Zewnętrzne procesy egzogeniczne: wietrzenie, procesy krasowe, działalności rzeźbotwórcze: wód opadowych i płynących, lodowców, wiatrów, fal morskich. Typy wybrzeży.

1.Wietrzenie - to proces geologiczny prowadzący do rozpadu i rozkładu skał wskutek działania energii słonecznej, powietrza, wody i organizmów; i przekształcaniu ich w skały luźne, zwane zwietrzeliną. Wietrzenie dzielimy na:
WIETRZENIE FIZYCZNE:
- termiczne - rozpad skały jest wynikiem działania słońca na powierzchnię skał. Skała podlega ciągłemu rozszerzaniu się przy ogrzewaniu i kurczeniu przy utracie ciepła.
Jeżeli jest jednobarwna i drobnoziarnista, jej powierzchnia ogrzewa się równomiernie.
Ponieważ skały są złym przewodnikiem ciepła, ich głębsze warstwy nie podlegają zmianom termicznym. Na granicy między tymi warstwami następuje łuszczenie się skał czyli odrywanie przypowierzchniowej warstwy skalnej.
Nieco inaczej przebiega wietrzenie termiczne w przypadku skał wielobarwnych, zwłaszcza zbudowanych z minerałów o zróżnicowanych rozmiarach kryształów. Ciemne minerały pochłaniają więcej ciepła i rozszerzają się bardziej niż jasne. W wyniku tych różnic pomiędzy ziarnami mineralnymi maleją siły spójności i skała rozpada się [rozpad ziarnisty].
Zachodzi na obszarach o klimacie gorącym i suchym.
- mrozowe - rozpad skały jest skutkiem powtarzającego się zamarzania i rozmarzania wody w szczelinach skalnych. Woda zamarzająca w szczelinach skalnych zwiększa swą objętość o ok. 9% rozsadzając skałę. Doprowadza to do podziału skały na bloki [rozpad blokowy]; oraz do powstawania takich produktów jak: rumowiska skalne, gołoborza, pył.
Zachodzi na obszarach o klimacie zimnym.
- solne - krystalizująca w szczelinach skalnych sól, podobnie jak woda, zwiększa swoją objętość i rozsadza skałę, przyczyniając się do powstawania pokryw gruzowych.
Zachodzi na obszarach o klimacie gorącym i suchym.
- skał ilastych - skały ilaste mają właściwości higroskopijne, pod wpływem wody znacznie pęcznieją, a gdy woda odparowuje, skały kurczą się. Prowadzi to do powstania głębokich szczelin, sięgających nawet 1m.
Zachodzi w klimacie kontynentalnym strefy umiarkowanej.
WIETRZENIE CHEMICZNE:
- uwodnienie - reakcja chemiczna zachodząca w skale, polegająca na przyłączeniu cząsteczki wody przez związki mineralne; minerał bezwodny staje się uwodniony.
- rozpuszczanie - rozpuszczalne w wodzie składniki skały przechodzą do roztworu, część nierozpuszczalna tworzy luźny osad.
- utlenianie - obecny w powietrzu atmosferycznym tlen łączy się ze składnikami mineralnymi. Częstym objawem tej reakcji jest zmiana zabarwienia skały.
- uwęglanowienie - woda zawierająca CO2 prowadzi do rozpuszczania lub rozkładu skał.
- hydroliza - zasadowo-kwasowy rozkład skały pod wpływem wody zawierającej CO2.
WIETRZENIE BIOLOGICZNE:
- fizycznie - kruszenie się skał poprzez uderzanie kopytami, rycie przez zwierzęta żyjące w ziemii, rozrastanie się systemu korzeniowego roślin.
- chemicznie - odchody i wydzieliny zwierząt, rozkład materii organicznej, kwasy wydzielane przez systemy korzeniowe roślin.
* wietrzenie chemiczne i biologiczne zachodzi w klimatach ciepłych i wilgotnych.
