ÓWCZESNA SYTUACJA POLSKI
XVII wiek, dla krajów europejskich był wiekiem wojen. Niemal każdy kraj prowadził wtedy wojnę, czasem nawet na dwóch frontach. Nie ominęło to również polski. Wojna o Rosją, Turcją i Szwecją dała się we znaki. Choć początkowo wojny te dawały Rzeczpospolitej zdobycze terytorialne, to wkrótce zaczęły niszczyć polską gospodarkę i wojsko. Spowodowało to utratę pozycji mocarstwa i opróżnienie skarbca narodowego.
W tamtych czasach w Polsce panowała demokracja szlachecka, która dawała szlachcie prawo do wyboru króla w wolnej elekcji i wpływania na jego decyzję, przez działalność poselską na sejmach i sejmikach szlacheckich. Obrady sejmów i sejmików zostały sparaliżowane przez prawo Liberum veto, które pozwalało zerwać sejm przez jednego posła. Jednak często szlachciców nie obchodził los kraju, ale swoje własne interesy i przywileje. Często państwa ościenne – Rosja, Austria i Prusy – przekupywały posłów, aby zrywali sejm. Na przykład w latach 1733 – 1763 wszystkie sejmy (13) zostały zerwane. Spowodowało to brak możliwości reform, które były wtedy Polsce bardzo potrzebne.
Rosja, Prusy i Austria wykorzystały załamanie polskiej gospodarki i w porozumieniu ze sobą, próbowały wpływać na politykę Rzeczpospolitej, aby ją osłabić. W tym celu podpisali Traktat Trzech Czarnych Orłów (nazwa pochodzi od czarnych orłów, które widnieją na herbach tych państw).
ŻYCIE PRZED KORONACJĄ
Stanisław August Poniatowski naprawdę nazywał się Stanisław Antoni Poniatowski. Pochodzi spod herbu Ciołek. Urodził się 17 stycznia 1732 w Wołczynie. Był synem Stanisława Poniatowskiego, kasztelana krakowskiego, i Konstancji z Czartoryskich. Odebrał staranne, arystokratyczne wychowanie, a dla uzupełnienia edukacji rodzice wysłali go za granicę. Pobyt w Holandii rozwinął jego zainteresowanie sztuką i nauką. W roku 1753 r. wyruszył w podróż do Francji i Anglii. We Francji zapoznał się z tamtejszą literaturą, filozofią i sztuką. W Wielkiej Brytanii zapoznał się z funkcjonowaniem parlamentu angielskiego, zaskoczyło go duże wykształcenie tamtejszych polityków. W 1752 został wybrany posłem na Sejm i mianowany pułkownikiem. W latach 1755–64 stolnik litewski.W 1755 i 1757 przebywał w Petersburgu, gdzie zaprzyjaźnił się z Katarzyną Aleksiejewną, późniejszą carycą Katarzyną II. Nawiązał z nią niebezpieczny romans, którego owocem była ich córka Anna Piotrowna.
SFAŁSZOWANA WOLNA ELEKCJA
Jeszcze za życia Augusta III, w 1763, Familia(stronnictwo Czartoryskich i Poniatowskich) przygotowywało zamach stanu i wprowadzenie na tron polski przedstawiciela swojego obozu z pomocą wojsk rosyjskich. 11 kwietnia 1764 nastąpiło podpisanie porozumienie pomiędzy Rosją i Prusami odnośnie przeprowadzenia w Rzeczypospolitej elekcji wspólnego kandydata. Wybór padł na stolnika litewskiego Stanisława Antoniego Poniatowskiego, nie miało to wiele wspólnego z protegowaniem swojego kochanka - ich romans był już dawno skończony – chodziło o wybranie kogoś, komu trudno będzie zdobyć posłuch i poparcie, aby nie mógł reformować państwa i umacniać jego pozycji.
