Wizje senne jako odzwierciedlenie ludzkich pragnień i lęków. Funkcjonowanie motywu w literaturze i malarstwie

Jako motto swojej pracy wybrałam słowa Stefana Napieralskiego: „Sen to furtka duszy”.
W rozumieniu naukowym sen definiowany jest jako specyficzny stan aktywności mózgu, w którym człowiek znajduje się średnio przez 1/3 swego życia. Sen stanowi najbardziej efektywną formą odpoczynku dla ludzkiego ciała i umysłu, a zarazem jest warunkiem jego prawidłowego funkcjonowania. Podczas snu świadomość ulega ograniczeniu na rzecz podświadomości. O wiele bardziej interesująca od samej fizjologii snu, jest jego druga, psychiczna sfera –śnienie.
Psychologiczna teoria snów utrzymuje, że właściwie zinterpretowane sny dają nam cenny wgląd w podświadomość człowieka. Śniący umysł tworzy fantazje podobne do marzeń na jawie. Jednak większa część snów składa się z wątków, które ukazują ludzkie nadzieje, lęki, czy rozczarowania, częstokroć sięgające wspomnień z dzieciństwa.
Według teorii Zygmunta Freuda- austriackiego neurologa i psychiatry, sen jest wyrazem podświadomości, ukrytych ludzkich dążeń i fascynacji oraz rekompensatą za niespełnione pragnienia, do których nie potrafimy się głośno przyznać. Według Freuda analiza snów jest drogą do poznania siebie, ujawnia stłumione treści psychiczne. Sny mogą również być źródłem informacji o przyczynach lęków czy neurotycznych zachowań.

Sny w literaturze i sztuce od wieków funkcjonują jako tematy i motywy. Sen może być miejscem akcji, również poprzez interpretacje snów usiłowano poznawać przyszłość. Ponadto sen i widzenie zawsze były bardzo ważnym elementem magii, wróżbiarstwa, umożliwiały kontakt ze światem pozaziemskim.
W sztuce sny wykorzystuje się do przedstawiania ujęć wykraczających poza realistyczne przedstawienie. Zabieg ukazania rzeczywistości na kształt marzenia sennego, czasem koszmaru nazywa się oniryzmem.
Wizje senne w literaturze i sztuce stanowią również odzwierciedlenie głęboko zakorzenionych w podświadomości bohaterów pragnień czy lęków. Dzięki czemu sen stał się istotnym uzupełnieniem psychiki bohatera oraz źródłem naszej wiedzy o postaciach występujących w utworach.

Akcja tragedii Williama Szekspira rozgrywa się w mrocznym świecie, przypominającym koszmarny sen, przepełniony zbrodnią i krwią. Dzięki wizją sennym oraz krwawym przywidzeniom zbudowany został portret psychologiczny postaci, ukazujący prawdę o ich psychice.
Pragnienie zdobycia władzy, wywołane wróżbą czarownic zmieniło szlachetnego i oddanego rycerza, jakim był Makbet w okrutnego mordercę. Czyny popełnione przez bohatera były niezgodne z jego naturą, co doprowadziło go do rozpaczy graniczącej z obłędem. Tuż po dokonaniu morderstwa Makbet słyszy głos „Nie zaśniesz już więcej”. Pierwszą z kar, jaka ma dosięgnąć Makbeta okazuje się być brak snu. Bohatera zaczynają dręczyć koszmarne wizje takie jak dwukrotnie pojawiający się duch zamordowanego Banka. Wizja ta jest wytworem wyobraźni Makbeta, o czym świadczy fakt, że ukazuje się ona tylko królowi. Mara zamordowanego króla, dobrego przyjaciela, człowieka prawego, szlachetnego, staje się uosobieniem wyrzutów sumienia. Wizje nękające Makbeta ujawniają stan jego duszy ukazują żądzę władzy w starciu z wrażliwością i poczuciem moralności. Przywidzenia świadczą o jego lęku przed karą, za popełnione zbrodnie.
Ogromny wpływ na działania Makbeta miała jego żona- Lady Makbet. Mimo, iż bohaterka początkowo wydaje się bezwzględna i bezlitosna, jej wizje senne ukazują całą prawdę o jej naturze. Królowa zaczyna być dręczona przez koszmarne wizje. Nocami pozornie w stanie snu, chodzi po zamku. Bez przerwy pociera ręce, na których widzi ślady krwi, czuje również jej odrażający zapach: ”Ciągle ten zapach krwi! Wszystkie wonie Arabii nie odejmują tego zapachu z tej małej ręki”. Sny, które przeżywa bohaterka ukazują wyrzuty sumienia nią targające, lęki przed odkryciem przez kogoś prawdy o popełnionej zbrodni. Wizje senne ukazują, że Lady Makbet żałuje dokonanego czynu, ma świadomość nieodwracalności zbrodni. „Co się stało, odstać się nie może”.
Wizje, które dręczą Makbeta i Lady Makbet są projekcją stanu ich ducha, wytworem chorej wyobraźni. Odsłaniają one wnętrze pary zbrodniarzy dręczonych przez koszmary senne, które stały się formą kary za niegodne postępowanie.

