Polska pod rozbiorami- przekrój przez epoki

KRÓLOWIE POLSCY XV/XVIII WIEK
Jan Olbracht 1492-1501,
Aleksander Jagielończyk-1501-1506
Zygmunt I Stary 1506-48
Zygmunt II August 1548-72,
Henryk Walezy1573-74,
Stefan Batory 1574-86,
Zygmunt III Waza1587-1632,
Władysław IV Waza1632-48,
Jan Kazimierz Waza1648-68,
M. K. Wiśniowiecki1668-73,
Jan III Sobieski1674-96,
August II Mocny 1697-1706.

WAŻNE WYDARZENIA:

1493 pierwszy dwuizbowy sejm walny;
1505- konstytucja Nihil Novi;
1562-63 – pierwszy sejm egzekucyjny;
1569- unia lubelska
1572 – bezpotomna śmierć Z Augusta- 1-wsze bezkrólewie; konfederacje szlacheckie zwane kapturami, władzę zwierzchnią- prymas "interreks".
1573- sejm konwokacyjny w Warszawie; decyzje dot elekcji viritim, udział mógł wziąć każdy szlachcic. Konfederacja warszawska- gwarancja pokoju wewn w Rzecz oraz pokój religijny.
Sejm konwokacyjny-obradował w okresie bezkrólewia ustalał m.in. czas i miejsce elekcji.
Henryk Walezy- pierwszy elekcyjny; artykuły henrykowskie- Postanowienia: król szanował zasadę wolnej elekcji, pokoju wyznaniowego; zwoływać 6-tyg sejm conajmniej raz na dwa lata; zgoda sejmu na rozpoczęcie wojny itp. ; prawo oporu wobec władcy. Pacta conventa- indywidualne zobowiązania monarchy.
1575- podwójna elekcja po ucieczce Walezego do Francji. Maksymilian II Habsburg nie został wybrany; Anna Jagielonka + władca siedmiogrodu Stefan Batory
1578- Trybunał Koronny w Piotrkowie i Lublinie (w 1581- Litewski w Wilnie, Mińsku i Nowogródku). Sądy: grodzkie, podkomorskie, sejmowe.

Przemiany gosp-społ w XVIII w.:
-pierwsze spisy ludności,
-eksplozja demograficzna(Eu z 125 do 187 mln)
-kraje Pd – kukurydza Irlandia, Anglia, Francja, Niemcy – ziemniaki
1798- Edward Jenner szczep. przeciw ospie; poprawa warunków życia w miastach: bruk. ulice, bud kanałów odprow. nieczystości, domy z cegły, popr. komunikacji: bite drogi, kanały przeznacz. do żeglugi.
REWOLUCJA AGRARNA: nasilenie akcji grodzeń, melioracja gleb, upowszechnienie płodozmianu, nowe rasy zwierząt hodowlanych, nowe odmiany zbóż, nawozy sztuczne i maszyny rolnicze.
REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA: tani transport węgla, rud żelaza, zboża, bawełny(rzeki żeglowne): innowacje techniczne: maszyny przędzalnicze i tkackie nap. siłą wody(1775-1785), maszyna parowa(1769 - James Watt) Nowe gr społ kapitaliści i proletariat przemysłowy . fizjokratyzm(Francois Quesnay)- znaczenie sfery produkcji a nie handlu, źródłem dobrobytu są ziemia i rolnictwo, rzemiosło i przemysł tylko przetwarzają, to co dają rolnicy. Domagał się swobody prod. rolnej i handlu. Adam Smith - wolny rynek - najcenniejszy czynnik rozw. gosp. LIBERALIZM GOSP –leseferyzm
PRZEMIANY KULTUROWE OŚWIECENIE
Immanuel Kant (1724-1804)"Sapere aude". Rozum prowadzi do prawdy, postępu i szczęścia. Prawa naturalne do wolności, szczęścia, własności.Deizm i ateizm.
