Procesy zjednoczeniowe w Europie XIX wieku. Analiza przyczyn i skutków.

Wiek XIX w Europie to 100 lat historii opisującej wiele państw i wiele narodów walczących o granice, terytorium czy niepodległość... A zacznę od Polaków...

Od 1795 roku Polska stara się za wszelką cenę odzyskać niepodległość. Koncepcją było odzyskanie niepodległości dzięki Napoleonowi. Aby zdobyć sympatię cesarza emigracyjna organizacja zwrócona się za pośrednictwem Henryka Dąbrowskiego do Napoleona z prośbą o utworzenie ochotniczych oddziałów polskich przy armii francuskiej. Utworzono więc Legiony. Gdy 2 grudnia 1805 roku Napoleon pobił zjednoczone wojska Franciszka II i Aleksandra I pod Austerlitz, armia napoleońska wkroczyła na ziemie polskie. Po dwuletnich walkach udało jej się opanować tereny uzyskane przez zaborców poprzez drugi i trzeci rozbiór. Napoleon wbrew nadziejom Polaków nie chciał czynić niczego w sprawie polskiej wiedząc, że to spowodowałoby nowy europejski konflikt. W związku z takim obrotem sprawy Polacy sami zaczęli przejmować władzę na terenie zaboru. Dzięki temu w 1807 roku cesarz zgodził się na utworzenie tymczasowego rządu polskiego. W trakcie tych działań niedawni rozmówcy z Tylży postanowili utworzyć Księstwo Warszawskie, któremu 22 lipca 1807 Napoleon nadał konstytucję. Ustanawiała ona sejm dwuizbowy, wprowadzała prawo równości wobec prawa i sądu, wolność wyznania i monarchię konstytucyjną. Na Kongresie Wiedeńskim Car Rosji Aleksander I opowiedział się za przekształceniem Księstwa Warszawskiego w Królestwo Polskie całkowicie zależne od Rosji. Tak też się stało- Królestwo zostało związane z Rosją unią personalną. Według konstytucji nadanej przez cara w 1815 r. Kongresówka otrzymała dość duże swobody obywatelskie i polityczne. Niestety swobody prezentowane przez konstytucję były tylko prawami "na papierze". Rzeczywistość wyglądała zupełnie inaczej. Stosowany terror wojskowy doprowadził do Powstania Listopadowego w 1830 r. Bezpośrednim powodem do wzniecenia buntu narodowego stały się: radykalizacja polityki władz carskich, wyraźna niechęć nowego cara Mikołaja I do autonomii, łamanie konstytucji oraz coraz częstsze aresztowania członków Sprzysiężenia Podchorążych. Po klęsce powstania na terenie zaborów zaczęły się tworzyć konspiracyjne organizacje. Następne powstanie rozpoczęło się 20 lutego 1846. Zdobyto Kraków, utworzono nawet Rząd Narodowy Rzeczypospolitej Polskiej. Nie udało się niestety przyciągnąć galicyjskich chłopów, a gdy podczas zajść ulicznych zginął Edward Dembowski (jeden z przywódców) powstanie się załamało. W 1863 roku na wieść o możliwości wybuchu kolejnego powstania władze carskie organizują brankę, która staje się bezpośrednim powodem do powstania, które wybucha 22 stycznia 1863. Walki trwają dwa lata i kończą się dopiero w kwietniu 1865 roku. Powstanie to miał ogromne znaczenie, jego wybuch spowodował ogromne straty i straszne reperkusje po jego upadku. Jednak można powiedzieć, że od niego zaczyna się w Polakach rodzić silna świadomość narodowa. Po powstaniu następuje bardzo silny proces rusyfikacji, zniesiono wszystkie urzędy polskie, zlikwidowano polskie szkolnictwo. Stan wojenny zostaje utrzymany aż do roku 1914. Jednocześnie Polacy stawili silny opór tym działaniom i im bardziej byli prześladowani tym bardziej świadomość narodowa się w nich zakorzeniała. Podobnie sytuacja wyglądała w zaborze pruskim po zjednoczeniu Niemiec, gdzie wprowadzono podobne ograniczenia. Jedynym w miarę nie restrykcyjnym zaborem w drugiej połowie XIX wieku była autonomia galicyjska. Gdzie nie ograniczono rozwoju nauki. Galicja, dzięki swobodom, stała się stolicą kulturalną zaborów. Była zresztą jedynym miejscem, gdzie można było "bezkarnie" kultywować polską tradycję, kulturę i historii. Metodą walki o zachowanie Polski było też zachowywanie polskości. Próbowano to robić walcząc z germanizacją i rusyfikacją. Na terenie zaboru pruskiego walczono na różne sposoby: organizując strajki w szkołach (Września 1901-1902), wykupując ziemię od niemieckich osadników, również poprzez działalność oświatową (Towarzystwo Czytelń Ludowych), prasę, zajęcia sportowe w Towarzystwie Gimnastycznym "Sokół" (1866). Z kolei w zaborze rosyjskim walczono głównie poprzez pracę organiczną oraz rozwój tajnego nauczania języka polskiego.

