Scharakteryzuj czynniki rzeźbotwórcze ziemi.

PLAN PRACY

1. PROCESY EGZOGENICZNE


a) Wietrzenie

• wietrzenie mechaniczne
• wietrzenie chemiczne
• wietrzenie biologiczne

b) Działalność wód podziemnych (zjawiska krasowe)

• krasowe zjawiska
• krasowienie
• podziemne wody

c)Działalność wód płynących

• podstawowa erozja
• terasy rzeczne
• terasy akumulacyjne
• erozja boczna
• ujścia lejkowate
• ujścia deltowe

d) Działalność morza

• niszcząca działalność morza
• budująca działalność morza
• osady morskie

e) Powstanie lodowców

• lodowce
• lądolody
• granica wieloletnich śniegów

f) Działalność wiatru

• niszcząca działalność wiatru
• budująca działalność wiatru
• wydmy

g) Człowiek a środowisko

h) Nasze środowisko

i) Niezmieniona przyroda

j) Hałda w Nowej Rudzie


2. PROCESY ENDOGENICZNE


a)Ruchy lądotwórcze

b) Ruchy górotwórcze

• ruchy górotwórcze,
• górotwórczość
• typy gór

c) Zjawiska wulkaniczne

• wulkanizm
• rodzaje law
• rodzaje wulkanów

d) Budowa, kształt i rozmiary wulkanów

e) Erupcje

• centralne
• szczelinowe
• arealne

f) Lawy i materiały piroklastyczne

g) Zjawiska towarzyszące erupcjom

h) Zjawiska plutoniczne

i) Trzęsienia ziemi

















1. PROCESY EGZOGENICZNE


Procesy egzogeniczne są to procesy zewnętrzne.

WIETRZENIE

Wszystkie rodzaje wietrzenia występują równocześnie, w różnych klimatach przebiegają jednak odmiennie. Wietrzenie mechaniczne, rodzaj wietrzenia powodujący zmiany fizyczne, czyli rozpad skały.

W zależności od oddziałującego czynnika wyróżnia się:

1) wietrzenie mechaniczne insolacyjne (termiczne), zachodzące pod wpływem następującego na przemian nagrzewania (promieniami słonecznymi) i oziębiania powierzchni skały, czego efektem jest nierównomierne nagrzewanie i rozszerzanie, kurczenie poszczególnych ziaren, a także całej przypowierzchniowej warstwy skały (tzw. wietrzenie mechaniczne skorupowe), powodujące stopniowe rozluźnianie i rozpad przypowierzchniowej warstwy skały,

2) wietrzenie mechaniczne mrozowe (kongelacja), zachodzące pod wpływem częstych zmian temperatury z dodatniej na ujemną i na odwrót, czego efektem jest zamarzanie i odmarzanie wody w szczelinach skalnych, lód krzepnąc powiększa swoją objętość rozluźniając i rozsadzając skałę,

3) wietrzenie mechaniczne solne (eskudacja), zachodzące pod wpływem krystalizacji soli, głównie jodu, potasu i magnezu, w porach i szczelinach gruntu, powodujące powstawanie soczewek i skupień soli, rozsadzających skałę od wewnątrz.

4) wietrzenie mechaniczne ilaste (deflokulacja), zachodzące pod wpływem nasiąkania wodą skał ilastych, czego efektem jest ich pęcznienie, a następnie - na skutek wyparowywania - kurczenie objętości oraz powstawanie szczelin i niszczenie zwięzłości skały,
5) wietrzenie mechaniczne organiczne zachodzi pod wpływem mechanicznego oddziaływania organizmów roślinnych (np. rozkruszanie skały przez rozrastające się korzenie drzew) i zwierzęcych (np. rozluźnianie skały przez rycie nor itp).

Wietrzenie mechaniczne zachodzi najbardziej intensywnie w obszarach pozbawionych stałej pokrywy roślinnej, o częstych zmianach temperatury i wilgotności, a zatem w strefach polarnych, na pustyniach i półpustyniach oraz w wysokich górach.

DZIAŁALNOŚĆ WÓD PODZIEMNYCH (ZJAWISKA KRASOWE)

Krasowe zjawiska, ogół procesów i form terenu, występujących na obszarach zbudowanych ze skał rozpuszczalnych, głównie z wapieni, a także z dolomitów, gipsu, kredy i soli. Powstaje w wyniku krasowienia. Cechuje się występowaniem form krasowych powierzchniowych: lejów, żłobków, żeber, zapadlisk, a także różnych rodzajów dolin krasowych (jarów, wąwozów, polji) i podziemnych (jaskiń).

Krasowienie, proces polegający na rozpuszczaniu i wymywaniu skał węglanowych przez wody zawierające dwutlenek węgla, poszerzaniu szczelin i spękań w skale oraz wytrącaniu węglanów wapnia (aragonitu i kalcytu) i osadzaniu ich na powierzchni skały w postaci nacieków. Efektem krasowienia jest powstawanie rzeźby krasowej. Obszary krasowe charakteryzują się rzadką siecią dolin, najczęściej odwadnianych okresowo, obfitością wód podziemnych, często ubogą pokrywą glebową i roślinną.
Podziemne wody, różne rodzaje wody (w stanie ciekłym) występujące pod powierzchnią ziemi.

W podstawowym podziale wyróżnia się:

1) wody przypowierzchniowe (zaskórne), występujące płytko pod powierzchnią ziemi, najczęściej na terenach podmokłych, pozbawione strefy aeracji, zwykle nie nadające się do spożycia z uwagi na duże zanieczyszczenie,

2) wody gruntowe, występujące głębiej, w strefie saturacji, nad którą znajduje się strefa aeracji, pełniąca rolę filtra dla zasilających te wody opadów atmosferycznych, wykorzystywane głównie w rolnictwie, a także do celów komunalnych,
3) wody wgłębne, znajdujące się w warstwie wodonośnej, nad którą zalega warstwa nieprzepuszczalna, zasilane przez opady tylko na wychodniach warstw wodonośnych (tzn. tam, gdzie te warstwy odsłaniają się na powierzchni ziemi), ich odmianą są wody artezyjskie,

4) wody głębinowe, znajdujące się głęboko pod powierzchnią ziemi i izolowane od niej całkowicie wieloma kompleksami utworów nieprzepuszczalnych, nie odnawiane i nie zasilane, często silnie zmineralizowane, bez większego znaczenia gospodarczego,

5) wody szczelinowe, tworzące sieć żył wodnych w szczelinach i spękaniach masywnych skał,

6) wody krasowe, występujące w próżniach i kanałach powstałych wskutek procesów krasowych. Inne podziały wód podziemnych uwzględniają ich skład chemiczny (wody mineralne), dostępność dla roślin, temperatura, pochodzenie.

