się on rozciągnąć i rosnąć tak jak miękka, elastyczna skóra, toteż owad, jeśli ma rosnąć, musi zrzucać twardy oskórek i zastępować go no-wym, większym.
Nowa kutikula pojawia się pod starą, która stopniowo staje się cieńsza i bardziej delikatna, ponieważ jej chityna jest rozpuszczana i absorbowana przez ciało owada. W końcu stara kutikula pęka, zazwyczaj na tylnym koń-cu ciała, i wychodzi z niej owad okryty nowym, błyszczącym oskórkiem.
Na tym etapie nowa kutikula jest jeszcze miękka i wciągając powietrze albo wodę do wnętrza ciała, owad może ją naciągnąć i napiąć do nowych roz-miarów. W ciągu kilku godzin chityna twardnieje i jest wzmacniana sklero-tyną. Tak powstaje nowa powłoka ciała owada, a cały ten proces nazywamy linieniem.
Wylinka jest bardzo trudnym okresem w życiu owadów i często kończy się dla nich tragicznie. Wiele z nich w tym czasie ginie lub jest zjadanych przez drapieżniki.

Owady były pierwszymi zwierzętami, które posiadły umiejętność lata-nia. Latały już przynajmniej 150 milionów lat wcześniej, zanim pojawiły się pierwsze ptaki i są jedynymi zwierzętami bezkręgowymi posiadającymi skrzydła.
Najbardziej prymitywne owady, na przykład skoczogonki, nie posiadają skrzydeł w ogóle i dlatego należą do podgromady Apterygota, czyli do bez-skrzydłych. Wszystkie inne owady są klasyfikowane jako uskrzydlone, Pte-rygota, chociaż niektóre ich gatunki mogą mieć skrzydła przez krótki okres w swoim życiu lub uskrzydlonymi formami mogą być tylko samce lub sa-mice. U świetlikowatych, na przykład, tylko samce mogą latać; samice są bezskrzydłe przez całe życie i zwabiają samce światłem.

Owady posiadają ogromną zdolność przystosowywania się do róż-nych i zmieniających się warunków otaczającego je środowiska. Owady występują we wszystkich biotopach biosfery, z wyjątkiem głębin oceanicznych.






PSZCZOŁA MIODNA

Królestwo: Zwierzęta ( Animalia )
Podkrólestwo: Tkankowce właściwe ( Eumetazoa )
Typ: Stawonogi ( Arthropoda )
Podtyp: Tchawkodyszne albo Wargowe ( Tracheata s. Labiata )
Gromada: Owady ( Insecta )
Rząd: Błonkówki ( Hymenoptera )
Rodzina: Pszczołowate
Odmiana/Gatunek: Apis mellifer


Pręgowana i żądląca pszczoła miodna jest wysoko cenionym owadem. Kiedyś została udomowiona w Azji, obecnie znana jest na całym świecie, od gorących pustyń po zimne szczyty Alp i Andów.