Sny odgrywają również ważną rolę w powieści Fiodora Dostojewskiego pt.: „Zbrodnia i kara”. Pomagają one w pełnym zrozumieniu psychiki i czynów niektórych bohaterów: Raskolnikowa oraz Swidrygajłowa. Wizje senne pojawiają się w ważnych momentach: tuż przed podjęciem decyzji lub są projekcją jej wpływów na duszę bohatera.
Pierwszy sen Rodiona, głównego bohatera powieści opowiada o wydarzeniu z przeszłości. We śnie powróciło wspomnienie z dzieciństwa. W którym jako chłopiec był mimowolnym świadkiem okrutnego morderstwa szkapy, przez jej zwyrodniałego właściciela Mikołkę. Tragedia wydarzenia przeżytego w dzieciństwie nabiera zupełnie innego znaczenia przy planowaniu zbrodni. Zabójstwo kobyłki przypomina planowane morderstwo lichwiarki. Wizja senna Raskolnikowa jest wyrazem niepokojów i wątpliwości bohatera. Gdy Rodion budzi się przerażony dochodzi do wniosku, że nie podoła popełnieniu zbrodni: „Chodźmy nawet nie było najmniejszej wątpliwości w tej całej rachubie, choćby to wszystko, com sobie umyślił, było jasne jak dzień i bezbłędne jak arytmetyka. Jezu! Toż ja się i tak nie zdecyduję!”. Sen ukazuje prawdę o naturze bohatera- człowieka wrażliwego, niezdolnego do okrucieństwa, gardzącego przemocą.
Już po dokonaniu morderstwa lichwiarki Alony oraz jej przyrodniej siostry- Lizawiety, Rodionowi śni się drugi sen. Raskolnikow słyszy przeraźliwy krzyk swojej gospodyni, która „piszczała i zawodziła (…) o coś błagała, naturalnie o to, by przestano ją bić, bo ktoś bezlitośnie okładał ją na schodach.”. Po głosie, Rodion rozpoznał oprawcę- porucznika Ilia Pietrowicza. Na schodach zbiera się tłum ludzi, który wydaje się Raskolnikowi, że przyszedł po niego, wie o jego zbrodni. Wizja senna projektuje lęki bohatera- strach przed odkryciem prawdy o morderstwie.
W trzecim śnie Raskolnikow ponownie trafia do kamienicy lichwiarki. Bohater powraca na miejsce zbrodni i po raz drugi przezywa morderstwo. Jednak tym razem, kiedy zadaje ciosy siekierą, kobieta „ani drgnęła pod razami”, a wręcz przeciwnie, lichwiarka siedziała i „zanosiła się cichym, bezgłośnym śmiechem”. Bohater wpadając w furię zaczął bić kobietę po głowie, jednak za każdym ciosem staruszka coraz bardziej się śmiała. Przerażony bohater postanowił uciekać jednak, sień okazałą się być pełna milczących ludzi. Za pomocą tej wizji sennej Dostojewski ukazuje, ze Raskolnikow odczuwa ogromny lęk przed odkryciem prawdy o zbrodni, wizja senna ukazuje wyrzuty sumienia oraz cierpienie bohatera.
Kolejną z postaci, która przeżywa wizje senne jest Arkadiusz Swidrygajłow. Bohater ten, słynący ze słabości do kobiet i innych uciech, darzy ogromną miłością Dunię- siostrę Rodiona. Dziewczyna jednak odrzuca miłość Swidrygajłowa. W ostatnią noc przed popełnieniem samobójstwa, bohater doświadcza wielu snów. W pierwszym z nich ukazała mu się postać Duni. Bohater próbuje odgonić myśli związane z dziewczyną. Wizja ta, ukazuje niespełnione pragnienia Swidrygajłowa. Następnie zdaje mu się, iż pod jego kołdrą przemknęła mysz. Swidrygajłow „zaczął ją łapać, ale mysz nie zbiegała z łóżka, śmigała zygzakami na wszystkie strony, wyślizgiwała mu się spod palców (…) w tejże chwili poczuł, jak coś wskakuje mu w zanadrze, skrobie po ciele, już za plecami, pod koszulą”. Wizja myszy symbolizującej Dunię, staje się karą za natarczywość wobec dziewczyny, oraz świadczy o wyrzutach sumienia bohatera.
Kolejna wizja senna, jaką przeżywa Swidrygajłow dzieje się w „jasny, ciepły, gorący dzień, dzień świąteczny”. W pewnym momencie ukazuje mu się trumna z ciałem dziewczynki, która, ”była topielicą-samobójczynią. Miała dopiero 14 lat, lecz było to już serce złamane, targnęła się na siebie, przytłoczona zniewagą”. Sen ten uświadamia, Swidrygajłowi, ze to właśnie on jest odpowiedzialny za śmierć dziewczyny.
Ostatnia z wizji, jakie dotknęły bohatera tej nocy, ukazuje małą dziewczynkę, która zmienia się w kokietkę. „Jak to? Pięcioletnia!- w istnym przerażeniu wyszeptał Swidrygajłow- Cóż to… cóż to jest? (…) Ona zaś się obraca do niego cała z rozpaloną twarzyczką, wyciąga ręce… Ach przeklęta- krzyknął ze zgrozą Swirdygajłow”. Projekcją jego rozpaczy wynikającej z porażek w życiu oraz odrazą dla amoralności świata staje się właśnie sen o małej kokietce, który ukazuje zepsucie oraz moralny upadek ludzkości. Koszmary dręczące Swidrygajłowa skłaniają go do popełnienia samobójstwa.