OKRES RZĄDÓW
PRÓBA REFORM I PIERWSZY ROZBIÓR
Państwa ościenne zawiodły się na swoim kandydacie. Stanisław August Poniatowski nie siedział spokojnie i zachowywać się jak zagra mu Rosja. Przeciwnie, zdecydował, że wprowadzi reformy, które już od dawna planowała Familia. Rzecz jasna, próbował przekonać do nich Carycę Katarzynę II, ale bez skutku. Mimo obawy, przed złością Carycy, zaczął reformowanie państwa. W roku 1765 założył Szkołę rycerską, która miała być elitarną szkołą wojskową i szkolić nowe, lepsze wojsko, a także przygotowywać do pełnienia różnych urzędów państwowych. Utworzył Komisję Edukacji Narodowej, która była pierwszym na świecie ministerstwem oświaty. instytucja ta miała na celu reformę szkół i wydawanie nowoczesnych jak na tamte czasy podręczników. Organizował również tak zwane Obiady Czwartkowe, na których spotykał się z artystami. Przedstawiano na nich nowe dzieła. Król skupywał również wielkie dzieła takie jak obrazy, rzeźby itp. Jednak Rosja nie pozwoliła na więcej. Caryca Katarzyna II, której nie na rękę była poprawa sytuacji polski, poparła polskich magnatów, którzy byli przeciwnikami zmian i wprowadziła na terytorium Polski armię rosyjską. W roku 1772 wraz z Prusami i Austrią zagarnęła prawie jedną trzecią terytorium Polski, doprowadzając do pierwszego rozbioru.
KONSTYTUCJA, „ZDRADA” I DRUGI ROZBIÓR
Po rozbiorze część szlachty zrozumiała potrzebę zmian. Zwołano więc sejm, który miał zatwierdzić reformy państwa. Aby sejm znów nie został zerwany, podjęto decyzję, że sejm ten będzie skonfederowany. Obrady sejmu były długie i burzliwe. Trwały z przerwami aż cztery lata (1788 – 1792). Na tym sejmie, podjęto wiele decyzji, ale najważniejszym wydarzeniem było uchwalenie Konstytucji w dniu 3 maja 1791. Konstytucja ta miała na celu naprawę państwa. Zawierała wiele postanowień, m.in. znosiła liberum veto i przywracała dziedziczność władzy. Zapowiadała również poprawę sytuacji chłopów. Jednak znów w drogę weszła caryca Katarzyna II. Polacy walczyli w obronie konstytucji, jednak przewaga wroga była zbyt duża. Król nakazał przerwać walkę i razem z przeciwnikami reform zniósł konstytucję, aby zapobiec kolejnemu rozbiorowi. Jednak wbrew obietnicy caryca Katarzyna II doprowadziła do drugiego rozbioru. W rozbiorze wzięły również udział tylko Prusy, ponieważ Austria była wtedy zajęta wojną.
INSUREKCJA KOŚCIUSZKOWSKA I TRZECI ROZBIÓR
W takiej sytuacji polscy patrioci na czele z Tadeuszem Kościuszko, przygotowali insurekcję. W walce brało udział regularne wojsko jak i oddziały kosynierów, czyli chłopów uzbrojonych w osadzone pionowo kosy. Już w pierwszej 4 kwietnia 1794 roku bitwie niedaleko wsi Racławice Kościuszko osiągnął zwycięstwo. Walki toczyły się w różnych częściach polski i początkowo odnosiliśmy zwycięstwa. Lecz przewaga wojsk rosyjskich i pruskich była zbyt duża. W bitwie pod Maciejowicami 10 października wojska powstańcze poniosły klęskę, a Kościuszko został ranny i dostał się do niewoli. Bez wodza armia straciła morale i powstanie upadła. Spowodowało to, że caryca Katarzyna II doprowadziła do trzeciego rozbioru. Polska całkowicie znikła z map.
ABDYKACJA I DALSZE ŻYCIE
My, Stanisław August, z Bożej Łaski Król Polski, Wielki Książę Litewski […] nie szukając w ciągu królowania naszego innych korzyści lub zamiarów, jak stał się użytecznym ojczyźnie Naszej, byliśmy także tego zdania, iż opuścić należy tron w okolicznościach, w których rozumieliśmy, że oddalenie Nasze przyłoży się do powiększenia szczęścia współziomków Naszych lub też przynajmniej umniejsza ich nieszczęścia; przekonani teraz, że pieczołowitość Nasza na nic się ojczyźnie Naszej nie przyda
Powyżej przedstawiony jest akt abdykacji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który przyznając, że „pieczołowitość Nasza na nic się ojczyźnie Naszej nie przyda”, podpisał dobrowolnie akt zrzeknięcia się tronu w Grodnie dnia 25 listopada 1795 roku, po 32 latach panowania.