Najważniejsze chyba było jednak to, że we wrześniu 1814 zaczęli się zjeżdżać delegaci na Kongres Wiedeński, który rozpoczął się w połowie miesiąca. Francja, Wielka Brytania, Austria, Rosja i Prusy to pięć państw mających decydować o losach Europy na kongresie. Uczestniczyło wtedy 216 delegacji, ale nie one decydowały. Aleksander I Romanow spowodował, że Rosja uzyskała wielkie profity z kongresu. Zapadło wtedy wiele decyzji dotyczących granic i terytoriów wielu państw, m.in.:
· Wielkim księciem Księstwa Warszawskiego został książę Saksonii. Prusom przekazano 40% Saksonii jako rekompensatę za utracone ziemie Polskie na rzecz Rosji. Austria uzyskała żupy solne Wieliczki i Bochni, które nie należały do Krakowa. Poza tym utworzono Wolne Miast Kraków (Rzeczpospolita Krakowska), zaś z reszty ziem utworzono Królestwo Polskie pod władzą cara Rosji i obiecano nadanie konstytucji
· Nie dopuszczono do zjednoczenia Niemiec.
· Nie dopuszczono również do zjednoczenia Włoch, reaktywowano jednak państwo kościelne. Zapowiedziano także powstanie Królestwa Obojga Sycylii (6 grudnia 1816). Lombardia, Wenecja i Dalmacja zostaną przyłączone do Austrii, Florencja zostanie stolicą księstwa Toskanii, a Królestwo Sardynii ze stolicą Piemontem.
· Ogłoszono w Szwajcarii utworzenie związku na zasadzie konfederacji, zapowiedziano nadanie wiecznej neutralności (20 listopada 1815)
· Norwegię przyłączono do Szwecji
· Utworzono królestwo Niderlandów pod berłem Habsburgów (połączenie Belgii i Holandii)
· Wielka Brytania uzyskała piecze nad Królestwem Niderlandów (wyspa Cejlon, Helgoland, wyspy Jońskie i Normandzkie)
· Rosja uzyskała Finlandię i Besarabię (Dniestr i Prut).

Należy także, a może przede wszystkim wspomnieć o Wiośnie Ludów. Lata 1848-1849 to okres rodzącego się proletariatu. W 1848 r. w wielu częściach Europy miały miejsce protesty i bunty zwane właśnie Wiosną Ludów. Pokazały one, że ludzie nie byli zadowoleni z rządów, że chcieli i powinni mieć wpływ na władzę. Ruchy rewolucyjne występowały wszędzie z wyjątkiem Rosji, Wielkiej Brytanii i Półwyspu Iberyjskiego. Najsilniejsze oddziaływanie było we Francji, Związku Niemieckim, Monarchii Habsburgów i na Półwyspie Apenińskim. Istniał szybki przekaz informacji pomimo dużych trudności. Związki tworzyły pewną całość i działały w interesie różnych warstw społecznych, w tym robotników. W 1846 roku we Francji zanotowano nieurodzaj. Spowodowało to zamieszki i masowe zgromadzenie opozycji. Rząd powołał Komisję Luksemburską dla rozwiązania kwestii bezrobocia. Komisja skróciła dzień pracy i stworzyła warsztaty narodowe (zatrudnienie dla bezrobotnych przy robotach publicznych). Mimo reform upadały banki i przedsiębiorstwa. Na Węgrzech poruszono kwestię narodową (głownie ruchy studenckie). W Niemczech zaś dążono do zniesienia feudalizmu i zmiany polityki na bardziej liberalną. Władcy dążyli do stłumienia siłą tych wystąpień i chcieli przywrócić stary system władzy. Jednak wydarzenia z 1848 wykazały, że zmiany prawno-ustrojowe są konieczne. Jedną z najważniejszych przyczyn Wiosny Ludów była chęć utworzenia przez ludzi mówiących tym samym językiem własnego, niezależnego państwa (nacjonalizm).