FILOZOFIA: Wolter(1694-1778) - krytykuje nadużycia władzy absolutnej, zły wymiar sprawiedliwości, przywileje stanowe, ciemnotę ludu, zabobony, nietolerancję i fanatyzm. Monteskiusz"O duchu praw"(1748) - wolność najważniejsza, trójpodział władzy, Denis Diderot - wolność dar od Nieba, nikt nie może jej odbierać, władza tylko w umowie z innymi ludźmi dopuszczalna.
WLK. ENC. FRANC. (Paryż 1751-1780) Diderot, d'Alembert,
Rousseau(1712-1778) koncepcja umowy społ (1762), własnośc pryw. -> konflikty--> niszczy rodzaj ludzki, ludzie wybierają władze i mogą ją znieść jeśli złamie umowę to dopr. do rewolucji francuskiej. Krytyka czystego rozumu(1781)-teoria poznania. EDUKACJA: John Locke(Myśli o wychowaniu,1693) Obowiązek dla chł. szkoły pods. w Prusach, reformy szkół sr, powst. szkoły rycerskie dla oficerów i polit przyszłych, 1773-rozwiązanie przez papieża zakonu jezuitów, szkoły jez. pod rządem państwa, nauczyciele nadaj pracują jako urzędnicy państwowi, pow akademii wojskowych, uczelni tech (Franc. Szkoła Dróg i Mostów, Szkoła Górnicza). wolnomularstwo-masoneria - stow. o charakt. tajnym, symbole, rytuały i miejsca zebrań z średn bractw budowniczych katedr. Pocz Anglia 1717.
1766-1769 - Louis Antoine de Bougainville - dookoła świata, odkr. w-y Polinezjii. 1768-1771 - James Cook zbadał wybrzeża Australii, pod wład. Wlk Bryt., później pd. Pacyfik odkrył Fidżi, później dot. do Hawajów. 1783 bracia Montgolfier - balon latający 1752- Benjamin Franklin - konstrukcja piorunochronu. Alessandro Volt - pierwsza bateria elektr. Robert Boyle - def. pierw. Chem. Antoine Lavoisier - procesy spalania i oddychania, analiza i synteza wody, prawo zachowania masy w r. chemicznych.
LITERATURA: powieśc, esej, publicyst. artykuł prasow. Daniel Defoe, Jonathan Swift Podróże Guliwera Spectator -bryt czasop. polit-moralne, propaganda racjonalizmu, tolerancji i mieszczańskiej pracowitości. Wolter(listy, dramaty, publicystyka, powiast. filozof.Kandyd) Diderot(Kubuś Fatalista i jego pan)
Jean-Jacques Rousseau Nowa Heloiza(1761) manifest sentymentalizmu.
ARCHITEKTURA< MALARSTWO< MUZYKA: Roccoco: wytworne, intymne, wygodne wnętrza, nieregularne wygięcia. pałace i pałacyki o lekkiej, fantazyjnej formie, otoczone parkami angielskimi. Piękne wyposażenie i dekoracje w kościołach kat. w Austrii, Bawarii czy Polsce. Rozwój opery i baletu, sceny teatralne i operowe na stałe. Od poł XVIII - neoklasycyzm - przywrócenie porządków jońskiego i doryckiego(Panteon-k. św. Genowefy w Paryżu).
Kompozytorzy: Antonio Vivaldi, Jan Sebastian Bach, Georg Friedrich Haendel, Wolfgang Amadeusz Mozart.

MOCARSTWA EUROP. I POLITYKA RÓWNOWAGI SIŁ
1707 - poł. Anglii i Szkocji - Wlk Bryt. SUKCESJA HISZP: po śmierci Karola II(1700) miał objąć tron Filip, wnuk Ludwika XIV, spokr z hiszp. Habsburgami-> wzmoc. poz. francuskich Burbonów, zaniepokoiło Anglię, Holandię i Austrię - wyst przeciw Francji.
wojna o sukc. hiszpańską(1702-1714) w Niemczech, hiszp. Niderlandach (Belgii), Włoszech i Holandii, sukces koalicji, Francja musiała przyjąć warunki zwycięzców. Traktaty pokojowe w UTRECHCIE(1713-14) i Rastatt(1714) podz. monarchii hiszp na Burbonów i Habsburgów austriackich. Filip utrzym sie na tr. Hiszpanii jako FV, również miał posiadł. kolonialne w Ameryce. Habs. austriaccy- Belgia, Mediolan, Toskania, Królestwo Neapolu. Wlk Bryt- Gibraltar i Minorka.