Typowe obszary krasowe w Polsce występują w Tatrach (wapienie), w Niecce Nidziańskiej (gips) i na Wyżynie Lubelskiej (kreda). Nazwa kras pochodzi od wyżyny Kras.

DZIAŁALNOŚĆ WÓD PŁYNĄCYCH

- podstawa erozyjna - głębokość, do której rzeki mogą wycinać swe doliny
- terasy rzeczne - twory powstałe z resztek dawnego dna
- terasy akumulacyjne - twory powstałe na tych odcinkach akumulacji rzeki, gdzie wcina się ona w swoją pokrywę akumulacyjną.
- erozja boczna - jest wynikiem przesuwania się nurtu z jednej na drugą stronę koryta i podmywania jego brzegów
- ujścia lejkowate (estuaria) - występują, gdy zbiornik jest głęboki i są znaczne amplitudy pływów, ujście ma charakterystyczny kształt lejka.
- ujścia deltowe - tworzą się, gdy dno zbiornika wodnego obniża się łagodnie i nie występują w nim silne ruchy wody, rzeka dzieli się na szeregi ramion i akumuluje niesiony materiał w postaci stożka napływowego – delty

Wody płynące należą do głównych czynników rzeźbotwórczych. Efekty tej działalności zależą od spadku rzeki, ilości płynącej wody oraz budowy geologicznej podłoża. W rzece wyróżnia się trzy odcinki: bieg górny, środkowy i dolny.

W górnym biegu rzeki jest najsilniejszy spadek, więc największa jest erozja wgłębna. Rzeka silnie żłobi skały pogłębiając koryto.

W środkowym biegu rzeki spadek maleje. Zaczyna przeważać transport drobniejszego materiału skalnego. Tworzą się meandry. Odcina się część starego zakola i staje się jeziorem (starorzeczem)

W dolnym biegu rzeki przepływ wody jest bardzo duży, a spadek mały. Rzeka akumuluje zebrany materiał przy ujściu.

DZIAŁALNOŚĆ MORZA

Niszcząca działalność morza

Działalność rzeźbotwórcza wód morskich obejmuje przede wszystkim wybrzeże. Wybrzeża płaskie powstały w skutek zalania przez morze obszarów wyżynnych lub górskich. Odporne są na niszczenie przez fale, czyli abrazję. Fale uderzając o ścianę wysokiego wybrzeża powodują podcinanie brzegu i wymywanie materiału skalnego. Tworzy się nisza abrazyjna. Taki podcinany i cofający się brzeg nosi nazwę klifu.

Wysokie wybrzeża dzielą się na:
- dalmatyńskie - utworzone w wyniku zalania rozczłonkowanych grzbietów górskich równoległych do wybrzeża
- riasowe - powstają w wyniku zalania dolin starych grzbietów górskich prostopadłych do wybrzeża
- fiordowe - tworzą się w wyniku zalania górskich dolin polodowcowych
- limanowe - tworzą się wówczas, gdy wałami piaszczystymi odcinane są lejkowate ujścia rzek
- klifowe - utworzone są w wyniku niszczenia przez fale zboczy wyżyn
- szerowe (szkierowe) - powstają przez zalanie setek małych skalistych wysepek wygładzanych wcześniej przez lądolód

Budująca działalność morza

Wybrzeża niskie powstały w skutek działalności akumulacyjnej. Strefa brzegowa stale zalewana jest przez fale, nosi nazwę plaży. Ma ona różną szerokość W obrębie plaży i płytkiego morza stale odbywa się przemieszczanie materiału. Wybrzeża płaskie wygląd swój zawdzięczają prądom przybrzeżnym.

Wybrzeża niskie dzielą się na:

- mierzejowe - powstałe w wyniku działalności prądów przybrzeżnych, które tworzą mierzeje i zalewy
- lagunowe - utworzone w wyniku odcięcia płytkiej zatoki przez wynurzoną przybrzeżną ławicę
- namorzynowe - występują tylko w strefie ciepłej, gdzie nad brzegami mórz rosną lasy namorzynowe. Korzenie drzew chronią brzeg przed niszczącą działalnością fal
- koralowe - charakterystyczne również dla strefy ciepłej, budują je korale i niektóre gatunki myszywiołów.

Osady morskie

Działalność morza w strefie brzegowej powoduje, że na dnie tworzą się osady.
- osady strefy przybrzeżnej - gromadzą się osady pochodzące ze zniszczonych brzegów i z osadów organicznych. Są to osady pochodzenia lądowego - terygeniczne.
- osady głębokowodne - to muły i iły. Są to osady otwartego morza - pelagiczne

POWSTAWANIE LODOWCÓW.

Lodowce to wielkie nagromadzenie lodu lodowcowego istniejącego przez dłuższy czas, które powstało w wyniku przeobrażenia się śniegu zalegającego powyżej granicy wieloletnich śniegów i poruszające się powoli pod wpływem własnego ciężaru.