CYKL ZYCIOWY

Pszczoła żyje w rodzinach ( rojach ). Rodziny liczą kilkadziesiąt ty-sięcy pszczół na początku lata i kilka tysięcy na początku wiosny. W ulu ży-ją 3 rodzaje osobników: 2 postacie samic - matka i robotnice, oraz samce - trutnie. Cykl życiowy pszczół zaczyna się, gdy matka złoży po jednym jaju do każdej komórki.
Królową otacza stale orszak robotnic, dostarczających jej pokarmu. Składa ona po kilkaset jaj dziennie, każde do osobnej komórki. Z niezapłodnionych jaj rodzą się trutnie, z zapłodnionych - samice. Zapas nasienia z jedynego w jej paroletnim życiu aktu kopulacyjnego wykorzystywany jest stopniowo i królowa sama decyduje, która partia produkowanych przez nią jaj ma ulec zapłodnieniu. Gdy w gnieździe panują odpowiednie warunki ( 32 - 35 C ) już po 3 dniach z jaj wychodzą larwy.
Larwy robotnic i trutniów otrzymują papkę ( wydzielina specjalnych gru-czołów robotnic ) z domieszką miodu i pyłku. Tylko larwa królowej otrzy-muje samą papkę, która ma duż wartość odżywczą.
W ciągu następnych 6 - 7 dni larwy czterokrotnie linieją i szybko rosną. Komórki z wyrośniętymi larwami, pszczoły zasklepiają wieczkiem z wosku. Tam larwy przeobrażają się w poczwarki, a następnie w pszczoły. Po opuszczeniu komórki, młoda pszczoła ciągle jest karmiona przez starsze, ale zaczyna już pracować, np. przy czyszczeniu komórek. Starsze - lotne - pracują już poza ulem. 11 dni po opuszczeniu komórki, gruczoły woskowe pszczół zaczynają produkować łuseczki, z których pszczoły budują plastry. Od 16 do 20 dnia życia część pszczół zajmuje się odbieraniem nektaru i przerabianiem go na miód. 20 dni po opuszczeniu komórki pszczoła wylatuje z ula na pierwszy oblot ( tzw. przegrę ), w pobliżu ula w celu wypróżnienia się. Następne, coraz dalsze loty, pozwalają pszczołom zapoznać się z okolicą. Do czynności robotnicy w wieku 20 dni należy również pilnowanie wejścia do gniazda.
Pszczoły lotne zaczynają wylatywać w pole około 15 - 20 dnia życia, cza-sem wcześniej. Oprócz pyłku, nektaru lub spadzi - słodkiej rzeczy pojawia-jącej się na liściach niektórych roślin - pszczoły zbieraczki znoszą do ula też lepkie substancje balsamiczne z pączków niektórych drzew.

Trutnie są pozbawione żądła, mają ciało krępe, ociężałe, czułki 13 - to członowe, podczas gdy królowa oraz robotnice maja czułki 12 - członowe.


JEDYNA OBRONA

Pszczoła posiada aparat żądłowy, którego użycie w przypadku czło-wieka kończy się dla niej tragicznie. Zadziory na końcach szczecinek kłujących, które znajdują się na żądle, uniemożliwiają wyciągnięcie żądła ze skóry człowieka lub innego zwierzęcia stałocieplnego. Następuje więc urwanie całego aparatu żądłowego, wskutek czego pszczoła ginie. Przy ukłuciu człowieka jad dostaje się do rany, powodując ból i spuchliznę. Je-śli jednak użądli ona inną pszczołę lub osę, może żądło wyciągnąć bez pro-blemów.
Pszczoła miodna ma w środowisku naturalnym dużo wrogów. Na przykład szerszenie latają przed wlotem do ula i czyhają na pszczoły wracające z lotu. Atakują je, łowią i porywają do swego gniazda, gdzie je pożerają.
Innym wrogiem pszczół jest średniej wielkości osa, która łowi pszczoły dla nektaru lub zabiera złowioną pszczołę do gniazda jako pokarm dla swych larw.


POZYWIENIE I ZYCIE W ULU

Pszczoły dzikie szukają miejsca na swe gniazda w dziuplach drzew, przy wejściach do jaskiń lub pod występami skalnymi.
Udomowione pszczoły żyją obecnie w ulach. W okresie kwitnienia na wio-snę i w lecie wylatują podczas ciepłych dni z ula i zbierają w okolicy wodę, nektar oraz spadź. Główne miodobranie ( „ pożytek ” ) jednak rozpoczyna się u nas dopiero w drugiej połowie czerwca i trwa do września. Florę mio-dodajną ( rośliny o dużej ilości nektaru czyli oskoły ) stanowią: drzewa owocowe, lipa, akacja, trawy łąkowe, sparceta, gryka, koniczyny, wrzos. Pyłku do karmienia czerwia dostarczają: agrest, porzeczka, wierzba, klon itp.
Przy zbiorze nektaru pszczoły posługują się sześciomilimetrową trąbką zło-żoną z części aparatu gębowego. Pszczoła oczyszcza swe ciało z pyłku za pomocą szczoteczek znajdujących się po wewnętrznej stronie nóg i wypycha go do tzw. koszyczka - zagłębienia na zewnętrznej stronie goleni ostatniej ( trzeciej ) pary nóg.