W związku z kryzysem ekonomicznym i wydarzeniami rewolucyjnymi w całej Europie, również na Węgrzech powstała opozycja przeciw rządom cesarskim. W kwietniu przyznano Węgrom konstytucję, dwór wiedeński był zastraszony narastającym niezadowoleniem Węgrów a dodatkowo siły cesarstwa były związane we Włoszech. W późniejszym czasie próbowano jednak ograniczać znaczenie rządu węgierskiego, co wywołało niezadowolenie i manifestacje anty-królewskie w Peszcie. Słabością Węgier było niezdecydowanie wśród szlachty. Stare rody a także generalicja widziały autonomię w obrębie cesarstwa. Biedniejsze warstwy domagały się całkowitej niezależności. Niekończąca się polityka obietnic i ograniczanie swobód Węgrów doprowadziło do wybuchu powstania. Rok 1849 rozpoczął się niekorzystnie dla powstańców. Wojska austriackie zajęły Budę i Peszt. W dniu 4.III.1849 na mocy manifestu ołomunieckiego Franciszek Józef włączył Węgry do ziem cesarstwa. Rząd i sejm węgierski wycofały się do Debreczyna. Pod wpływem Kossutha, 14.IV. parlament ogłosił detronizację Habsburgów i proklamował republikę.

Cesarstwo Austriackie nie było tworem jednonarodowym. W skład państwa wchodziły Czechy, Słowacja, Węgry, Siedmiogród oraz niektóre państwa włoskie takie jak Wenecja czy Chorwacja. Tak więc do postulatów społecznych identycznych dla całej Europy dochodził element nacjonalistyczny. Oprócz zagadnień polityczno-społecznych, dołączyły się ruchy narodowościowe. Najsilniej występowali Polacy i Włosi. Wenecja i Lombardia (republiki, które znalazły się pod berłem cesarskim) domagały się niezależności. Spiski zawiązano w Galicji i na Węgrzech. Na terenie cesarstwa coraz silniejsze stawały się ruchy chłopskie występujące z hasłami zniesienia pańszczyzny. Dla uchronienia porządku feudalnego dwór zaczął prowadzić politykę obietnic, chcąc wykorzystać antagonizmy narodowościowe i społeczne. Skutkiem ubocznym takiego działania rządu było rozbudzenie ruchów narodowościowych, które stały się główną siłą odśrodkową w państwie. Przed rokiem 1848 powstały tajne związki w Galicji, Czechach i na Węgrzech. Praga zwróciła się z do cesarza z żądaniem zwołania sejmu czeskiego, zniesienia cenzury, pańszczyzny, wprowadzenia wolności zgromadzeń i zebrań. W Wiedniu wyraźnie dało się odczuć atmosferę napięcia i niepokoju. Aby zażegnać niebezpieczeństwo rewolucji, 25.IV. cesarz ogłosił konstytucję. Była to ustawa narzucona z góry, nie obejmowała państw włoskich i Węgier. Tym samym cesarz pośrednio uznał Wenecję, Lombardię i Węgry za autonomiczne państwa, związane z Austrią unią.