W literaturze z okresu II wojny światowej niejednokrotnie przewija się motyw snu oraz widzenia sennego. W czasach tak ponurej rzeczywistości sen stawał się ucieczką od cierpień dnia codziennego, oderwaniem od okrucieństw wojny, stanowił formę ukojenia czy powrotu do lepszej przeszłości. Jednym z takich utworów jest wiersz autorstwa Krzysztofa Kamila Baczyńskiego: „Śpiew do snu”. Poeta ten należał do pokolenia Kolumbów, pokolenia młodych ludzi, którym przyszło dorastać w czasie II wojny światowej i którym historia, zamiast szczęśliwego wkroczenia w dorosłość, zgotowała piekło. Nie dane im było korzystać z wartości, które niesie za sobą młodość ani zaznać szczęścia.
Baczyński w swojej twórczości często kontrastuje sielankowy obraz dzieciństwa- utraconą arkadię spokoju i piękna, z zastaną wojenną rzeczywistością.
Ważnym elementem twórczości poety są również erotyki poświęcone żonie, Barbarze Drapaczyńskiej.
W utworze „Spiew do snu” Baczyńskiego podmiot liryczny kieruje swoje słowa do kobiety, chciałby obdarować ją wszelkimi dobrami. W tym wypadku dobrem jest właśnie sen. Pragnie, aby ukochana doświadczyła wizji sennej, która miałaby zastąpić okrutną rzeczywistość, na pełne lekkości życie– pragnie ofiarować jej część siebie, namiastkę szczęścia, niemożliwego do zdobycia w czasach wojny. Podmiot liryczny pragnie w śnie oddać wszelkie dobro ukochanej.
Piękne uczucie na tle ponurej rzeczywistości nie może całkowicie rozkwitnąć, dlatego podmiot chciałby oderwać ukochaną od realnego świata. Umożliwiłby to sen, marzenie senne stałoby się bramą do innego świata, do miejsca prawdziwego odpoczynku i ukojenia. Tylko we śnie mężczyzna mógłby zabić niepokój ukochanej i zapewnić jej bezpieczeństwo.
W utworze przedstawiona wizja senna ukazuje, marzenie o ucieczce od ponurej rzeczywistości, oderwaniu się od okrucieństw wojny. Odzwierciedla pragnienie innego świata, jako miejsca odpoczynku wraz z ukochaną osobą.