2.Formy krasu powierzchniowego
Na powierzchni skał podlegających procesom krasowym powstają:
- ospa krasowa - niewielkie zagłębienia porozdzielane ostrymi krawędziami. Powstają na płaskich powierzchniach skał, w miejscach zatrzymania się wody po opadzie.
- żłobki krasowe - bruzdy, które są rezultatem rozpuszczania skały przez wodę spływającą po stokach. Pomiędzy żłobkami wznoszą się podłużne żebra krasowe.
- lejki krasowe - zagłębienia o przeważnie okrągłym zarysie. Powstają w wyniku intensywnego rozpuszczania wapiennych ścian krzyżujących się szczelin [lejki z rozmycia] lub zapadania się stropów niewielkich podziemnych komór krasowych [lejki zapadliskowe].
- uwały - powstają z połączenia się kilku lejków krasowych.
- polije - rozległe kotliny krasowe tworzące się w obszarach górskich lub wyżynnych, powstałe na skutek całkowitego zniszczenia skał w ich obrębie.
- ostańce krasowe - pagóry wapienne o stromych zboczach, wznoszące się ponad powierzchnię zrównaną przez procesy krasowe.
- doliny i jary krasowe - podłużne zagłębienia o stromych ścianach i płaskim dnie, wytworzone przez okresowo lub stale płynące rzeki.
- wywierzysko - źródło krasowe, miejsce w którym wody podziemne wypływają na powierzchnię.
3.Formy krasu podziemnego
- ponor - wylot szczeliny, gdzie woda spływająca po powierzchni skał wpływa pod powierzchnię terenu.
- jaskinia - naturalna pusta przestrzeń w skale o rozmiarach umożliwiających jej penetrację przez człowieka. Jaskinia krasowa - jaskinia powstała wskutek procesu krasowienia.
- stalaktyty - naciek jaskiniowy zazwyczaj w kształcie silnie wydłużonego sopla, narastającego od stropu jaskini krasowej ku dołowi wskutek wytrącania się węglanu wapnia z kapiącej wody.
- draperia - powstaje z połączenia kilku wiszących stalaktytów
- stalagmity - naciek jaskiniowy w postaci słupa, stożka, guza itp., narastającego od dna jaskini krasowej ku górze wskutek wytrącania się węglanu wapnia z kapiącej ze stropu wody.
- stalagnaty - naciek jaskiniowy w formie kolumny, słupa itp., powstający w wyniku połączenia stalagmitu w dnie jaskini krasowej z odpowiadającym mu stalaktytem w stropie jaskini.
* woda spływająca po ścianach jaskini pozostawia nacieki w postaci kurtyn, a u podnóża ściany - misy naciekowe.
4.Działalność rzeźbotwórcza wód opadowych
- kraterki deszczowe - niewielkie zagłębienia tworzące się na skutek rozsypywania materiału skalnego przez spadające krople wody.
- piramidy ziemne - stożkowate wzniesienia, na podłożu zbudowanym z okruchów skalnych różnej wielkości. Większe kamienie i żwiry chronią przed wymyciem znajdujący się pod nimi drobny materiał. Formy są niewielkie i bardzo nietrwałe.
- erozja gleb - proces niszczenia powierzchni terenu; spłukiwanie luźnej, wierzchniej warstwy terenu przez wody deszczowe. Przebieg i rozmiary spłukiwania zależą od:
* intensywności opadów i topnienia śniegów,
* nachylenia stoków,
* stopnia pokrycia terenu roślinnością,
* rodzajem użytkowania terenu.
- wąwozy - zniszczone przez erozję użytkowane rolniczo obszary o lessowym podłożu. Erozja wąwozowa doprowadza do zniszczenia ogromnych powierzchni bardzo żyznych gleb.
W Polsce najwięcej wąwozów występuje na Wyżynie Lubelskiej i Sandomierskiej.
