Tatry Wysokie

Tatry Wysokie, południowo-wschodnia, najwyższa część Tatr, położona w Polsce i Słowacji, ciągnie się od przełęczy Liliowe na zachodzie po Przełęcz pod Kopą na wschodzie. Graniczne doliny Tatr Wysokich to Dolina Suchej Wody i Dolina Cicha na zachodzie, które biegną po linii tzw. Obniżenia Goryczkowej oraz dolna część Doliny Jaworowej, Koperszady Zadnie i Dolina Białej Wody Kieżmarskiej na wschodzie. Około ¼ powierzchi Tatr Wysokich leży po stronie polskiej, ich średnia wysokość wynosi 1713m.

Budowa geologiczna – Tatry są górami młodymi, powstały w czasie najmłodszych ruchów górotwórczych alpejskich, około 70 mln lat temu. Później, w trzeciorzędzie, ok. 30 mln lat temu zostały wypiętrzone i od tego czasu są górami. Zbudowane w większości z granitoidów paleozoicznego trzonu krystalicznego, na północy miejscami z mezozoicznych skał osadowych. Wznoszą się do wys. 2655 m n.p.m. (Gerlach), w Polsce najwyższe są Rysy (2499 m n.p.m./2503). Szczyty powyżej 6000m to także Lodowy, Łomnica, Durny, Wysoka.
Trzon krystaliczny buduje najwyższe szczyty Tatr Wysokich. Tworzą go skały magmowe. Skały magmowe to granitoidy, a więc granity i skały podobne do granitu. Z nich zbudowane są szczyty nad Morskim Okiem, wokół Doliny Pięciu Stawów Polskich i Roztoki oraz w rejonie Hali Gąsienicowej od przełęczy Liliowe po Koszystą. Granitoidy są wieku karbońskiego. Granit jest skałą odporną, której wietrzenie formuje niedostępne turnie. Najodporniejszą skałą Tatrach jest czerwony kwarcyt, jego miąższość jest jednak mała, spotykamy go na Żółtej Turni i Koszystej.
Na skałach trzonu krystalicznego zalegały skały osadowe, które kiedyś powstały w morzu na południe od dzisiejszych Tatr. W czasie ruchów górotwórczych osady te pod wpływem nacisku od południa uległy sfałdowaniu w morzu. Potem dopiero teren Tatr zaczął się wynurzać z morza, początkowo jako wyspa, a potem ląd z wysokimi górami do 3000m wysokości. Wtedy, w trzeciorzędzie całe Tatry były pokryte skałami osadowymi, jednak pod wpływem procesów erozyjnych ulegały one niszczeniu i stopniowo zaczęły odsłaniać się skały krystaliczne. Do dziś na terenie Tatr Wysokich prawie nie zachowały się skały osadowe.
Od głównej grani Tatr Wysokich odchodzą poszczególne granie, oddzielające doliny od siebie. Przełęcze przewyższają zwykle 2000m – nie łączą dolin bezpośrednio.
Doliny północnego stoku Tatr są zwykle dłuższe niż południowego, jest ich jednak mniej. Dolina Białej Wody ma 12 km długoiści, odchodzą od niej doliny boczne: Waksmundzką, Roztoką i Rybiego Potoku. Bardziej na wschód znajduje się Dolina Suchej Wody z Pańszczycą. Doliny dążą z pólnocnego-zachodu na południowy-wschód, z wyjątkiem Koperszad i Doliny Cichej.
Najwyższe szczyty Tatr Wysokich zgrupowały się na południu.