Lądolody to lodowce w formie rozległych pokryw o miąższości sięgającej kilku tysięcy metrów zalegających na powierzchniach całych kontynentów, wielkich wysp lub znacznej ich części. Aby lodowce mogły powstawać musi być spełnionych kilka warunków. Masa śniegu pochodząca z opadu atmosferycznego głównie z zimnej części roku może przetrwać, przy sprzyjających warunkach, także przez okres letni. Wiele zależy więc od odpowiednich warunków klimatycznych. Bardzo ważna jest rzeźba terenu, która sprzyjać powinna gromadzeniu się śniegu. Muszą więc istnieć zagłębienia, nisze w zboczach skalnych, doliny położone na odpowiedniej wysokości n.p.m. Pokrywa śnieżna, która przetrwa przez kilka lat, podlega przemianom fizycznym przebiegającym w zróżnicowany sposób w zależności od warunków zewnętrznych. W pokrywie śnieżnej składającej się z płatków śniegu, znaczną część objętości, nawet do 90% stanowi powietrze. W wyniku osiadania kolejnych warstw śniegu następuje jego zagęszczanie, stale maleje więc ilość powietrza a cześć śniegu ulega pod wpływem ciepła stopnieniu i ponownemu zamarzaniu, ale już w głębszych warstwach. Tworzy się firn, który jest postacią pośrednią pomiędzy śniegiem a lodem lodowcowym. Firn to różnych rozmiarów agregaty krystalicznych ziaren lodu, pomiędzy którymi wolne przestrzenie wypełnia powietrze stanowiące od 15 do maksymalnie 50% całkowitej objętości.
Proces przekształcenia trwa dalej i prowadzi do przemiany firnu w lód firnowy składający się z kryształów lodu spojonych drobnokrystaliczną masą lodową, powstającą w skutek zamarzania wody pochodzącej ze stopionego, wyżej zalegającego śniegu. Ciśnienie wywołane naciskiem warstw nad ległych, o miąższości powyżej 30 m, prowadzi do powstania agregatów lodowych o średnicy 1-5 cm, czyli typowego już lodu lodowcowego. Stwierdzono , że proces taki przebiega w odmiennym tempie na obszarach położonych na różnych szerokościach geograficznych. Granica wieloletnich śniegów oddziela obszary położone powyżej, gdzie w ciągu roku więcej śniegu spada aniżeli się topi, od położonych poniżej, gdzie proporcje są odwrócone. Tak wiec powyżej granicy istnieją warunki sprzyjające powstawaniu lodowców. Przebiega ona bardzo nisko nad poziomem morza na wybrzeżach Antarktydy, nieco wyżej bo około 200-300 m n.p.m. na wybrzeżach wysp Arktyki, ale już w ich partiach środkowych przebiega na wysokości 500-600 metrów. W obszarach położonych na średnich szerokościach geograficznych i będących pod wpływem wilgotnego klimatu morskiego, przebiega na wysokości 500-1000 m n.p.m. ale dalej, w głąb lądu, wznosi się nawet do 1500-2000mn.p.m.Wstrefach zwrotnikowych, charakteryzujących się suchym klimatem, przekracza ona wysokość 6000 m n.p.m. W miarę zbliżania się do równika 5000 m n.p.m., co wiąże się ze wzrostem ilości opadów.
Typowy lodowiec górski składa się z dwóch części, które rozdziela właśnie granica wieloletnich śniegów. Powyżej niej znajduje się obszar zasilania w świeże masy śniegu, podlegające z czasem przekształceniu w lód lodowcowy. Jest to obszar akumulacji, zwany polem albo basenem firnowym. Poniżej zaś położony jest obszar, gdzie w wyniku topnienia następuje utrata części masy lodowca. To obszar ablacji obejmujący tę cześć lodowca, którą nazywamy jęzorem lodowcowym.

Proces gromadzenia się mas śniegu i lodu następuje gdy:

- dostarczane są świeże masy śniegu z opadu atmosferycznego
- zsuwają się na powierzchnię lodowca lawiny śnieżne
- obrywają się i spadają na powierzchnię lodowca lodowe bryły z lodowców zawieszonych powyżej.

Proces ablacji odbywać się może poprzez:

- topienie się pokrywy śnieżnej i lodu lodowcowego
- parowanie z powierzchni lodowca
- obrywanie się lodowych brył z czół lodowcowych schodzących do wód zatok czy fiordów w procesie tzw. "cielenia się lodowców"
-wywiewanie śniegu z powierzchni lodowca przez wiatr.

Porównanie wielkości obu tych procesów pozwala określić bilans lodowca, który może być dodatni, kiedy akumulacja jest większa od ablacji lub ujemny, kiedy przeważa ablacja. Może być on także zerowy przy tym samym natężeniu obu procesów. W pierwszym przypadku rozmiary lodowca mogą się zwiększyć, a czoło powędrować do przodu, lodowiec będzie więc w stanie transgresji, zaś w drugim rozmiary ulegną zmniejszeniu, czoło będzie się cofać i będzie to stan recesji. W przypadku równowagi położenie czoła nie zmienia się, a lodowiec jest w stanie postoju inaczej stagnacji.

Grawitacyjne ruchy masowe

Ruchami masowymi nazywamy proces przemieszczania się pokrywy zwietrzelinowej na stoku pod wpływem siły ciężkości. Zaliczamy do nich: odpadanie cząstek skalnych, obrywanie się mas skalnych. Spowodowane są zawsze zachwianiem równowagi mechanicznej zbocza górskiego. Na masy znajdujące się na stoku działa duża siła ciężkości, pod wpływem której mają one tendencje do osuwania i odpadania.

DZIAŁALNOŚĆ WIATRU

Niszcząca działalność wiatru:

- deflacja - jest wywiewanie materiału, powodujące obniżenie się powierzchni terenu, odsłaniając jednocześnie niezwietrzałą litą skałę. Tam gdzie występuje deflacja tworzą się różne misy deflacyjne i ostańce. Góry świadki (ostańce) świadczą o pierwotnej budowie terenu i o ilości wywianego materiału skalnego.

- korazja - jest to szlifowanie i niszczenie napotkanych przeszkód skalnych przez transportowane wiatrem cząstki skalne. W wyniku korazji tworzą się grzyby skalne.

Budująca działalność wiatru:

- akumulacja - osadzanie się materiału spowodowane malejącą siłą wiatru. Im dalej od miejsca wywiewania, tym drobniejszy materiał. Wynikiem działania akumulacji jest tworzenie się pustyń kamienistych (hamada), żwirowych (serir) lub piaszczystych (ergi)

Wydmy - powstają w wyniku zatrzymywania się transportowanego przez wiatr materiału na najmniejszej nawet przeszkodzie.

CZŁOWIEK A ŚRODOWISKO

Człowiek -Środowisko", "Środowisko- Wyzwania". Uważamy, że ingerencja człowieka w środowisko naturalne poszła za daleko. Człowiek wykorzystując przyrodę do własnych celów, zapomniał o granicach, których nie powinien nigdy przekroczyć. Bardzo często cywilizacja i człowiek wkracza w miejsca, w które nie ma potrzeby ingerować. Takim miejscem są naszym zdaniem koszalińskie lasy, które bez potrzeby są zaśmiecane oraz pokrywane masą "dzikich wysypisk".