- stożki napływowe - powstają w efekcie nagromadzenia luźnego materiału niesionego przez wody płynące.
5.Działalność rzeźbotwórcza wód płynących - polega na żłobieniu koryta, transportowaniu oraz akumulowaniu materiału skalnego.
- spadek rzeki - stosunek różnicy wysokości, którą pokonała rzeka od źródeł do ujścia do długości rzeki.
- delta - powstaje, jeżeli morze, do którego uchodzi rzeka cechuje się mało intensywnym falowaniem. Osady powoli zasypują ujście i rzeka szukając dróg odpływu, rozgałęzia się.
BIEG GÓRNY RZEKI:
* cechuje się dużym spadkiem,
* wody w rzece jest niewiele ale płynie z dużą prędkością,
* ma miejsce erozja denna, która prowadzi do pogłębienia dna i kształtowania się V-kształtnej doliny rzecznej,
* przy źródle i na progach skalnych występuje erozja wsteczna, której skutkiem jest cofanie się progów skalnych w górę rzeki oraz przesuwanie się źródeł.
BIEG ŚRODKOWY RZEKI:
* rzeka traci spadek i zmniejsza się prędkość płynięcia wody,
* erozja denna maleje, natomiast zwiększa się działanie erozji bocznej, prowadzącej do powstania zakoli i starorzeczy.
BIEG DOLNY RZEKI:
* płynie najwolniej i traci siłę nośną
* akumuluje materiał skalny w obrębie koryta, tworząc łachy rzeczne lub wyspy.
6.Etapy powstawania meandrów
* nurt rzeki trafia na przeszkodę w korycie rzeki,
* następuje akumulacja piasku w odsypisku; erozja boczna powoduje podcinanie brzegu,
* kształtuje się zakole; erozja boczna prowadzi to przerwania meandru,
* rzeka prostuje bieg a z zakola powstaje starorzecze.
7.Elementy doliny rzecznej
Skutkiem erozji dennej jest pogłębienie się koryta rzeki, a erozji bocznej - poszerzenie dna doliny.
Wynikiem zmian położenia podstawy erozyjnej rzeki są tarasy rzeczne.
- tarasy rzeczne - fragmenty dawnego dna doliny.
Jeżeli poziom ujścia rzeki obniża się, nasila się erozja denna. Natomiast podnoszenie się podstawy erozyjnej doprowadza do intensywnej akumulacji osadów i zasypywania doliny.
- przełom - odcinek doliny, w którym rzeka przedziera się przez obszar położony na znacznej wysokości. Jego charakterystycznymi cechami są strome zbocza i wąskie dno.
* dodatkowe pojęcia: wysoczyzna; tereny nadzalewowe; tereny zalewowe; koryto rzeki; łożysko rzeki; zbocze doliny
8.Rodzaje grawitacyjnych ruchów masowych
Przemieszczanie się mas skalnych na stokach wywołane jest siłą grawitacji. Tempo tego procesu zależne jest od stopnia nachylenia stoku, ułożenia warstw skalnych, zwięzłości skał, obciążenia wodą oraz pokrycia terenu.
Łączenie z procesem spłukiwania skał przez wodę opadową prowadzą do obnażania podłoża skalnego i wyrównywania powierzchni terenu, czyli denudacji.
ODPADANIE:
* pojedyńcze okruchy skalne odrywają się od ścian skalnych i przemieszczają w dół stoku,
* w miejscu zsuwania się po stoku okruchów skalnych powstają zagłębienia czyli żleby,
* u podnóża tworzą się stożki usypiskowe.
OBRYWANIE: jest to nagłe oderwanie się dużych mas skalnych i nagromadzenie się ich u podnóża stoku.
* nawis skalny obrywa się pod wpływem siły grawitacji,
* w górnej części skały powstaje nisza skalna,
* po obrywie u podnóża stoku powstaje blokowisko skalne.