Dalszą część swojego życia przeżył w Grodnie, już jako zwykła, prywatna osoba. Zmarł w roku 1798. Żył 66 lat.
REFLEKSJA NA TEMAT OSTATNIEGO KRÓLA
W części pierwszej przedstawiłem wam sytuację z jaka zmagał się ostatni król. W drugiej opisałem cały okres jego panowania. Teraz mam odnieść się do jednego z trzech określeń, którego jestem zwolennikiem, dotyczące króla Stanisława Augusta Poniatowskiego:
a) Mądry władca, zwolennik reform, zrobił wszystko co w jego mocy, aby uratować kraj.
b) Zdrajca, opuścił szeregi zwolenników reform, tym samym przyczynił się do rozbiorów Polski.
c) Władca chwiejny, bez własnego zdania. Nie nadawał się na króla w tak trudnych czasach.
Nie będzie to zadania łatwe, ponieważ jest to władca bardzo kontrowersyjny. Jego rządy przepadły na okres znacznego osłabienia Rzeczpospolitej. Większość historyków uważa, że był słabym królem. Jednym ze zwolenników ostatniego króla jest Jakub Rozdżestwieński – aktywny użytkownik portalu dobroni.pl, który w swoim artykule „Stanisław August Poniatowski - Niedoceniony Patriota„ pisze: „Nasz król żył w bardzo trudnym okresie. W Polsce stacjonowały wojska rosyjskie, więc August nie mógł sprzeciwić się woli Katarzyny. (…)Stanisław mimo wielu nacisków ze strony Rosji starał się umacniać swój kraj.” Opisuje również jego zasługi m.in.: założenie szkoły rycerskiej, ustanowienie Konstytucji 3 Maja i wprowadzenie orderu Virtuti Militari. Chwali go również za organizowanie spotkań z artystami i przyczynianie się do rozwoju sztuki rozwój sztuki. Swój artykuł kończy słowami: „Poniatowski, choć miał wiele wad i ulegał wpływom carycy Katarzyny II wprowadził do społeczeństwa polskiego nie tylko wiele zmian, ale także świadomość obywatelską.” Niektórzy historycy twierdzą, że mógł zatrzymać upadek państwa polskiego, co wymagało jednak silnego charakteru i dużej determinacji, których to cech niewątpliwe mu brakowało. Anonimowy użytkownik portalu ściąga.pl nazywa Augusta „Mecenasem literatury, nauki i sztuki.” Jednak zarzuca mu, że przeszedł do obozu Targowicy, Zaakceptował rozbiór Polski i jego neutralną postawę w czasie powstania kościuszkowskiego.
Jeśli mowa o zdaniu jego poddanych, to zarzucano mu uległość i niezdecydowanie. Jedni nawet przylepili kartkę do pomnika Jana Sobieskiego w Łazienkach z napisem: „Sto tysięcy kosztował, ja bym dwakroć łożył, By Stanisław skamieniał, a Jan Trzeci ożył.
Jak widzimy, każde z tych określeń jest podparte faktami i każde ma swoich zwolenników. Jest to dla mnie dodatkowe utrudnienie w jego ocenie.
W większej części popieram zdanie Jakuba Rozdżestwieńskiego – również myślę, że ostatni król miał rosyjski nóż na gardle. Ponieważ wojska polskie nijak się miały do rosyjskich, był on zmuszony słuchać rozkazów Katarzyny II. Król wykorzystywał każdą okazję do reformowania Polski. Jednak zgadzam się również ze stwierdzeniem, że Stanisław nie nadawał się na króla w tak trudnych czasach. Jego sposób rządów był mile widziały w Złotym Wieku. Kiedy były środki na rozwój sztuki, a nie w czasach, kiedy trzeba walczyć o przetrwanie państwa. Jestem więc zwolennikiem tezy a i c, sądzę że był to mądry władca, zwolennik reform, zrobił wszystko co w jego mocy, aby uratować kraj. Jednak w jego mocy było za mało. Nie nadawał się na króla w tak trudnych czasach.