NASZE ŚRODOWISKO

Współczesny człowiek w swoim pędzie ku cywilizacji zatracił w znacznym stopniu pierwotny kontakt z przyrodą. Dziś nie zastanawiamy się nad wieloma zjawiskami zachodzącymi w przyrodzie, często staramy się wręcz od nich uniezależnić. Pory roku nie stanowią już bariery, próbujemy zmieniać kierunki płynięcia rzek, wywoływać deszcze. Nie wiadomo tylko, jak długo jeszcze przyroda będzie tolerować te ingerencje.

NIEZMIENIONA PRZYRODA

Świat ulega nieustannym zmianom. Dziś trudno już znaleźć elementy przyrody nie dotknięte skutkami działalności człowieka. Dlatego tak ważne jest znalezienie i zachowanie tego, co do tej pory udało się zachować w przyrodzie niezmienione..
Środowisko przyrodnicze, epigeosfera, ogólny termin oznaczający trójwymiarową powłokę kuli ziemskiej, stanowiącą miejsce przenikania się litosfery, atmosfery, hydrosfery i biosfery. Środowisko przyrodnicze jest miejscem zachodzenia wszystkich procesów geograficznych. Składa się z komponentów: budowy geologicznej (geologia), rzeźby, klimatu, stosunków wodnych (hydrologia), gleb, szaty roślinnej i świata zwierzęcego (fauna). Według różnych poglądów miąższość środowiskowa przyrodniczego wznosi się od kilkudziesięciu metrów (grubość gleby + warstwa roślin) do ok. 30 km (górna warstwa litosfery, gleba, warstwa roślin i troposfera). Środowisko przyrodnicze cechuje się silnym zróżnicowaniem, będącym efektem występowania odmiennych cech komponentów w różnych miejscach kuli ziemskiej. Stąd potocznie wyróżnia się środowiska przyrodnicze: leśne, polarne, pustynne, górskie, a także rolnicze, miejskie, itp. Środowisko przyrodnicze jest miejscem życia i gospodarowania człowieka. Stanowi złożony efekt oddziaływania różnorodnych sił przyrody, podlega stale ewolucyjnym zmianom. Na skutek błędów w gospodarowaniu i rabunkowej eksploatacji zasobów przyrody środowisko przyrodnicze jest współcześnie w wielu miejscach zdegradowane lub silnie zagrożone degradacją. Niekiedy zawęża się pojęcie środowiska przyrodniczego do jego części naturalnej, rozpatrując ją z wyłączeniem oddziaływania człowieka. Środowisko przyrodnicze jest podstawowym przedmiotem badań geografii, zarówno fizycznej, jak i społeczno-ekonomicznej. Zanieczyszczenia środowiska, substancje ciekłe, gazowe i stałe wprowadzane do środowiska w sposób naturalny lub przez człowieka w takich ilościach, że mogą one powodować zagrożenie zdrowia ludzkiego i ujemne zmiany w środowisku. Źródła zanieczyszczeń środowiska mogą być: punktowe (np. kominy), liniowe (np. drogi) i powierzchniowe (np. hałdy).



HAŁDA W NOWEJ RUDZIE

Wg UNESCO najpowszechniejsze zanieczyszczenie środowiska to: tlenki azotu (NOx), dwutlenek siarki (SO2), tlenek węgla (CO), dwutlenek węgla (CO2), fosfor (P), rtęć (Hg), ołów (Pb), ropa naftowa i DDT. Zanieczyszczenia środowiska są najsilniej odczuwalne w wielkich skupiskach ludzkich, aglomeracjach miejskich i ośrodkach przemysłowych.
Obecnie zanieczyszczeniu uległy już praktycznie wszystkie elementy środowiska, przy czym najwięcej uwagi poświęca się zanieczyszczeniom powietrza i zanieczyszczeniom wód, gdyż mają one bezpośredni wpływ na zdrowie i życie ludzi. Zanieczyszczenia powietrza, wprowadzone do powietrza organizmy żywe lub substancje chemiczne, które albo nie są jego naturalnymi składnikami, albo - będąc nimi - występują w stężeniach przekraczających właściwy dla nich zakres. Do najważniejszych zanieczyszczeń powietrza należą: pyły (popioły lotne, sadza, stałe związki organiczne, azbest, pestycydy), gazy (tlenki siarki, azotu i węgla, węglowodory, ozon, radon, fluor), zanieczyszczenia biologiczne (mikroorganizmy wraz z produktami ich metabolizmu oraz makroorganizmy, np. grzyby). Antropogennymi źródłami zanieczyszczenia powietrza są m.in.: chemiczna konwersja paliw, wydobycie i transport surowców, przemysł chemiczny, rafineryjny i metalurgiczny, cementownie, składowiska surowców i odpadów, motoryzacja. Naturalne źródła zanieczyszczenia powietrza to: wybuchy wulkanów, erozja wietrzna skał, pył kosmiczny, niektóre procesy biologiczne, pożary lasów i stepów. Zanieczyszczenia powietrza są wchłaniane przez ludzi głównie w trakcie oddychania. Przyczyniają się zatem do powstawania schorzeń układu oddechowego (astma, rozedma płuc, zapalenie oskrzeli), a także zaburzeń reprodukcji i alergii. W środowisku kulturowym człowieka zanieczyszczenia powietrza powodują korozję metali i materiałów budowlanych. Wtórnie skażają wody i gleby. Działają niekorzystnie również na świat roślinny, zaburzając procesy fotosyntezy, transpiracji i oddychania. W skali globalnej mają wpływ na zmiany klimatyczne. Zanieczyszczenia wód, wprowadzone do wód naturalnych organizmy żywe, zanieczyszczenia mechaniczne lub substancje chemiczne, które albo nie są ich naturalnymi składnikami, albo będąc nimi występują w stężeniach przekraczających właściwy dla nich zakres. Zanieczyszczenia wód mają szkodliwy wpływ na zdrowie człowieka, powodują zmianę smaku, zapachu, barwy i pH wody oraz jej zmętnienie. Mogą występować w postaci rozpuszczonej lub tworzyć układ koloidalny albo zawiesinę. Najważniejsze czynniki zanieczyszczające to: azotany, chlorki, siarczany, fosforany, jony metali ciężkich, fenole, aminy aromatyczne, barwniki, pestycydy, detergenty, policykliczne węglowodory aromatyczne, polichloropochodne bifenylu, radioizotopy, bakterie Escherichia coli.
Antropogennymi źródłami zanieczyszczeń wód są: ścieki przemysłowe i komunalne (ścieki), nawozy sztuczne i środki ochrony roślin przenikające z terenów użytkowanych przez rolnictwo i leśnictwo, depozycja zanieczyszczeń powietrza. Usuwaniu zanieczyszczeń wód służy: zmiękczanie wody, jej napowietrzanie, chlorowanie, ozonowanie, koagulacja, odpędzanie gazów w wieżach desorpcyjnych, naświetlanie promieniowaniem ultrafioletowym, działanie ultradźwiękami oraz oczyszczanie biochemiczne. Często stosowanymi wskaźnikami jakości wód są biochemiczne zapotrzebowanie tlenu (BZT) i chemiczne zapotrzebowanie tlenu (ChZT). Katastrofa ekologiczna, ekologiczna klęska, drastyczne zmiany środowiska abiotycznego (abiotyczna sfera) wywołane czynnikami naturalnymi - klęski żywiołowe (np. pożary, powodzie, susze, huragany, cyklony, wybuchy wulkanów, ale też lokalny masowy rozwój pasożytów, szkodników itp.) lub pod wpływem działalności człowieka - katastrofy antropogeniczne (antropopresja). Ochrona środowiska, działania lub zaniechanie zmierzające do ochrony elementów przyrodniczych: wód, powietrza i gleby, a także krajobrazu, znajdujących się zarówno w stanie naturalnym, jak i zmienionym przez człowieka, celem zachowania lub przywrócenia równowagi przyrodniczej niezbędnej dla egzystencji człowieka.
Ochrona środowiska powinna uwzględniać także wytwory pracy i kultury ludzkiej, np. ochronę zabytków przed wpływami zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego. Zagadnienie ochrony środowiska w skali światowej zostało postawione po raz pierwszy w raporcie sekretarza generalnego ONZ U. Thanta Człowiek i jego środowisko z 26 V 1969.
Raport zainicjował międzynarodowe konferencje poświęcone temu zagadnieniu. Pierwsza odbyła się w czerwcu 1972 w Sztokholmie, jej następstwem było powołanie agendy ONZ pod nazwą Program Narodów Zjednoczonych do spraw ochrony środowiska (United Nations Environment Programme - UNEP), której celem jest m.in. opracowanie wszechświatowego prawa ochrony środowiska.
Inne inicjatywy to: Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (Helsinki 1975), Konferencja Genewska (1979, 1984), Konferencja Monachijska (1984). Ich rezultatem było utworzenie tzw. klubu trzydziestu, grupy państw deklarujących zmniejszenie w swoich granicach emisji dwutlenku siarki do 1993-1995 o 30%. Rio de Janeiro, lipiec 1992 - plan działania do przełomu XX i XXI w., tzw. Agenda 21, określający sposoby powstrzymania degradacji środowiska i zrównoważonego rozwoju. Od czasu konferencji w Sztokholmie 5 czerwca obchodzony jest jako Międzynarodowy Dzień Ochrony Środowiska.
W Polsce na rzecz ochrony środowiska działają: Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska jako wyspecjalizowana agenda Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa oraz Państwowa Rada Ochrony Środowiska jako organ doradczy i opiniodawczy.

