Powstanie kozackie.

Kozacy zamieszkiwali tereny należące do Rzeczypospolitej i dlatego oficjalnie uznawano ich za poddanych króla polskiego. Wkrótce Polacy zaczęli wykorzystywać walecznych Zaporożców do obrony południowych granic państwa przed atakami tatarskimi. Jednak nad Kozakami, ceniącymi przede wszystkim wolność, bardzo trudno było zapanować. Szczególnie uciążliwe stały się dla Polski skutki samowolnych wypraw kozackich na terytorium Turcji. W wyniku tych działań pogorszyły się bowiem stosunki Rzeczypospolitej z imperium osmańskim, a Tatarzy zaczęli organizować na ziemie polskie najazdy odwetowe. Aby lepiej kontrolować Kozaków i wykorzystywać ich umiejętności bojowe, w 1572 r. Polsce utworzono tzw. rejestr. Wpisani do niego Zaporoży, nazywani odtąd Kozakami rejestrowanymi, podlegali władzy hetmana koronnego, a za służbę otrzymywali regularny żołd wypłacany ze skarbu państwa. Powstanie rejestru dla toczącej wojny Rzeczypospolitej okazało się bardzo korzystne, ale miało tez słabe strony. Spis ten nie obejmował bowiem wszystkich Kozaków, którzy zaczęli się domagać, aby liczba opłacanych żołnierzy wzrosła. Rejestr powiększano zazwyczaj tylko w czasie działań wojennych, gdy bitni Zaporożcy wspierali wojska polskie. Natomiast po zakończeniu walk liczbę Kozaków rejestrowych ponownie zmniejszano. Ograniczenie rejestru i próby uczynienia z wolnych Kozaków chłopów pańszczyźnianych stały się przyczyną kilku powstań kozackich pod koniec XVI w. i w pierwszej połowie XVII w. Po ich stłumieniu zapanował okres względnego spokoju, jednak Zaporożcy zostali pozbawieni przez sejm polski dotychczasowych praw. Zmniejszono wówczas po raz kolejny rejestr, a wszystkich nierejestrowanych Kozaków szlachta traktowała jak chłopów. Nie przyczyniło się to do rozwiązania problemów na terenie Ukrainy, a jedynie zwiększyło niezadowolenie wśród Zaporożców. Wkrótce na terytorium ukraińskim zaszły duże przemiany gospodarcze –powstawały ogromne majątki magnackie, w których wprowadzono pańszczyznę. Wśród przyzwyczajonych do wolności chłopów wywołało to niezadowolenie. Ponadto szlachta, aby zmusić Kozaków do odrabiania pańszczyzny, zajmowała należącą do nich ziemie. Wszystkie te działania nieuchronnie prowadziły do wybuchu kolejnego buntu kozackiego. Dodatkową przyczyną konfliktu między Polakami a Kozakami były różnice wyznaniowe. Zaporożcy uznali się bowiem za obrońców prawosławia i zaczęli występować przeciwko katolikom, a szczególnie przeciwko znienawidzonym jezuitom. Sytuację na Ukrainie mogła rozwiązać wojna z Turcją, do której w latach czterdziestych XVII w. przygotowania rozpoczął król Władysław IV. Do swoich celów władca Polski chciał wykorzystać także bitnych Zaporożców. Dlatego też obiecał im nadanie przywilejów gwarantujących poszerzenie rejestru i przywrócenie odebranych wcześniej praw. Wkrótce jednak ze względu na protest sejmu monarcha nie wywiązał się z podjętych zobowiązań, co spowodowało, że Kozacy poczuli się oszukani. Zawiedzione nadzieje Zaporożców, którzy liczyli na wojnę z Turcją, stały się ostateczną przyczyną wybuchu powstania. W 1648 r, na czele wojsk zaporoskich stanął Bohdan Chmielnicki. Początkowo chciał on jedynie pomścić osobistą krzywdę, którą wyrządził mu sąsiad-polski szlachcic. Jednak już w trakcie walk, kiedy do obozu dowódcy przybywało coraz więcej Kozaków i niezadowolonych chłopów ukraińskich, uznał, że z tak liczną armią ma szansę na poprawę dotychczasowej sytuacji Zaporożców, a nawet wywalczenie dla Ukrainy niezależności. W celu przeciwstawienia się siłom polskim dysponującym znakomitymi oddziałami jazdy zawarł sojusz z Tatarami, którzy pod wodzą Tuhaj- beja wkrótce przybyli na Ukrainę.