wlk. wojna północna(1700-1721) - dążenie do złamania hegemonii szwedzkiej w regionie Bałtyku. inicjat. Augusta II Wettina- koalicja antyszwedzka(1699) Rosja( Piotr I chciał dost. do Bałtyku), Dania( król chciał odzys. Holsztyn), Saksonia(elektor saski chciał Inflanty). Król Karol XII rozgromił Danię - pokój, pokonał Rosję pod Narwą (1700)m rozbił armię saską, wkroczył do PL. 1706 - Karol II atakuje Saksonię, August II zawiera traktat pokojowy, zrzeka się polskiej korony. Piotr I car w 1709 w bitwie pod Połtawą(Ukraina) zaatakował i rozgromił woj. szwedzkie( do walk doł. Królestwo Prus) zmusił Karola do ucieczki. 1718 - Karol ginie na froncie norweskim, walczy też Dania. 1721- pokój w Nystad. Rosja ma Inflanty i Estonię, szeroki dost do Bałtyku. Dania odzyskała Holsztyn i cła od okrętów szwedzkich w cieśń, Sund. Prusy odebrały Pomorze Zachodnie ze Szczecinem, Augusta II Wettina pominięto
wojna o sukcesję polską: Austria, Francja
(1733-38) po śmierci Augusta II na tronie polskim zasiadł St Leszczyński (1733) poparty przez Francję. Austria i Hiszpania pod władzą Burbonów wyst przeciw Francji i Rosji. działania na ziemiach wł i niem. Austria pokonana, Leszczyński stracił tron, ale dostał Lotaryngię, po jego śmierci dla Francji. Hiszpańscy Burbonowie otrzymali Neapol i Sycylię. WZMOCNIENIE pozycji Burbonów na arenie międzynarodowej.
Wojna o sukcesję austriacką(1740-1748)
sankcja pragmatyczna- Karol VI - kraje habsburskie niepodzielną całością, połączone unią personalną, przekształconą w realną prawo do dziedziczenia także dla żeńskiej dynastii(zapewnił sukcesję córce - Marii Teresie). Po śmierci Karola VI Prusy, Saksonia, Bawaria i Francja wystąpiły zbrojnie by rozebrać terytorium.Prusy zagarnęły Śląsk Maria teresa - większość posiadłości habsburskich, tytuł cesarski swemu mężowi - Franciszkowi I.
WOJNA SIEDMIOLETNIA(1756-1763)
-Francja i Austria przeciwko Hohenzollernom, wielka koalicja anty pruska, doł Rosja, Saksonia i Szwecja. Prusy wsparła Wlk Brytania. Francja zaatakowała wlk bryt w Ameryce, Prusy zajęły Saksonię. 1757 r. przewaga koalicji. Armia Rosyjska zajęła Prusy Wsch (dawne Królewskie) o Brandenburgię, w 1760 - Berlin. Austria zajęła Śląsk. Wlk Bryt. Zdobyła Kanadę i odpuściła dalszą walkę z Francją. Po śmierci cesarzowej Elżbiety(1762), władzę w Rosji przejął Piotr III-zwolennik Prus. Rosja oddała Prusom to co odebrała(dud domu brandenburskiego). Francja pokój z Wlk Bryt. Traktat pokojowy w Hubersburku(1763):
-Śląsk w rękach Prus
-Wlk Bryt - władanie w Kanadzie, cz. posiadłości francuskich w Ameryce i hiszp. Floryda. przewaga w Indiach kosztem Francji.

SĄDZIEDZI RZECZPOSPOLITEJ - Prusy Austria Rosja
Absolutyzm--oświecony, suwerenny władca, król-filozof - idea silnej, scentralizowanej monarchii, władca reformator. Świecki charakter władzy monarszej.
