Barok.

Alegoria - obraz w lit. I sztuce mający poza znaczeniem dosłowny określony sens przenośny, metaforyczny. Znaczenie alegorii jest ściśle skodyfikowane i potwierdzane tradycją, w przeciwieństwie do symbolu, który można interpretować wielorako

Anafora - powtórzenie na początku wersów tekstów lirycznych i prozatorskich

Antyteza - zestawienie dwóch opozycyjnych znaczeniowo wypowiedzi (zdań), pojęć lub obrazów

Elipsa - pominięcie w zdaniu jakiegoś składnika, najczęściej orzeczenia, które nie wpływa w istotny sposób na zrozumienie wypowiedzi

Epifora - powtórzenie tego samego słowa czy zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi, zdań, wersów

Gawęda - gat. Prozy epickiej wywodzący się z lit. Szlacheckiej, luźna opowieść o przeżyciach i przygodach z dużą ilością ciekawostek i dygresji

Gongoryzm - nurt hiszp.. poezji barokowej stworzony przez Luisa de Góngorę, char. Się niezwykłym słownictwem, powstałym często z przekształcenia słów greckich i łać., udziwnionych metafor, trudno zrozumiałych aluzji

Gradacja (stopniowanie) - nagromadzenie określeń i uszeregowanie ich wg. Stopnia nasilenia lub osłabienia danej cechy, celem spotęgowania wrażenia

Hiperbola - wyolbrzymienie

Inwersja (szyk przestawny) - niezwykły, odwrócony szyk wyrazów w zdaniu, który służy podkreśleniu niektórych jego elementów

Konceptyzm - barokowa metoda twórcza, w której zaskakujący pomysł determinuje budowę utworu i nadaje mu zamierzoną wyszukaną formę

Kontrast - jaskrawe przeciwieństwo, uwydatnienie, różnice między zestawionymi ze sobą rzeczami, zjawiskami

Konwencja literacka - stałe pojawianie się pokreślonego rozwiązania literackiego w ramach danej epoki. Zespół norm warstwy gat., stylistycznej, kompozycyjnej, tematycznej utworu

Marynizm - nurt barokowej poezji dworskiej, skłonność do wirtuozerii formalnej, dworskiej elegancji, celem poezji jest zdziwienie odbiorcy, zaskoczenie go

Oksymoron - zestawienie wyrazów wzajemnie wykluczających się

Pamiętnik - relacja prozatorska pisana z pewnego dystansu czasowego, opis wydarzeń, których autor był uczestnikiem lub świadkiem

Paradoks - sformułowanie zawierające myśl wewnętrznie sprzeczną

Peryfraza (omówienie) – zastąpienie wyrazu przez jego rozbudowany, czasem zmetaforyzowany opis, będący równoważnikiem jego znaczenia

Poezja sowizdrzalska - gat. Lit., pochodzi od sowizdrzała - żartownisia występującego w lit. Ludowej (plebejskiej) od XVI w. Kpina z zastanych norm, zjawisk, autorytetów, bunt przeciwko zastanej hierarchii.

Retoryka - sztuka przemawiania oraz rzetelnego przekonywania słuchaczy

Vanitas - motyw lit. Baroku, wszystko, każda radość i piękno na ziemi, podlega śmierci i jest jedynie przemijającą chwilą

NAZWA EPOKI

Barok (port. Barroco - nierówny, nieregularny kształt perły)

RAMY CZASOWE

Europa: koniec XVI- poł. XVIII

Prądy umysłowe związane z reakcją Kościoła katolickiego na ruch reformacji- tzw. Kontrreformacja. We Francji późny styl barokowy przerodził się w rokoko. W Polsce styl; ten zapanował w XVIII w. i stał się jednym z nurtów artystycznych oświecenia.

CHARAKTERYSTYKA EPOKI

W sztuce i lit. Baroku przejawia się świadomość kruchości ludzkiego istnienia polegająca na nieuchronnym przemijaniu. Człowiek rozdarty między życiem, a śmiercią, om której myśl stale mu towarzyszy, próbuje wypełnić ten krótki czas, jaki został mu przydzielony.