Matka jest głową ula i króluje całej rodzinie. Żyje od roku do siedmiu lat i podczas swego życia składa co dzień nawet 1500 jaj. Posiada silnie rozwinięte gruczoły żuwaczkowe, których wydzielina, tzw. substancja ma-teczna u niedojrzałych płciowo matek wabi trutnie, u matek czerwiących ( składających jaja ) hamuje rozwój jajników u robotnic i powstrzymuje je od wychowywania ( karmienia jedynie mleczkiem ) tzw. matek ratunkowych.


Wcześniej czy później matka starzeje się. Wówczas pszczoły robotnice za-czynają budować tzw. mateczniki, w których wychowują kilka przyszłych matek. Rójka czyli rojenie naturalne, spowodowane wylęgiem drugiej matki, objawia się niepokojem pszczół, które ze znaczną szybkością wirują ponad ulem. Następnie wylatuje matka, najczęściej stara, rzadziej młoda ( rój drużak ) i wraz z robotnicami osiada w pobliżu, tworząc nowy rój czyli pień, kształtem przypominający czarny ruchliwy worek, który pszczelarz przenosi do przygotowanego ula. W starym ulu pozostaje młoda matka z resztą robotnic.

Najbardziej wymyślnym sposobem porozumiewania się pszczół jest stereotypowa seria ruchów ciała, określanych jako taniec. Z samego ranka z ula wylatują pszczoły „ oblatywaczki ” ( czyli zwiadowczynie ). Jeżeli znajdą nektar i pyłek, zbierają go i przylatują do ula. Tu siadają na pionowej powierzchni plastra i określonym brzęczeniem dają znać o sukcesie. Inne robotnice zbiegają się i z zapachu przyniesionego pożytku dowiadują się, co można zebrać, a z obserwacji ruchów zwiadowczyni uzyskują informację o położeniu kwitnących roślin.
Wyróżnić możemy trzy rodzaje „ tańca ”. Jeżeli pożytek jest bezpośrednio w pobliżu ula, pszczoła tańczy „ taniec okrężny ” albo „taniec sierpowaty”. Zwiadowczyni wykonuje taneczne obroty, które podniecają inne pszczoły i każą im krążyć we wszystkich kierunkach, w niedalekiej odległości od roju, dopóki nie znajdą źródła nektaru.
Jeżeli pożytek jest w odległości większej niż 700 metrów od ula, zwiadow-czyni wykonuje inny, bardziej złożony taniec ( tzw. „ taniec wywijany ” ). W tym przypadku pszczoła zatacza na plastrze półkole, po czym porusza się w linii prostej, wywijając odwłokiem w obie strony ( stąd nazwa tańca: wywijany ). Następnie zatacza półkole w stronę przeciwną i znów porusza się w linii prostej, jak poprzednio, wywijając odwłokiem. Równocześnie z ruchami odwłoka wydaje serię dźwięków.
Karl von Frisch, pionier badań nad porozumiewaniem się pszczół, od-krył, że orientacja ruchów okrężnych wskazuje kierunek, w którym znajduje się pokarm. Częstość ruchów odwłoka wskazuje odległość. Pszczoły orien-tują się w przestrzeni, posługując się kątem padania promieni słonecznych oraz polaryzacją światła.

Taniec zwiadowczyń wskazuje położenie źródła pokarmu względem poło-żenia słońca. Jeżeli ruch po linii prostej w tańcu skierowany będzie ku gó-rze, oznacza to: „ lecieć w kierunku słońca ”, jeżeli ku dołowi - „ lecieć w kierunku przeciwnym do słońca ”. Wielokrotność powtarzania i zapał ta-neczny są także informacją o zasobności źródła pożywienia. Inne robotnice dążą za zwiadowczynią, obserwując ją, po czym - gdy mają już wystarcza-jąco wiele informacji - wylatują z ula na zbiór.
Pszczoły reagują na promienie ultrafioletowe, które przenikają przez war-stwę chmur, a zatem są w stanie widzieć słońce i kierować się według niego także w dni pochmurne.