Na początku XIX wieku Włochy składały się z wielu małych państewek z wyjątkiem Królestwa Piemontu, Królestwa Neapolu i Państwa Kościelnego, które nadzorowane było przez papieża. Małe, włoskie państewka były pod zwierzchnictwem obcym, czyli Francji i Austrii. Pierwsze ruchy niepodległościowe rozpoczęły się w latach trzydziestych XIX w. Również Wiosna Ludów 1848-49, która wybuchła w wielu państewkach i miastach włoskich przeciwko obcej lub zbyt konserwatywnej, własnej władzy została stłumiona. Dopiero rozwój przemysłu, nowoczesnego rolnictwa, kapitalizm, modernizacje w wielu dziedzinach i rozwój oświaty, sprawiły, że bunty stały się łatwiejsze. Więcej ludzi umiało czytać, a gazety informowały co dzieje się w innych krajach. Najbardziej rozwiniętej ekonomicznie części Włoch, Piemontowi pierwotnie chodziło o rozszerzenie granic swego państwa i podniesienie rangi rodziny panującej, z którą się za granicą prawie nie liczono. Gdy na czele ruchu zjednoczeniowego stanął w Piemoncie jego pierwszy minister - książę Camillo Cavour odniósł widoczny sukces. Zawarł on sojusz z Francją w 1858r i rok później wspólnie pokonali Austrię. Wtedy to większość północnych i środkowych Włoch została przyłączona do Piemontu. Za swą pomoc Francja uzyskała Niceę i Sabandię. Książę Cavour zajął Państwo Kościelne (z wyjątkiem Rzymu i najbliższej okolicy). W 1861 roku ogłoszono powstanie Włoch pod władzą dynastii Sabandzkiej, rządzącej w Piemoncie i stolicą w Turynie. Poza zjednoczone w ten sposób Włochy pozostała Wenecja (pod rządami Austrii) i Rzym (pod władzą papieża, jednak bronił go garnizon francuski). Wenecję przyłączono do Włoch w 1866r pod klęsce Austrii w wojnie z Prusami, a Rzym armia włoska zajęła po katastroficznej klęsce Francji w wojnie z Prusami (1870-71). Stolicę przeniesiono z Turynu do Rzymu. W latach 1859-1870 uformowało się w Europie nowe, wielkie państwo. Zjednoczenie zostało narzucone przez Włochów z północnego zachodu. "Piemontyzacja" Włoch zaczęła się szybko i gwałtownie. Bardzo odczuto ją zwłaszcza na południu. Różna była struktura gospodarcza terenów dawnych włoskich państewek - od zaawansowanego kapitalizmu (Piemont) po feudalizm na Południu. Wiele różnych problemów czekało nowe państwo do rozwiązania.

W drugiej połowie XIX wieku Austria i Prusy zaczęły rywalizować między sobą o zjednoczenie Niemiec. Idea zjednoczenia Niemiec funkcjonowała w okresie Wiosny Ludów, lecz nie została zrealizowana. Po Wiośnie Ludów wzmocnieniu uległy struktury władzy państwowej w Prusach. Wielką rolę odgrywał w tym premier Prus - Otto von Bismarck, który uważał, że największe problemy jego czasów należy rozstrzygnąć "krwią i żelazem". Najważniejszą sprawą była dla niego przyszłość Niemiec. Poradził sobie z opozycją liberalną w ten sposób, że z jednej strony realizował budżet wojskowy mimo protestów parlamentu, a drugiej zaś, przejął jako własną podstawową ideę liberałów - zjednoczenie Niemiec. Jego polityka doprowadziła w 1866 roku do wojny z Austrią. Było to bardzo mądre posunięcie, gdyż w owym czasie armia pruska była dobrze zorganizowana i szybko odniosła zwycięstwo. Po zakończeniu wojny rozwiązano Związek Niemiecki, któremu do tej pory przewodniczyła Austria. Na jego miejsce utworzony został Związek Północny Niemiecki złożony z dwudziestu ośmiu państewek z Prusami na czele. 1 stycznia, w wyniku zakończenia wojny francusko-pruskiej nowa konstytucja niemiecka była już gotowa. Proklamacja cesarstwa odbyła się w Wersalu 18 stycznia 1871 roku. Od tamtej pory były król Prus - Wilhelm I stanął na czele cesarstwa niemieckiego, a Bismarck zatrzymawszy stanowisko premiera, otrzymał tytuł książęcy i został kanclerzem Rzeszy. Cesarstwo obejmowało wszystkie kraje niemieckojęzyczne z wyjątkiem Austrii i kilku kantonów w Szwajcarii, posiadało wspólną politykę zagraniczną, wspólny wybierany w wyborach powszechnych parlament, wspólną armię i wspólnego cesarza z dynastii Honenzollernów. W wyniku wojny z Francją do Niemiec zostały przyłączone 2 francuskie prowincje: Alzacja i Lotaryngia, na Francję nałożono dużą kontrybucję pieniężną. W centrum Europy powstało potężne, dobrze uzbrojone państwo niemieckie, posiadające silną armię, sprawną administrację, stojący na wysokim poziomie system oświatowy. Niemcy były krajem praworządnym, o niezależnym sądownictwie, ale naród niemiecki ogarnięty był duchem nacjonalizmu, poczuciem wyższości wobec innych narodów, aspiracjami do odgrywania nadrzędnej roli w Europie i świecie.