OSUWANIE: jest to stosunkowo szybkie zsunięcie się luźnych skał lub zwietrzeliny zalegającej na litym podłożu. Powstawanie osuwisk nasila się po opadach z powodu nasiąkania skał wodą. W miejscu, z którego osuwają się skały powstaje nisza osuwiskowa, a złożony u podnóża stoku materiał skalny tworzy jęzor osuwiskowy.
SPEŁZYWANIE: jest to bardzo powolne zsuwanie się skał luźnych lub zwietrzeliny, zachodzące na dużej powierzchni, na stokach o bardzo małym nachyleniu.
* zsuwanie się w dół stoku przypowierzchniowej warstwy skalnej,
* pochylenie drzew i słupów,
* przemieszczenie przypowierzchniowej warstwy skał.
9.Działalność niszcząca lodowców
Ruch i nacisk lodowców powoduje niszczenie podłoża poprzez jego zdzieranie, czyli egzarację, rysowanie i szlifowanie. Skutkiem tej działalności jest powstawanie następujących form rzeźby:
- rysy i wygłady lodowcowe - poruszający się lód rysuje podłoże skalne ostrymi krawędziami okruchów skalnych wtopionych w lód [rysy] lub poleruje wleczonym piaskiem i drobniejszym materiałem tworząc wygłady.
- kotły polodowcowe - tworzą się pod polem firnowym lodowców górskich. Lód topi się pod wpływem swojego ciężaru, a powstała woda wnika w szczeliny skał i zamarza. Wietrzenie mrozowe rozsadza skały, teren systematycznie obniża się. Powstaje głębokie obniżenie terenu o stromych ścianach [cyrk, kar lodowcowy].
- barańce - mutony; przemieszczający się lód zdziera podłoże skalne. Egzaracja nie przebiega równomiernie. Najtwardsze skały są niszczone najwolniej. Skutkiem są zaokrąglone pagórki, oszlifowane od strony nasuwania się lodu.
- doliny U-kształtne - żłoby lodowcowe; są to doliny przekształcone przez wypływające z pól firnowych jęzory lodowcowe. W wyniku zdzierania skał podłoża doliny rzeczne ulegają poszerzaniu i pogłębianiu.
- doliny zawieszone - rozmiar skutków zależy od grubości lodu. Dno głównej doliny górskiej, którą przemieszcza się największy jęzor, pogłębiane jest bardzo intensywnie. Natomiast mniejsze, poboczne dolinki wypełniane są jęzorem o małej grubości, więc zdzieranie ich dna jest niewielkie. Po wtopieniu się lodowców wyloty dolin pobocznych nie nawiązują do dna doliny głównej. Rzeki płynące w dolinach zawieszonych tworzą w takich miejscach wodospady.
* glina morenowa - bezładna masa skalna złożona z rożnej wielkości okruchów. Tkwią w niej duże głazy, drobne ziarna piasków, pyłów oraz iłów.
10.Działalność budująca lodowców
- morena czołowa - usypywane wały, pagóry morenowe w czasie postoju lądolodu u jego czoła.
- morena denna - falista lub pagórkowata powierzchnia, usypana z gliny morenowej w fazie wycofywania się lądolodu. Jeżeli ilość lodu powstającego w polu firnowym jest mniejsza niż ilość lodu topniejącego, czoło lodowca się wycofuje. Odsłania się wówczas powierzchnia zbudowana z materiału skalnego pozostałego po roztopieniu się lodu.
- morena boczna - wał osadów morenowych usypany ze skał wytapiających się na bokach jęzora lodowcowego oraz zsuwających się ze stoków. Forma powstaje tylko w wyniku działalności lodowców górskich.
- morena środkowa - powstaje z połączenia się wałów moreny bocznej pomiędzy dwoma jęzorami lodowcowymi.