2. PROCESY ENDOGENICZNE

Procesy egzogeniczne są to procesy wewnętrzne.

RUCHY LĄDOTWÓRCZE

Epejrogeneza, ruchy lądotwórcze, ruchy epejrogeniczne, powolne ruchy wynoszące lub zanurzające w głąb litosfery znaczne fragmenty skorupy ziemskiej. Ruchom tego typu nie towarzyszą deformacje ani fałdowania warstw skalnych.
Ciągłemu procesowi wynoszenia, od momentu stopnienia lodowca, podlega Fennoskandia. Ruchy epejrogeniczne dają się tam mierzyć za pomocą instrumentów geodezyjnych, np. wybrzeża Zatoki Botnickiej podnoszą się o ok. 1 cm rocznie.

RUCHY GÓROTWÓRCZE

Ruchy górotwórcze, górotwórczość, wielkoskalowe ruchy skorupy ziemskiej prowadzące do powstania gór, stanowiące część cyklu orogenicznego.
W efekcie orogenezy następuje sfałdowanie osadów w obrębie geosynklin oraz ich wypiętrzenie w postaci łańcuchów gór fałdowych, czemu towarzyszą powszechnie procesy magmatyzmu i metamorfizmu. Na "usztywnionych", nie podlegających fałdowaniu fragmentach skorupy ziemskiej (tzw. kratonach) orogeneza powoduje powstawanie pionowych przemieszczeń, wzdłuż linii uskoków, tworzących często góry zrębowe.
W historii Ziemi wyróżnia się cztery główne orogenezy: prekambryjską, kaledońską, hercyńską oraz alpejską. W każdej z nich wydziela się szereg faz górotwórczych o zwiększonym nasileniu ruchów górotwórczych, występujących tylko na niektórych obszarach Ziemi.

Rodzaj, powstawanie, przykłady
- Fałdowe tworzą się wskutek sfałdowania mas skalnych Himalaje, Alpy, Karpaty.
- Zrębowe powstają wskutek pionowych przemieszczeń wzdłuż uskoków skalnych
Ural, Harz, Sudety
- Wulkaniczne są wynikiem erupcji wulkanicznych góry Kamczatki, Islandii.

ZJAWISKA WULKANICZNE

- wulkanizm - odgrywa on dużą role w kształtowaniu ziemi. Zjawiska wulkaniczne związane są z przebiciem i wydostaniem się magmy z głębi ziemi na jej powierzchnię. Płynny stop skalny - magma , po wydobyciu się na powierzchnię nosi nazwę lawa. Magma wydobywa się na powierzchnię ziemi przez krater lub szczeliny. Wydobywanie się magmy na powierzchnię nosi nazwę erupcji.
- rodzaje law :
lawy rzadkie, zasadowe - bazaltowe, o małej lepkości tworzą wulkany tarczowe, o rozległych ładnie nachylonych stokach.
lawy gęste, kwaśne -krzemionkowe, wolno spływające często zamykają ujście krateru, tworzące czopy w kominach wulkanicznych. Tworzą stożki wulkaniczne o stromych i wysokich stokach.
- rodzaje wulkanów :
efuzywne (lawowe) - podczas erupcji wydobywa się tylko lawa
eksplozywne - podczas erupcji wydobywają się z nich utwory piroklastyczne
stratowulkany (wulkany mieszane) - podczas erupcji wyrzucane są utwory piroklastyczne i lawa (takie wulkany występują najczęściej)
Podczas każdej erupcji wydostają się różne gazy: CO2, SO2, H2S, HCl i para wodna