PRUSY
Fryderyk Wilhelm(1640-1688)Wielki,Komisariat Wojny w czasie wojny 1655-1660 najważniejszą instytucją, wszystkie sprawy podlegały. Władca wspierał manufaktury, rozwój handlu i rzemiosła. W Brandenburgii-Prusach chroniło się wielu frnc. hugenotów, w tym wykwalifikowani rzemieślnicy-> silny przemysł sukienniczy. Regularnie ściągano podatki na rozrastające się wojsko. 1701- ustanowienie Królestwa Prus, elektor koronował się w Królewcu na króla Prus - Fryderyk I(do 1713). Wielka wojna północna przyniosła im całe Pom Zach. Za Fryderyka Wilhelma I(1713-1740) - 70% dochodów na wojsko, żelazna dyscyplina w pruskiej armii, okrutne kary, żołnierz ma się bać dowódcy, dobre uzbrojenie, ekwipunek i wyżywienie. Wielu chłopów i mieszczan - obowiązek wojskowy. Stanowiska oficerskie tylko dla szlachty.
Fryderyk II Wielki(1740-1786) wzór "filozofa na tronie" - reforma szkół śr i wyż - miały kształcić gł. kadru urzędnicze dla państwa, programy szkolne - umiejętności praktyczne, uniwersytety - nauka prawa i administracji, szkoły kościelne pod zarząd państwowy, [powsz przymus szkolny. Fryderyk był tolerancyjny, ale nienawidził KK i papiestwa. Podporz kościół państwu, kler - status urzędników, instytucjom kościelnym odebrano większość ziem. Modernizacja rolnictwa, nowe urządzenia i uprawę(ziemniak), ściągano osadników, budowa dróg i kanałów, osuszanie bagien, wznoszenie fortyfikacji, magazyny zbożowe dla armii, rozbudowa biurokracji. Zniesienie tortur, prace nad kodyfikacją prawa. Pomoc medyczna i opieka społeczna dla weteranów armii. Agresywna polityka zagraniczna - znaczne powiększenie terytorium państwa.
AUSTRIA Maria Teresa (1740-1780) Monarchia habsburska: kraje austriackie, Czechy, Węgry, Siedmiogród, Lombardia i Belgia (Niderlandy Pd).- terytoria zróżnicowane etnicznie, językowo, tradycyjnie, politycznie--> scentralizowano władze państw., wspólne urzędy dla krajów austriackich, czeskich i morawskich. Rada Państwa - doradzała monarchini, odrębne instytucje odp za politykę zagraniczną, wewnętrzną skarbową i wojskową, rozbudowana administracja terenowa, prace nad kodyfikacją prawa, wzmocnienie armii.
Józef II(1765-1790)cesarz rzymsko-niemiecki, wspólnie z matką rządził przez 15 lat. Zlikwidował samorządy krajowe, rozbudował administrację prowincjonalną, oddzieloną od sądownictwa, ograniczył prawa Węgier, Belgii, Lombardii, , zniósł tortury i procesy o czary, ograniczył stosowanie kary śmierci, rozbudował tajną policję, ograniczył wolność słowa i prasy. Rozwój rodzimej wytwórczości - manufaktury zwłaszcza, zniósł częściowo poddaństwo chłopów, ograniczył pańszczyznę tygodniową i władzę sądową szlachty nad "wieśniakami". józefinizm - w 1781 ogłosił patent tolerancyjny, gwarantujący swobody wyznaniowe, swobody dla protestantów, wyznawców prawosławia, Żydów(dostęp do studiów uniwersyteckich i prawo do wykonywania wielu zawodów). KK poddany nadzorowi państwowemu, określony sposób organizacji parafii i porządek nabożeństw. Zakaz wizytowania diecezji wysłannikom papieskim, zakaz ogłaszania papieskich bulli bez zgody cesarza, kasacja zakonów kontemplacyjnych i żebraczych(ok 700), przetrwały tylko zgromadzenia edukujące i charytatywne. Odbierane majątki klasztorom - dla szkół elementarnych i średnich, niem-jęz nauczania, uniwersytety jak w Prusach, miały kształcić urzędników.