Zakwestionowanie autorytetu kościoła przez reformację spowodowało, że religia przestała być niezawodnym oparciem dla człowieka zagubionego pośród metafizycznych wątpliwości. Ruch reformacyjny, który zrodził różne nurty religijne (luteranizm, kalwinizm, arianizm), przyznawał ludziom prawo do stawiania pytań i wyboru postaw wyznaniowych.

Z drugiej strony kulturę Baroku kształtowała kontrreformacja- prąd w kościele katolickim- którego zadaniem było odbudowanie potęgi katolicyzmu i przeciwdziałanie zwiękrzani9a się wpływów innowierców. Przystępując do kontrreformacji, kościół opracował plan działań służących w walce z odstępstwami od wiary, a także przyciąganiu wiernych:

• Inkwizycja, wprowadzenie cenzury i indeksu ksiąg zakazanych
• Kolegia jezuickie uczące i wychowujące w duchu wiary katolickiej
• Sztuka religijna
• Wydawanie narodowych przekładów Biblii
• Adaptacja starożytności, ale wyłącznie w wersji schrystianizowanej
• Nawiązywanie do średniowiecza

Sarmatyzm, zjawisko występujące wyłącznie w Polsce. Wpłynął w wielkim stopniu na kulturę szlachecką tego okresu. Polegał na przekonaniu o tym, ze wartość człowieka wywodzącego się z danego rodu zależy od jego korzeni- im starsze dziedzictwo, tym lepsze.

LITERATURA

Nurty:
• Poezja metafizyczna- Intelektualna, wymagająca wyrobionego odbiorcy, wiodąca spór z tradycją renesansu
• Poezja światowych rozkoszy- fascynacja urodą świata, odbieranie go zmysłami, erotyzm
• Literatura ziemiańska- wieś jako arkadia, ideał szlachcica- ziemianina, stoicka zasada umiaru
• Literatura plebejska- bunt jednostki wobec systemu społecznego (feudalnego), obecność w literaturze przedstawicieli niższych stanów (mieszczan, plebsu, żaków), rubaszny humor, świat na opak

Cechy literatury:
• Podejmowanie tematów egzystencjalnych i metafizycznych
• Kunsztowna forma- wykorzystywanie całej palety środków artystycznego obrazowania (kontrast, alegoria, hiperbola, inwersja, przerzutnia, oksymoron, anafora, epifora, wyliczenia, peryfraza)
• Różnorodność nurtów lit.
• Styl makaroniczny
• Kontynuacja tradycyjnych gat. Lit. I modyfikowanie ich (sonet, elegia, sielanka, hymn, epos, romanse rycerskie, pamiętniki)

Poezja barokowa

Poezja miłosna Poezja rozważań egzystencjalnych
Miłość ukazywana jest w obowiązującej wówczas konwencji:
• Erotyk dworski, traktowany jako forma flirtu, zabawy
• Temat kobiety jest pretekstem do autoanalizy emocjonalnej podmiotu lirycznego
• Sytuację liryczną określa rozstanie, tęsknota za ukochaną, lęk przed utratą miłości
• Idealizacja kobiety, której zewnętrzne piękno sygnalizuje doskonałość wewnętrzną
• Miłość zmysłowa jako ciąg kolejnych romansów
• Inspiracja marynizmem, np. Proces miłości zestawiony z budowaniem przez gąsienice kokonu, który jest dla niej grobem
• Kobieta jako obiekt typowego męskiego pożądania
• Miłość jako wartość transcendentna

Charakterystyczny dla baroku motyw vanitas:

Człowiek
• „snem, marą, głosem, wiatrem, lodem, cieniem, dźwiękiem czczą parą”
• „ze wstydem poczęty, urodzony z boleścią”
• „wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”
• „robak i jeszcze mniej niż robacy (…)” Garść błota, gnój, smród, popiół, sama szczera skaza”
• „żebrak oczekujący boskiego zmiłowania”
• „glina, która z czasem w popiół się obróci, licha słabością dotknięta”
Życie
• „dźwiękiem, cieniem, wiatrem, dymem, błyskiem, głosem, punktem”
• „fraszka, fraszka z każdej strony”
• „marność- to na wieki nie minie, że marna marność słynie”

