Sztuka romańska.

Sztuka romańska na terytoriach wielkich państw zachodniej Europy: Francji, Niemiec oraz Włoch rozwinęła się pomiędzy wiekiem XI i XIII. Jej nazwa pochodzi od łacińskiej nazwy Rzymu (Roma) i ujawnia więzi łączące sztukę romańską z kręgiem cywilizacji rzymskiej. Sztukę okresu wcześniejszego, niż czas panowania stylu romańskiego, określa się ogólnie jako przedromańską. Architektura romańska to przede wszystkim budownictwo sakralne, często zakonne. Kościół romański wywodzi się z bazyliki wczesnochrześcijańskiej. Zbudowany z regularnych bloków kamiennych tworzy konstrukcję silnie związaną z ziemią, masywną, o prostych, geometrycznych formach, złożoną ze spiętrzonych brył. Bazylika romańska powtarza schemat bazyliki wczesnochrześcijańskiej: nawa główna - wyższa i szersza od pozostałych, oddzielona rzędami arkad wspartych na kolumnach, kryta dachem dwuspadowym, po jej bokach nazwy boczne - o połowę węższe, kryte osobnymi dachami pulpitowymi, nazwę główną oświetlają półkoliście zamknięte okna wykute w jej ścianach ponad dachami nazw bocznych. Wnętrze nawy głównej jest nakryte sklepieniem w kształcie kolebki, zaś w miejscu krzyżowania się sklepienia nawy głównej ze sklepieniem nawy poprzecznej - powstaje sklepienie krzyżowe. Oczywiście, istniały rozmaite odmiany tak określonego schematu i odstępstwa od niego, zależne od środowiska, miejscowych tradycji, dostępnych materiałów, a wreszcie i wyobraźni budowniczych. Różnice dotyczyły także rozmiarów świątyń: od trójnawowych do pięcionawowych (po dwie nawy boczne po obu stronach nawy głównej). Utrzymał się również, głównie w Europie Środkowowschodniej, zapoczątkowany przez wczesnochrześcijańską architekturę kościelną typ budowli okrągłej - rotundy. Niemal cała kamienna rzeźba romańska podporządkowana była architekturze świątyni. Ściany zewnętrzne kościołów najczęściej zdobiono skromnie; powtarzającymi się elementami dekoracyjnymi były lizeny - płaskie, pionowe pasy, wystające z lica muru i obiegający budynek tzw. fryz arkadowy. Wysiłki fundatorów i budowniczych koncentrowały się zaś na wejściu: rozbudowane obramowanie drzwi - portal - posiadało dekorację w postaci elementów architektonicznych (kolumienek, filarów, gzymsów, belkowań) i dekorację rzeźbiarską ze scenami z Pisma Świętego w półokrągłym tympanonie nad drzwiami. Wierni - dziś także turyści - tak uroczyście zaproszeni do wejścia, wewnątrz świątyni nie doznawali zawodu. Dzieła rzeźbiarskie znajdowali wszędzie, gdzie tylko była sposobność umieszczenia scen pouczających o życiu cnotliwym i grzesznym, symbolicznych wyobrażeń realnych oraz fantastycznych zwierząt i ptaków, diabła-kusiciela, anioła itd. W niszach, w załomach muru, na kapitelach kolumn - często w postaci wici roślinnej albo też scen figuralnych - na ich trzonach. Trzeba również dodać, że obowiązywało tu tzw. prawo ram: podporządkowanie kompozycji rzeźbionej sceny kształtowi płaszczyzny, na której była umieszczona. Nie była to nowość, podobnemu prawu podporządkowywali się rzeźbiarze antyczni, twórcy scen wypełniających tympanony świątyń. Jednak zdobienie małych powierzchni, np. ścianek kapitelu kolumny, stanowiło dla romańskich rzeźbiarzy dodatkowe wyzwanie i często prowadziło do oryginalnych, ale nienaturalnych układów oraz gestów przedstawianych postaci i kompozycji scen. Piękne przykłady rzeźbiarskiego wystroju romańskich świątyń mamy również w Polsce, no, tympanon portalu kościoła w Tumie pod Łęczycą z Matką Boską i małym Jezusem w otoczeniu aniołów. Szczególną sławą cieszą się płaskorzeźby wykonane nie w kamieniu, lecz w brązie - Drzwi Gnieźnieńskie z XII wieku w katedrze w Gnieźnie ze scenami z życia i męczeńskiej śmierci misjonarza św. Wojciecha oraz Drzwi Płockie z katedry w Płocku.