11.Działalność wód pochodzących z topnienia lodowców
- sandry - płaskie stożki, lekko pochylone w stronę przeciwną do czoła lodowca. Powstaje z nagromadzonego piasku i żwiru naniesionego przez topniejącą wodę lodowca.
- pradoliny - rozległe formy w podłożu morza wyżłobione przez duże ilości wód pochodzących z topnienia lodu oraz opadów.
- rynny - powstają pod lodowcem.Żłobić je może woda płynąca pod lodowcem lub sam lodowiec. W przegłębieniach rynien mogą występować jeziora rynnowe.
- kemy - pagóry zbudowane z warstwowych piasków i żwirów osadzonych przez wodę płynącą w szerokich szczelinach pomiędzy bryłami martwego lodu. Ich charakterystyczną cechą jest spłaszczenie wierzchołka [stoliwo kemowe].
- ozy - wydłużone, wysokie i kręte pagóry, często tworzące ciągi. Powstają w wyniku zasypywania rynien lub tuneli lodowcowych przez żwiry i piaski niesione przez wodę.
12.Czynniki wpływające na intensywność oddziaływania wiatru
Wiatr - to zjawisko atmosferyczne, które występuje w każdym miejscu na kuli ziemskiej. Jednak skutki jego oddziaływania na powierzchnię Ziemi są bardzo zróżnicowane. Zależą od:
* siły i porywistości wiatru,
* stopnia rozdrobnienia podłoża skalnego,
* pokrycia terenu,
* wilgotności podłoża.
Rzeźba eoliczna - rzeźba utworzona w wyniku działalności rzeźbotwórczej wiatru. Trzy etapy prowadzące do kształtowania się tej rzeźby to: wiatr niszczy podłoże -> transportuje materiał skalny ->buduje nowe formy powierzchni.
13.Niszcząca działalność wiatru
- deflacja - wywiewanie przez wiatr drobnego materiału skalnego [piasku bądź pyłu].
- bruk deflacyjny - pokrywa zbudowana z okruchów skalnych, leżących na osadach piaszczystych.
- nisza deflacyjna - zagłębienie, wywołane efektem wywiewania piasku na większym obszarze.
Czasami dno głębokich nisz deflacyjnych może zbliżyć się do zwierciadła wód podziemnych. W takich miejscach powstają oazy. Często są to jedyne miejsca na pustyniach, w których dostęp do wody umożliwia rozwój roślin oraz osiedlanie się człowieka.
- korazja - proces polegający na szlifowaniu, żłobieniu, zdzieraniu i wygładzaniu powierzchni skał wskutek uderzeń ziaren piasku niesionego przez wiatr.
Efektem korazji są:
- graniaki wiatrowe - kamienie mające dwie lub więcej powierzchni wygładzonych przez wiatr.
- nisze korazyjne - zagłębienia w ścianach skalnych.
- grzyby skalne - pojedyńcze skałki, atakowane najsilniej w dolnej częsci, przybierające postać grzybów.
14.Transport materiału skalnego
Wiatr może transportować tylko drobny materiał skalny, nosząc go blisko powierzchni w postaci zawieszonej lub tocząc go po podłożu. Suche ziarna zderzają się i ryzują wzajemnie. Skutkiem jest matowienie i zaokrąglenie ziaren piasku.
15.Budująca działalność wiatru
- wydma - piaszczyste wzniesienie o różnym kształcie, usypane przez wiatr.
- barchan - rodzaj ruchomej wydmy o półksiężycowatym kształcie i ramionach wysuniętych zgodnie z kierunkiem wiatru, charakterystyczny dla pustyń piaszczystych, pozbawionych roślinności [Sahara, Kalahari]. Wąskie ramiona przemieszczają się szybciej niż część centralna wydmy.
- wydma paraboliczna - typowa dla klimatu wilgotnego. Czoło wydmy przemieszcza się szybciej niż jej ramiona.