Bóg w poezji barokowej:
• wieczny i niezmienny
• posługuje się natchnionym poetą, aby ten wyjawiał zamysły Boże
• srogi, ale ci wszyscy, którzy przestrzegają boskich zasad, nie musza si8ę Go bać
• karze, gdy naród czy jednostka grzeszy pychą
• adresat ludzkiego żalu i rozpaczy
• traktowany familiarnie
• uczynił Sarmatów narodem wybranym, Polacy porównywani są do ludu Izraela pozostającego pod Jego szczególną opieką
• Bóg jako Dzieciątko Jezus w kolędach
• Poetyka paradoksu i konceptyzmu pozwala na przedstawianie tematyki religijnej w niezwykły, wręcz obrazoburczy sposób

Przedstawiciele literatury:
• Pedro Calderon de la Barca „życie jest snem”, „Książę niezłomny”
• Luis de Góngora y Argot „Polipem i Galatea”
• Wespazjan ochowski- “Psalmodia polska”
• Stanisław Herakliusz Lubomirski- “Rozmowy Artaksesa I Ewandra”, “Myśli o wieczności”, “Tobiasz wyzwolony”
• Giambattista Marino
• Moliere- „Świętoszek”, „Skąpiec”, „Mieszczanin Szlachcicem”
• Jan z Kijan- „”Co ludzie robią na świecie”, „Nauki potrzebne do rzemiosła”, „Fraszki Nowego Sowizdrzała”
• Jan Andrzej Morsztyn-tomiki „kanikuła”, „Psia gwiazda i Lutnia”
• Zbigniew Morsztyn
• Daniel Naborowski
• Jan Chryzostom
• Wacław Potocki
• Mikołaj Sęp Szarzyński- „Rytmy albo wiersze Polskie”
• Józef Bartłomiej Zimorowic

MOTYWY
• Miłość
• Bóg
• Sen- jako stan przejściowy między życiem, a snem przygotowywał do śmierci
• Śmierć, upływ czasu, vanitas
• Światło i ciemność- symbol dobra i zła, złożoność świata

FILOZOFIA

Blaise Pascal - francuski fil.. Odrzucił racjonalizm ówczesnej teologii, który propagował zasadę rozdziału religii od rozumu.

MOLIER - "ŚWIĘTOSZEK"

Ośmieszenie moralności katolickiej XVII w., która mnożąc nakazy postępowania sprzeczne z natura, sprzyjała szerzeniu się obłudy i wyrachowania.. Udawanie pobożności jako przykrywki dla niecnych interesów.. Komedia charakterów. Tytułowy Tartuffe- pod maską człowieka głęboko religijnego owija sobie wokół palca naiwnego Orgona po to, by przejąć majątek. Bezbronna ofiara sama pcha się w ręce oszusta

JAN ANDRZEJ MORSZTYN

„Do Trupa”
Utwór napisany zgodnie z założeniami mariinizmu, wg., Którego podstawą wiersza miał być koncept. W sonecie szokować ma niepoetycki tytuł zestawiony z wykwintną formą sonetu. Pomiot lir. W dwóch pierwszych strofach porównuje stan duszy zakochanego do stanu, w którym znajduje się nieboszczyk. Następne strofy ukazują różnice między nimi. Końcową myślą jest jest stwierdzenie ze sytuacja zakochanego jest gorsza, bo on jeszcze cierpi, podczas gdy trup nic nie czuje.

„Niestatek”
Zbudowany na zasadnie kontrastu, wyraża pogląd podmiotu lir., ze najmniej p[prawdopodobną rzeczą na świecie jest wierność kobiety.

„Do panny”
Epigramat. Obojętność dziewczyny jest powodem ubolewania podmiotu lir., Który w ciągu osobliwych porównań próbuje oddać twardość jej serca.

DANIEL NABOROWSKI

„Marność”
Metafizyczny wiersz wyraża marność doczesnego świata. Nie trzeba się wyrzekać radości życia i popadać w czarny pesymizm- żyć w zgodzie własnym sumieniem, można ocalić duszę i przestać obawiać się śmierci.

„Krótkość żywota”
Fascynacja upływem czasu. Nawiązanie do motywu moneto mori. Uzmysłowienie czytelnikowi nietrwałości ludzkiego życia, jednak brak buntu przeciwko śmierci. Stoicki spokój wobec nieuniknioności śmierci.