ROSJA Piotr I Wielki(1689-1725) - krzewienie w Rosji kultury zachodniej, fale represji po wystąpieniu duchownych w obronie "starej Rusi", ogr samodzielność i prawa Cerkwi, podporządkowano je carowi, reformy w wojsku ( pow armię w 1725 aż 200tys, reorganizacja na wzór zach, budowa floty wojennej, prod przemysłowa na rzecz wojska), zlikwidowano wiele dawnych instyt, np. Dume Bojarską, utw zależny od cara Senat Rządzący, nadzorujący admin - projekty ustaw, sąd najwyższy. Szlachta zobowiązana do służby w wojsku lub administracji, SYSTEM RANG - awanse na wyższe szczeble w ściśle okr koleji, o pozycji społ decydowało miejsce w tabeli rang. Przymus szkolny dla młodz szlach, rozwój gł. szkół kształcących inżynierów, wojskowych, medyków, prawników. Akademia Nauk w Petersburgu, pierwsza w Rosji gazeta, reforma kalendarza i pisma. od 1721 władca - IMPERATOR WSZECHROSJI Katarzyna II(1762-1796) Wielka, zamach na męża Piotra III, tak zdobyła tron. APOGEUM POTĘGI ROSJI, powiększenie terytorium kosztem Polski, Turcji, kolonizacja Syberii, wydzielono organa władzy wykonawczej (ministerstwa, zarządy guberni i powiatów), sądowniczej. Sekularyzacja majątków kościelnych - dobra należące do Cerkwi dla państwa, zamknięcie 500 klasztorów, reszta pod kontrolą państwa, duchowni mieli pensję, traktowani jak urzędnicy, upadek szkolnictwa cerkiewnego. Niekonsekwentna polityka gosp, wspierała rozwój rękodzieła, manufaktur i handlu, modernizacja rolnictwa, Z DRUGIEJ STRONY ucisk pańszczyźniany chłopów, prawo dla panów zsyłania ich na katorgę, wyst chłopstwa, m.in w 1773-75, bezwzględnie tłumione. Org szkół ludowych, ale bardzo mało. Reformy Kasi były małe w porównaniu do Austrii czy Prus. 300-tys armia, ale kraj zacofany.

I koalicja - 1793-97
skład: Austria, Prusy, Anglia, Hiszpania, państwa niemieckie i włoskie, Holandia
bitwy: Valmy [z Austrią] - 1792
pokoje: Bazylea [z Prusami, Hiszpanią] - 1795; Haga [z Holandią] – 1795;
Campo Formio [z Austrią] - 1797
II koalicja - 1798-1802
skład: Austria, Rosja, Anglia, Królestwo Neapolu
bitwy: Marengo, Hohenlinden [z Austrią] - 1800; pod piramidami i
Abikur [z Anglią] - 1798; góra Tabor [z Anglią i Turcją]
pokoje: Luneville [z Austrią] - 1801; Amiens [z Anglią] - 1802
III koalicja - 1805
skład: Rosja, Anglia, Austria, Szwecja, Królestwa Neapolu
bitwy: Ulm, Austerlizt [Austria+Rosja]; Trafelgar [Anglia] - 1805
pokoje: Bratysława [z Austrią] - 1805
IV koalicja - 1806-07
skład: Rosja, Anglia, Prusy, Hiszpania, Portugalia
bitwy: Jena, Auerstaedt [Prusy] - 1806; Iława Pruska, Frydland [Rosja] - 1807;
Somosierra - 1808
pokoje: Tylża [z Prusami, Rosją] - 1807
V koalicja - 1809
skład: Anglia, Hiszpania, Rosja, Austria, Szwecja, Prusy
bitwy: Wagram, Raszyn, Zamość, Lublin [Austria] - 1809; Smoleńsk, Borodino,
Brezyna [Rosja] - 1812
pokoje: Schonbrunn [z Austrią] - 1809
VI koalicja - 1813
skład: Rosja, Prusy, Austria, Anglia i inne państwa walczące z Napoleonem
bitwy: Budziszyn, Lipsk ["bitwa narodów"] - 1813
pokoje: Paryż [wszystkie narody; niekorzystny dla Francji] - 1813