Również we Francji wiele się działo. Pod koniec XVIII wieku do Paryża przybywa Napoleon Bonaparte, przejmując rządy. W 1802 r. na mocy referendum uznano go „dożywotnim konsulem”, dwa lata póżniej papież Pius VII w katedrze Notre-Dame koronował go na cesarza Francuzów. Napoleon prowadził politykę podbojów i aneksji, za sprawą których Francja znalazła się na drodze do zapewnienia sobie hegemonii w Europie. W 1812 r. wojska napoleońskie zaatakowały Rosję, próbując pozbyć się ostatniego wielkiego rywala na kontynencie. Armia wkroczyła co prawda do Moskwy, nie dała jednak rady sprostać ciężkiej rosyjskiej zimie. Prusy i inne państwa wrogie Napoleonowi sprzymierzyły się i 2 lata po klęsce kampanii rosyjskiej zajęły Paryż. Napoleon Abdykował, po czym został wygnany i osadzony na wyspie Elbie. Na Kongresie Wiedeńskim przywrócono tron francuski dynastii Burbonów, osadzając na nim Ludwika XVIII. W 1815 r. Napoleon uciekł z wyspy by rozpocząć marsz na Paryż. Słynne 100 dni Napoleona zakończyła klęska w bitwie z wojskami angielskimi pod Waterloo w Belgii. Jednym z powodów, dla których Napoleon uważany jest za wielkiego bohatera jest Kodeks Napoleoński, który stworzył, stanowiący podstawę obecnie obowiązującego systemu prawnego. W 1848 r. w trakcie rewolucji lutowej dochodzi do obalenia rządów Ludwika Filipa, w wyniku której ustanowiono Drugą Republikę. W tym samym roku przeprowadzono wybory prezydenckie, w których wygrał Ludwik Napoleon Bonaparte. W 1851 r. przeprowadza zamach stanu ogłaszając się cesarzem Napoleonem III. Czasy Drugiego Cesarstwa (1852-1870) przyniosły wielki rozwój gospodarczy i wzbogacenie się kraju. Do upadku Drugiego Cesarstwa w głównej mierze przyczynili się Prusacy, prowokując Napoleona III do wypowiedzenia im wojny. Kompletnie nieprzygotowana armia francuska została zwyciężona. W tej sytuacji społeczeństwo domagało się ustanowienia Trzeciej Republiki. Tak też się stało. Jednak w wyniku oblężenia stolicy Zgromadzenie Narodowe ratyfikowało Pokój Francuski (1871 r.). Warunki były jednak bardzo niekorzystne, m.in. utrata Alzacji i Lotaryngii. Zbuntowane społeczeństwo tworzy tzw. Komunę Paryską i obejmuje władzę, rząd przenosi się do Wersalu. Bunt ten zostaje jednak krwawo stłumiony. Pomimo trudnych początków Trzecia Republika była epoką sztuki i wielkiego postępu technicznego.

Jak przedstawiłam w swojej pracy w XIX wieku wiele narodów walczyło o niepodległość, o wolność swojej ojczyzny. Nękani przez inne narody pragnęli swobody w tym co robią i o czym myślą. Zdarzało się, iż powstania narodowyzwoleńcze kończyły się klęską i następowały represje. Jednak walczono dalej wierząc w sens i powodzenie. I stało się to wcześniej albo trochę później. Ale zrobili swoje. Francja, Niemcy, Węgry czy wreszcie Polska są krajami wolnymi.