CHOROBY I SZKODNIKI

Biegunka, wywołana zwykle na wiosnę niestosownym podkarmianiem i podobne w objawach „ zaperzenie ”, tj. przeładowanie przewodu pokarmowego odchodami w okresie spoczynku zimowego, zwłaszcza w ulach wilgotnych, źle przewietrzanych.

Zgnilec: niszczenie czerwia, zakażonego przez bacillus Preumi, bę-dące niejednokrotnie przyczyną wymierania całych pasiek.
Motylice i mole pasieczne ( Tinea cerella, Tinea cereana, Tinea melonella, Galleria cereana, Galleria alvearia ), których gąsienice wylęgłe w ulach ży-wią sę woskiem komórek, wygryzając w plastrach nieregularne chodniki. Z mniej ważnych szkodników wymienić należy mrówki i myszy.


ZNACZENIE PSZCZOŁY MIODNEJ

Pszczoły miodne sa od wieków hodowane przez człowieka, ze względu na pożytki, do których należą przede wszystkim miód, wosk, mle-ko pszczele i kit pszczeli. Miód jest produktem przeróbki nektaru, spadzi i soków roślinnych, częściowo przetworzonym w wolu, a następnie dojrze-wającym w plastrach.
Mleczko pszczele zawiera wiele witamin i niedokładnie jeszcze poznanych substancji; jest cennym lekiem, używane poza tym bywa do celów kosme-tycznych.
Kit pszczeli ( propolis ) służy pszczołom do powlekania ścian ula, zakleja-nia szczelin, a także np. do „ zacementowywania ” dużych zwłok intruzów, którzy zostali uśmierceni podczas prób przedostania się do ula ( inne owa-dy, myszy itp. ). Kit pszczeli stosuje się w medycynie do leczenia trudno gojących się ran, blizn, a także w stomatologii ( ma on bowiem właściwości odkażające ); natomiast nie powinien być spożywany.
Wosk pszczeli jest wydzieliną gruczołów odwłokowych robotnic. Jest on mieszanką kwasów tłuszczowych, wyższych alkoholi, estrów i węglowodo-rów i służy do budowy plastrów i mateczników; w przemyśle jest używany do wyrobu past, świec itp.


PODSTAWOWE DANE

WIELKOsc

Długość: Matka 22 mm, trutnie 20 mm, robotnice 16 mm.
Kształt i kolor: Matka ciemna z dużym żądłem, trutnie pozbawione żądła, dłuższe niż robotnice z ciemnymi pręgami.
Aparat gębowy: Trąbka
Skrzydła: 2 pary


ROZMNAzANIE

Ilość jajeczek: Do 1500 - 1800 na dobę.
Czas trwania wylęgu: 3 doby










TRYB ZYCIA

Zwyczaje: Żyją w rojach.
Pożywienie: Nektar, pyłek, spadź.
Długość życia: Matka do 7 lat, trutnie 4 - 5 tygodni, robotnice 4 - 24 tygo-dnie ( zależnie od pory roku ).


BLISKO SPOKREWNIONE GATUNKI

Indyjski gatunek ( Apis dorsata ) żyjący w tropikach buduje ogromne nie-regularne plastry, które wiesza na drzewach.



CZY WIESZ, ŻE...

· Przy każdym użądleniu, w skórze człowieka pozostaje cały aparat żądłowy pszczoły ( żądło ), wraz z pęcherzykiem jadowym. Wskutek trwających skurczy mięśni, jad w dalszym ciągu spływa do ranki.
· Zbieraczki, które znajdują obfite źródło nektaru lub pyłku ( tzw. wziątku ), po powrocie do ula zawiadamiają o tym inne robotnice za pomocą charaktery-stycznych ruchów składających się na tzw. taniec.
· Do produkcji jednego kilograma miodu, pszczoły potrzebują około trzech kilo-gramów nektaru, co oznacza około sześćdziesięciu tysięcy wylotów z ula.