Rodzaj częstotliwość erupcji przykłady

Czynne okresy spokoju przerywane częstymi erupcjami Etna, Wezuwiusz, Stromboli
Drzemiące erupcje za pamięci ludzkiej, od dłuższego czasu nie notowane Tambora, Fudżi – Jama
Wygasłe erupcje nie notowane za pamięci człowieka stożki wulkaniczne w Polsce, Niemczech i Francji

Najwięcej wulkanów znajduje się wzdłuż wybrzeży Oceanu Spokojnego. W Europie najwięcej czynnych wulkanów znajduje się we Włoszech (Stromboli, Vulcano, Etna, Wezuwiusz) i na Islandii (Askja i Hekla)

BUDOWA, KSZTAŁT I ROZMIARY WULKANÓW

Najczęściej wulkany mają postać góry o kształcie stożka. Wulkan wyrzucając w powietrze materiał skalny i lawę powoduje jego opadanie dookoła krateru tworząc formy mniej lub bardziej stożkowate. Rzadko wulkany mają kształt idealnego stożka. Najbardziej regularne formy tworzone są podczas erupcji mieszanych, kiedy to równocześnie, lub w stosunkowo krótkich odstępach czasu, następuje wypływ lawy i wyrzucany jest materiał sypki. Nachylenie zbocz stożków wulkanicznych jest różne i waha się w przedziale od 30O do 45O. Bardzo mały kąt nachylenia równy ok. 2O mają wulkany tarczowe, które utworzyły się przez wylew ruchliwej lawy. Wulkany tarczowe nie przypominają swoją budową stożka, co jest spowodowane dużą ruchliwością zasadowej lawy, ubogiej w krzemionkę, która nie rozlewa się równomiernie na wszystkie strony. Takim wulkanem jest hawajski olbrzym Mauna Loa. Wiele wulkanów w czasie swej erupcji powoduje zmianę wysokości stożka wulkanicznego. Może następować redukcja wysokości tj. wtedy, gdy gwałtowny wybuch powoduje rozerwanie górnej części góry i tym samym obniżenie jej wysokości lub zwiększenie wysokości przez odkładanie materiałów skalnych na stożku wulkanicznym podczas spokojnych wypływów lawy. Wielkość wulkanów jest dość dużym przedziałem. Do największych należą wulkany hawajskie - Mauna Kea - 4214 m i Mauna Loa - 4168 m n.p.m. Ponieważ wyrastają z głębin morskich sięgających 5000 m, są największymi górami świata. Największym wulkanem na świecie jest Aconcagua - 6960 m.

ERUPCJE

Ze względu na rodzaj wydostających się na powierzchnię materiałów wyróżniamy wulkany lawowe, czyli efuzywne, gazowe, czyli eksplozywne oraz mieszane, czyli stratowulkany. Najczęstsze są mieszane, z których wylewa się lawa i wyrzucane są materiały piroklastyczne. W najwyższej części wulkanów mieszanych tworzą się nieraz wielkie zagłębienia - kaldery (hiszp. caldera - kotły); są to częste formy kraterów, które tworzą się pod koniec wybuchów na skutek obniżenia się poziomu lawy i zapadnięcie się środkowej części. Znacznie rzadsze są wulkany czysto lawowe, często występujące we dawniejszych epokach geologicznych oraz gazowe, które nie wydalają w ogóle lawy. Same erupcje mogą następować na różne sposoby, według których stworzono ich podział tj. na erupcje

- centralne - związane z jednym punktem (centrum wybuchu), czyli kanałem kształtu cylindrycznego, który powierzchnię Ziemi łączy z podziemnym ogniskiem magmowym. Kanałem tym wydobywają się materiały wulkaniczne. Zakończony jest on lejkowatym zagłębieniem, które powstało podczas rozrywania się skał w czasie wybuchu, czyli kraterem.
o typ hawajski - wylew ruchliwej lawy przy dość spokojnym wydzielaniu się gazów. Z powierzchni jeziora lawowego mogą być wyrzucane wytryski ciekłej lawy w czasie gwałtowniejszego wydobywania się gazów. Uniesione kropelki ciekłej lawy mogą zastygać w powietrzu w postaci szklistych włosków, zwanych włosami Pele (od hawajskiej bogini ognia Pele).
- typ Stromboli - mniej ruchliwa lawa styka się z powietrzem w kraterze, zamknięte gazy uchodzą bardziej gwałtownie wśród eksplozji, które mogą być rytmiczne lub niemal ciągłe. Zakrzepnięta lawa, często rozżarzona, zostaje wyrzucona w postaci bomb wulkanicznych lub mniejszych okruchów, które w czasie gwałtowniejszych eksplozji mogą wznosić się w postaci świecących chmur. Nazwa tego typu pochodzi od wulkanu Stromboli, którego wybuchy normalnie przebiegają w ten sposób; mniejsze erupcje odbywają się w odstępach czasu od kilku minut do godziny.

- typ Vulcano - pochodzący od wulkanu tej nazwy, również z grupy Wysp Liparyjskich. Lawa jest bardziej lepka i szybko zastyga na powierzchni w czasie dzielącym poszczególne wybuchy. Gromadzące się pod zastygłą powierzchnią skorupy gazy wybuchają rzadziej, lecz z większą gwałtownością. Tworzące się nad kraterem chmury wulkaniczne są ciemne i przyjmują kształt zbliżony do kalafiora.

- typ Wezuwiusza - gwałtowniejsze wybuchy rodzaju Stromboli i Vulcano. Nagłe wybuchy bogatej w gazy lawy następują po dłuższych przerwach spokoju lub słabej aktywności. W wyniku opróżnienia kanału wulkanicznego do znacznej głębokości wskutek bocznych wycieków lawy zanika powierzchniowy nacisk na niżej leżącą magmę. Gwałtownie wyrzucana wtedy lawa wznosi się na znaczą wysokość w postaci gęstych chmur dając opady popiołów o dużym zasięgu. W czasie najgwałtowniejszych wybuchów Wezuwiusza wielkie ilości gazów i pary wodnej wznoszą się na wysokość kilku kilometrów tworząc z daleka widoczne chmury, często o charakterystycznym kształcie pinii. Ten rodzaj wybuchu opisał pierwszy Pliniusz w czasie katastrofalnego wybuchu w roku 79; nosi on też nieraz nazwę typu Pliniusza.
- typ Pele - charakteryzuje wulkany o dużej lepkości lawy i gwałtowności eksplozji.