Kolejnym z utworów pochodzących z okresu II wojny światowej jest „Sen żołnierza” autorstwa Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. Utwór ten został napsiany 1939 roku, podczas przebywania poety w niewoli radzieckiej w jednym z obozów w Kozielsku.
Autor dużą część swojej twórczości poświęcił wątkom osobistym: ukochanej żonie, domowi. Z niechęci do spraw społecznych oraz z odrzucenia świata, u Gałczyńskiego powstało szczególne umiłowanie rodzinnej codzienności. W jego poezji można się doszukać pragnienia szczęścia, o którym poeta umiał jedynie marzyć.
W wierszu „Sen żołnierza” dzięki wykorzystaniu elementów snu, podmiot ukazuje tęsknotę i marzenia żołnierza, który opuścił dom oraz rodzinę. W utworze przedstawiony zostaje moment powrotu owego żołnierza. Dokładnie opisuje sytuację: gorące powitanie żony, przepełnione pocałunkami oraz łzami szczęścia. Żołnierz dowiaduje się, że wszyscy są zdrowi i bezpieczni, za co dziękuje Bogu. Bohater po powrocie pragnie tylko patrzeć na swą rodzinę, cieszyć się spotkaniem z nimi.
Wizja senna ukazuje marzenie podmiotu o powrocie do domu, spotkaniu z rodziną. Pewności, że jego rodzina jest bezpieczna. Ta senna podróż odzwierciedla pragnienie życia w beztrosce, powrotu do codzienności w spokojnej przeszłości. Podobnie jak w utworze Baczyńskiego sen staje się oderwaniem od samotnej, wojennej rzeczywistości. Stanowi wspomnienie dawnego, dobrego życia.

Wizje senne od wieków inspirowały nie tylko twórców literatury, ale także wielkich malarzy. Jednym z artystów, który ukazał na płótnie wizję senną jest szwajcarski malarz Heinrich Fussli. Jego dzieło pt.: „Nocna Mara” często nazywane „Koszmarem Nocnym” jest olejnym obraz, na którym przedstawiona została śpiąca, młoda kobieta, dręczona przez koszmary senne o wyraźnie erotyczno-sadystycznym charakterze. Istota siedząca na ciele kobiety to Inku, czyli mara. Według przesądów, demon ten powoduje koszmary nocne. Nastrój grozy potęguje niepokojąca poza kobiety.
Obraz ten ukazuje pewnego rodzaju wizję senną, przywidzenie pod postacią nocnej mary. Odzwierciedla to lęki i obawy zakorzenione w ludzkiej psychice, które we śnie przybierają kształt zjaw.
Obrazy Fussliego emanują aurą przemocy seksualnej, ekspresjonista ten o mrocznej, niepokojącej wyobraźni, mistrz w operowaniu nastrojem tajemnicy i grozy, zawsze interesował się stanami podświadomości. „Najbardziej niezbadanym rejonem sztuki są ludzkie sny” – tę myśl przekazał Fussli w swych „Aforyzmach”. Wiele jego obrazów łączy oniryczną wizyjność z wyszukaną treścią.

Kolejnym z obrazów, jaki chciałabym przedstawić jest „Sen Salomona” autorstwa Luci Giordano- neapolitańskiego artysty. Obraz ten, który obecnie możemy podziwiać w Muzeum Prado w Madrycie stanowi ilustrację do biblijnej przypowieści o królu Salomonie.
Stary Testament wspomina wielkiego władcę narodu wybranego, któremu we śnie ukazał się Bóg. Król Salomon zasłynął jako niebywale mądry i sprawiedliwy władca. Według biblii, na początku swego panowania Salomon udał się do sanktuarium w nadziei na proroczy sen. Salomon w swoim śnie usłyszał głos Stwórcy i zaczął się modlić, dziękować za wszelkie łaski i prosić o mądrość oraz o wskazówki na czas panowania. Nie zależało mu na korzyściach dla siebie, na bogactwie czy sławie, dlatego Bóg postanowił spełnić prośby króla.
Pełny przepychu obraz Luci ukazuje wyobrażenie artysty o śnie, który dosięgnął biblijnego króla Salomona. Odzwierciedla on jego pragnienie nawiązania kontaktu z Bogiem, doznania błogosławieństwa bożego.

Na zakończenie mojej pracy pragnę ponownie podkreślić, iż w literaturze i malarstwie możemy znaleźć wiele odwołań do motywu snu oraz wizji sennych. Odgrywają one istotna rolę w sztuce gdyż stanowią źródło wiedzy o bohaterach, są świetnym uzupełnieniem ich psychiki. Sny są często emanacją stanów wewnętrznych bohatera, niejednokrotnie właśnie z wizji sennych dowiadujemy się prawdy o stanie umysłu. Sny i widzenia pełnią wiele ważnych funkcji: ukazują marzenia i pragnienia, obawy oraz lęki bohaterów. Sny ukazują zakamarki ludzkiej duszy i natury. Bywają również projekcją wyrzutów sumienia po popełnionych zbrodniach.