- pokrywa lessowa - najbardziej znana w Chinach; powstaje w wyniku przeniesienia pyłów i drobin z pustyń. Na podłożu lessowym i pod roślinnością stepową rozwinęły się najrzyźniejsze na świecie gleby - czarnoziemy.
16.Działalność rzeźbotwórcza fal morskich
Wybrzeże - miejsce zetknięcia się lądu z morzem lub oceanem.
WYBRZEŻE WYSOKIE:
- abrazja - niszcząca działalność morza.
- nisza abrazyjna - zagłębienie u podstawy klifu utworzone w wyniku erozyjnej działalności fal morskich. Pogłębianie się niszy abrazyjnej powoduje stopniowe obrywanie się coraz dalszych partii brzegu i cofanie się klifu.
- platforma abrazyjna - rodzaj powierzchni, na której rozkruszany materiał skalny jest przemieszczany i rozdrabniany.
- platforma akumulacyjna - na jej terenie w głębi zbiornika morskiego gromadzi się materiał skalny.
Tempo niszczenia klifów zależy od:
* twardości skał, z jakich jest zbudowany,
* ułożenia warstw skalnych,
* intensywności falowania w morzu,
* działań ochronnych stosowanych przez człowieka.
WYBRZEŻE NISKIE:
- plaża - zasadniczy element wybrzeża niskiego. Zbudowana jest z piasków i żwirów wyrzucanych przez fale morskie.
- wał burzowy - zamyka plażę od strony lądu; powstaje w wyniku nanoszenia materiału piaszczysto-żwirowego przez fale sztormowe. Z piasku zgromadzonego w wale wiatr usypuje wydmy.
- ławica - ciągnie się w obrębie zbiornika morskiego, równolegle do brzegu, oddzielona od plaży głęboką bruzdą. Powstaje w miejscu gdzie fala powrotna , niosąca materiał skalny, zderza się z falą kipieli zmierzająca do plaży.
17.Typy wybrzeży:
- mierzejowo-zalewowe - prądy przybrzeżne usypują półwyspy (kosy, mierzeje), które odcinają od morza zalewy lub jeziora przybrzeżne.
płd. wybrzeże Bałtyku, zach. Francja, Zatoka Biskajska.
- limanowe - głębokie wyloty dolin rzecznych, w obszarach o budowie płytowej, są odcinane przez mierzeje. wybrzeże wyrównuje się, natomiast rzeka, mając utrudniony odpływ do morza, zalewa dolne odcinki doliny. Powstające w dolnym biegu rzeki zbiorniki nazywają się limanami.
płn.-zach. wybrzeże M.Czarnego, wsch. wybrzeże Zat. Gwinejskiej.
- fiordowe - powstaje przez zalanie długich, głebokich (U-kształtnych) dolin lodowcowych w obszarach górskich. Silnie urozmaicona linia brzegowa. Występują liczne, głęboko wcinające się w ląd, kręte zatoki czyli fiordy.
Norwegia, Islandia, Chile, Alaska.
- szkierowe - powstaje na wygładzonych przez lodowiec obszarach skalistych z licznymi mutonami./ Liczne wyspy utworzyły się w wyniku zalania przez morze obszaru zniszczonego przez lodowce.
Finlandia i Szwecja (wylot Zat. Botnickiej), Alaska.
- dalmatyńskie - wyspy i półwyspy powstały w wyniku zalania dolin w obrębie pasma górskiego ułożonego równolegle do linii brzegowej.
Dalmacja (Chorwacja), Kalifornia.
- riasowe - wyspy i półwyspy powstały w wyniku zalania dolin w obrębie pasma górskiego ułożonego prostopadle do linii brzegowej.
Bretania, płd.-zach. Irlandia, płn.-zach. Hiszpania.
- lagunowe - powstaje w wyniku usypania piaszczystego wału równoległego do brzegu (lido) , odcinającego część morza (laguna).
Zatoka Wenecka, zach. Włochy, wsch. Floryda.