Ucieczka gazów jest utrudniona przez tworzenie się zakrzepłej powierzchni. Wydobywająca się powstałymi pod naciskiem gazów szczelinami magma gwałtownie wypływa potokami lawowymi, którym towarzyszą wydzielające się duże ilości gazów i par.
- szczelinowe (linearne) - produkty wulkaniczne wydobywają się podłużnymi szczelinami. Lawa wypełniająca szczelinę przelewa się w jedną lub dwie strony. Tą drogą powstają pokrywy obejmujące czasem duże obszary. Erupcje linearne są rzadsze od centralnych. Duże pokrywy bazaltowe, pochodzące z dawnych okresów geologicznych świadczą o tym, że przed dziesiątkami milionów lat ten typ erupcji był dosyć pospolity. Na niektórych obszarach wulkanicznych można odtworzyć zanikanie dawnych erupcji linearnych, których miejsce zajmują erupcje centralne. Niemal regułą jest, że erupcje linearne mają charakter law zasadowych typu bazaltowego; zawartość gazów w tych lawach jest niewielka. Dlatego też wylewom lawy erupcji linearnych rzadko towarzyszą potężne eksplozje, mają one charakter słabszych wybuchów i prowadzą do wytworzenia tylko niewielkich stożków wulkanicznych. Najczęściej są to otwarte szczeliny, którymi lawa wydobywa się spokojnie. Szczeliny czy rowy obfitują nieraz w drobne kratery ułożone wzdłuż linii wyznaczających przebieg szczeliny lub rowu.

- arealne - powstać one mogą wtedy, gdy magma batolitu lub lakolitu dojdzie do powierzchni Ziemi nie kanałem ani szczeliną lecz całą powierzchnią. Nastąpić to może przez przetopienie skał nadległych lub przez przedarcie się magmy na znacznej przestrzeni. Nie znamy współczesnych erupcji arealnych, prawdopodobnie jednak miały one duże znaczenie, kiedy istniały korzystne warunki do wydobywania się wielkich mas magmy na powierzchnię. Erupcje arealne charakteryzują się tym, że występujące na powierzchni skały wylewne przechodzą stopniowo w bardziej gruboziarniste skały głębinowe. Do tego typu erupcji zalicza się wulkaniczną płytę utworzoną z riolitów w Yellowstone Park (USA). Zajmuje ona powierzchnię około 10000 km2 przy dużej miąższości. Obecność licznych gejzerów ogranicza się do obszaru riolitowego, co wskazuje na stały dopływ ciepła z głębi. Ponieważ wulkanizm tego obszaru zakończył się w pliocenie, tak dużym źródłem ciepła może być tylko batolit granitowy leżący w głębi.



LAWY I MATERIAŁY PIROKLASTYCZNE

Jak już wcześniej pisałam produktami erupcji wulkanów są lawy, materiały piroklastyczne i gazy. Częściowo mogą też występować skały wyrwane z podłoża podczas wybuchów. Lawy stanowią ciekły stop z przeważającą ilością krzemionki (ok. 50%). Kwaśne lawy zawierają jej więcej niż zasadowe. Temperatura law wynosi ok. 1000OC. Szybkość stygnięcia potoku lawy zależy od jej grubości. Cienkie pokrywy lawowe stygną szybko, ale lawa wypełniająca zagłębienia terenu może zastygnąć latami. Stygnąca, posuwająca się lawa wygląda inaczej, aniżeli ruchliwe potoki blisko miejsca wypływu. Są to nieregularne zwały zastygłych już bloków lawy, poruszane przez lawę ciekłą znajdującą się głębiej. Czasem u czoła takiego potoku lawy znajdują się duże, nawet dwumetrowe bloki, przesuwane na setki metrów pod naporem lawy. Takie potoki lawowe niszczą każdą napotkaną przeszkodę, burząc największe drzewa i domy. Nieraz wyrywają one skały z podłoża i zawlekają je na inne miejsca.
Ilości wyrzucanych materiałów piroklastycznych są nieraz olbrzymie. W czasie gwałtownych wybuchów wulkan wyrzuca bloki skalne o masie kilkudziesięciu, a nierzadko kilkuset kilogramów. Znane są przypadki wyrzucania nawet bloków kilkutonowych. Okrągłe bloki, najczęściej wielkości od pięści do głowy ludzkiej, noszą nazwę bomb wulkanicznych. Często są one spiralnie poskręcane wskutek ruchu obrotowego w powietrzu, co wskazuje na to, że te bloki nie były jeszcze zupełnie zastygłe w czasie erupcji. Drobniejszy materiał, wielkości od grochu do orzecha, nosi nazwę lapilli, używana jest także nazwa rapilli. Jeszcze drobniejszy materiał nosi nazwę piasków i popiołów wulkanicznych. Powstały one z rozpylonej lawy, krzepnącej w powietrzu, lub z wyrzuconych wybuchem pokruszonych i rozdrobnionych skał wulkanicznych. Najdrobniejszy materiał określany jest jako pyły wulkaniczne. Przez scementowanie drobnych materiałów piroklastycznych tworzą się tufy wulkaniczne.
Materiały piroklastyczne mogą być wyrzucane w czasie wybuchów na znaczną wysokość; zależy to zarówno od siły wybuchu jak i wielkości wyrzucanych materiałów. Najbliżej miejsca wybuchu opadają duże bloki skalne. W czasie niektórych wybuchów Wezuwiusza obserwowano kilkutonowe bloki wyrzucane na wysokość stu metrów; spadały one w odległości kilkudziesięciu metrów od krateru; niekiedy te olbrzymie bloki znajdowano w odległości stu kilkudziesięciu, a nawet dwustu metrów. W czasie jednego wybuchu wulkanu Cotopaxi w Ekwadorze blok kilkunastotonowy został wyrzucony na odległość ponad dziesięciu kilometrów. Podczas wybuchu Krakatau w roku 1883 małe bomby wulkaniczne wyrzucane na wielkie wysokości, spadały w odległości kilkudziesięciu kilomętr6w. Popioły wulkaniczne znajdowano w odległościach dochodzących do 2500 km, a najdrobniejsze pyły okrążyły Ziemię wywołując w ciągu kilku miesięcy różne efektowne zjawiska optyczne w atmosferze, jak np. niesamowicie barwne zachody słońca. Popioły wulkaniczne wyrzucone w czasie wybuchu Wezuwiusza w roku 1906 dotarły aż nad Bałtyk.


ZJAWISKA TOWARZYSZĄCE ERUPCJOM

Szczyt Wezuwiusza jak gdyby płonął potężnym ogniem, a stoki góry rozświetlały dziesiątki ognisk rozżarzonej lawy. Wysoko rozszalała się potężna burza elektryczna, dająca niezwykłe efekty świetlne.
W połowie sierpnia mieszkańców okolicznych wysp opanowała panika. 26 sierpnia ciągłe błyskawice przelatywały nad wulkanem, silne odgłosy słychać było w Batawii, odległej o 150 km, którą jednocześnie nawiedziło trzęsienie ziemi. Następnego dnia o 7 rano niebo tak zachmurzyło się, że nawet w Batawii trzeba było zaświecić lampy. Ciemności zapanowały również nad cieśniną i okolicznymi miastami. Zaczął padać silny deszcz popiołów i nastąpiły powtarzające się wstrząsy podziemne. Bez przerwy słychać było grzmoty, podobne do wystrzałów armatnich, oraz szczególne trzaski, prawdopodobnie wywołane ocieraniem się o siebie w powietrzu kamieni, wyrzucanych w górę i spadających na dół. Słup pary, wysokości około 30 km, wzniósł się w górę i w wyższych warstwach atmosfery rozpostarł na kształt olbrzymiego baldachimu. Tę ogromną chmurę oświetlały od czasu do czasu zygzakowate błyskawice, a o zachodzie słońca wyglądała ona jak krwistoczerwona zasłona.
Jak widać z powyższych fragmentów wulkany nie tylko są groźne, ale i piękne. Wyładowania elektryczne są naprawdę niepowtarzalne, wspaniałe zachody słońca i kolorowe niebo...

ZJAWISKA PLUTONICZNE

Zjawiska geologiczne związane z wdzieraniem się magmy w skorupę ziemską bez przedostania się jej na powierzchnię Ziemi, w przeciwieństwie do zjawisk wulkanicznych. Efektem zjawisk plutonicznych jest powstanie intruzji magmy. Charakterystycznymi formami zjawisk plutonicznych są batolity i lakolity.
Magma, stopiona skała powstała w głębi skorupy ziemskiej lub w płaszczu Ziemi. W skład magmy wchodzą krzemiany i glinokrzemiany sodu, potasu, wapnia, magnezu i żelaza, w mniejszej ilości występują w niej tlenki i siarczki, rozpuszczone gazy, głównie para wodna i dwutlenek węgla. W wyniku różnej zawartości krzemionki, która waha się w granicach 35-80%, rozróżnia się magmy kwaśne (powyżej 60%) i zasadowe (poniżej 60%). Magma wydobywająca się na powierzchnię Ziemi nosi nazwę lawy. Produktami krzepnięcia magmy są skały magmowe.
Intruzja magmy, wdarcie się plastycznej masy skalnej (magmy) w wyższe partie skorupy ziemskiej. Bezpośrednią przyczyną zachodzenia intruzji magmy są potężne ciśnienia tworzące się we wnętrzu skorupy ziemskiej w związku z ruchami górotwórczymi.
Nazwa ta obejmuje także masy skalne utworzone w głębszych warstwach Ziemi np.: batolit, dajka, lakolit.

Batolit, skała powstała przez intruzję magmy, złożona ze skał głębinowych, zajmujących przestrzeń o znacznych rozmiarach, od kilku do kilkuset kilometrów wszerz i wzdłuż, kilku kilometrów wzwyż. Często zawiera złoża kruszcowe. Spąg batolitu jest nieosiągalny dla bezpośrednich obserwcji. W Polsce w Tatrach Wysokich.

Lakolit, lakkolit, jedna z charakterystycznych form zjawisk plutonicznych związanych z intruzją (wdzieraniem się magmy) w skorupę ziemską i nieprzedostaniem się jej na powierzchnię.

Lakolit ma kształt bochenka, soczewki lub grzyba, w przeciwieństwie do batolitu występuje blisko powierzchni Ziemi powodując wybrzuszenie się warstw skalnych nad intruzją w kształcie kopuły.

TRZĘSIENIA ZIEMI

Krótkotrwałe drgania skorupy ziemskiej w wyniku nagłych przesunięć mas skalnych wewnątrz litosfery. Badaniem zjawisk związanych z trzęsieniem ziemi zajmuje się sejsmologia.

Dzieli się je na:
- płytkie - źródło na głębokości do 70 km
- pośrednie - źródło na głębokości od 70 do 300 km
- głębokie - źródło na głębokości od 300 do 700 km

Trzęsienie ziemi trwa od kilku do kilkunastu sekund. Ognisko trzęsienia ziemi to hipocentrum, natomiast odpowiadający mu punkt na powierzchni ziemi to epicentrum. Trzęsienia ziemi są częstym zjawiskiem na kuli ziemskiej (ok. 50 000 rocznie). Trzęsienia ziemi występują tam gdzie zachodzą kolizje wielkich płyt litosfery. Do pomiarów trzęsień ziemi korzysta się ze skali Richtera ( od 0 do 9 - każdy stopień to dziesięciokrotnie większe trzęsienie ) lub skali Mercallego ( od 0 do 12 - ocenia widoczne skutki trzęsienia ).

Rodzaj Skutki i przyczyny % udziału we wszystkich trzęsieniach ziemi
Tektoniczne bardzo groźne, katastrofalne wywołane ruchami płyt litosfery 90 %
Wulkaniczne mniej groźne, powodują je erupcje wulkaniczne 7%
Zapadliskowe najmniej groźne, wywołane zapadaniem się pustych przestrzeni w skorupie ziemskiej 3%.




ŹRÓDŁA INFORMACJI



1. Tamborka. Dylikowa, D.,J. Makowska, T. Olszewski „Ziemia i człowiek”


2. INTERNET - ,,WWW. WIEM – ONET.PL”


3. A. Szlachcic, G. Wilkońska „Geografia fizyczna”