Rzeźba – Tatry Wysokie cechują się wysokogórską rzeźbą alpejską z licznymi formami polodowcowymi, ścianami skalnymi dochodzącymi do 1000 m wysokości, ostrymi wierzchołkami i wąskimi graniami. Występują tu największe wysokości bezwzględne i względne w Karpatach, ostre granie i strzeliste szczyty opadają ku głęboko wciętym dolinom ścianami i stokami skalnymi.
Po wypiętrzeniu się Tatr w trzeciorzędzie, rozpoczęło się kształtowanie ich rzeźby. Powstsała sieć dolin, a rzeki spływające z Tatr i inne czynniki niszczące usunęły z Tatr Wysokich skały osadowe. Aż do okresu lodowcowego Tatry były jeszcze kilkakrotnie podnoszone, a rzeki wcinały się głębiej.
Około 2 mln lat temu oziębienie klimatu umożliwiło tworzenie się w Tatrach lodowców lokalnych typu alpejskiego, które wypełniły doliny lodem, ale nie całe. Granica zlodowacenia przebiegała na wys. 1000-1200m. W plejstocenie Tatry zlodowacone były trzykrotnie, w okresach międzylodowcowych wody pogłębiały doliny wynosząc materiał erozyjny, np. żwiry, usypując ogromne stożki napływowe na Podhalu. Najdłuższe lodowce znajdowały się w Dolinie Rybiego Potoku oraz 5 Stawów Polskich i Roztoki, które utworzyły potem w dolnej części lodowiec w Dolinie Białki. Duży lodowiec był w Dolinie Suchej Wody i rejonie Stawów Gąsienicowych. Zlodowacenie w Tatrach skończyło się ok. 10 000 lat temu.
Pozostałością po działalności lodowców w Tatrach są: kotły polodowcowe.W Tatrach polskich jest ich około 60. Występują w górnych częściach walnych dolin na różnych wysokościach. Im wyżej, tym cyrki są mniejsze. Niektóre zagłębienia w kotłach zostały później wypełnione wodą i są obecnie stawami tatrzańskimi. Zaliczamy je do kategorii jezior cyrkowych, są nimi Morskie Oko, Wielki Staw Polski, Czarny Staw pod Rysami, Czarny Staw Gąsienicowy, Furkotny Staw Wyżni. W Tatrach Wysokich wyróżniamy oprócz jezior cyrkowych, jeziora moreny czołowej – jak Szczyrbskie Pleso, oraz utworzone przez zwały górskie, jak Stawek Staszica czy Czerwony i Dwoisty Staw Gąsienicowy. Te są zdecydowanie mniejsze.
Występują też żłoby lodowcowe np. Dolina Roztoki czy Dolina Białej wody-Białki, charakteryzujące się przekrojem w kształcie literu U. Profil podłużny dolin ukazuje nam wielkie załamania spadku na progach lodowcowych, na wielu z nich utworzyły się wodospady, np. Siklawa. Ostatnie zlodowacenie Tatr miało najmniejszy lokalny zasięg, lodowce wiszące np. w Dolinie za Mnichem utworzyły doliny zawieszone.
Przy lodowcu procesy wietrzenia były wzmożone, efektem tego są strome ściany nad cyrkami, jak w rejonie Czarnego Stawu pod Rysami.
Lodowce zsuwając się w dół doliną naniosły bloki skalne, żwiry, głazy, glinę, z których teraz zbudowane są moreny czołowe, środkowe, boczne. W dnach zlodowaconych części dolin występują moreny denne, np. w Dolinie Roztoki.
Występują zwały górskie, złoża wielkich bloków skalnych, zwanych wantami. Tak jest w Wielkiej Świstówce, gdzie skały, które pod koniec okresu lodowcowego oberwały się ze ściany Dziurawego i runęły na lodowiec. Kiedy ten stopniał pozostały na miejscu, tworząc malowniecze Wantule.
Są też w Tatrach Wysokich skały wygładzone przez lodowiec, czyli wygłady lodowcowe, np. w Dolinie 5 Stawów. Wszystkie formy polodowcowe są wynikiem wszystkich trzech zlodowaceń, z wyjątkiem moren, które w większości pochodzą z ostatniego zlodowacenia.
Od czasu ustąpienia lodowców rzeźba Tatr kształtowana jest przez procesy grawitacyjne, działalność wody płynącej, wiatru i śniegu. Im wyższe szczyty, tym bardziej są narażone na procesy niszczące.

Wody w Tatrach – wysokie opady, niewielkie parowanie, duże zdolności retencyjne podłoża skalnego zadecydowały o dużym nawodnieniu obszaru. W Tatrach Wysokich występuje duże zróżnicowanie zjawisk wodnych – bogactwo źródeł, potoków, wodospadów, jezior. Główna grań Tatr Wysokich jest częścią Europejskiego Działu Wód oddzielającego zlewiska Morza Czarnego i Bałtyckiego.
- Wody podziemne. Na terenie zbudowanym ze skał granitowych woda przeważnie spływa szybko po powierzchni. Niektóre wody spływają w skałach na dużych głębokościach aż na Podhale, gdzie odwiertami wypływają na powierzchnię pod ciśnieniem. Są to wody cieplicowe, mają temperaturę do 80*C.
- W Tatrach Wysokich wystepuje większość tatrzańskich źródeł, ale nie są one tak wydajne, jak te w Tatrach Zachodnich
- Większe potoki odprowadzające wodę z polskich Tatr Wysokich to Rybi Potok, Potok Roztoka, Waksmundzki Potok i Sucha Woda, sucha, gdyż potok ten zanika momentami w utworach morenowych. Na potoku Roztoka jest najwyższy polski wodospad – Siklawa o wys. 64m oraz Wodogrzmoty Mickiewicza.
- W Tatrach Polskich jest ok. 113 jezior zwanych stawami, 28 ma powierzchnię powyżej 1 ha. Największe stawy znajdują się w Tatrach Wysokich po stronie polskiej. Największym jeziorem jest Morskie Oko, następnie wielki Staw Polski, który jest najgłębszy i najbardziej pojemny, ma 79m głębokości. Najwyżej położony Staw, to Zadni Staw Mnichowy na wys. 2070 m.n.p.m. Jeziora zasilane są przez wody podziemne, a niektóre także przez potoki. Okresowo przez deszcze i topniejący śnieg.
- Wieloletnie płaty śniegu, zalegające przez cały rok znajdują się w niektórych zacienionych miejscach pod ścianami skalnymi. Najwięcej jest ich w rejonie Morskiego Oka, ok. 36. W Kotle Mięguszowieckim jest mały lodowczyk, którego wiek określany jest na ok. 180 lat, jego grubość dochodzi do 10m. Lodowczyki z prawdziwym lodem lodowcowym istnieją też na Słowacji – pod Miedzianą Ławką i w Dolinie Lodowej.

Gleby – W skalnych partiach Tatrach Wysokich występują słabo wykształcone gleby inicjalne, albo w ogóle ich brak. W dolinie Suchej Wody, Roztoki i Rybiego Potoku oraz Białki spotykamy gleby bielicowe, które sa kwaśne i tworzą się na granitoidowej zwietrzelinie. W rejonie Gęsiej Szyi zalegają inicjalne rędziny.

Klimat – Tatry mają oczywiście klimat górski. Góry te należa do najlepiej poznanych pod względem klimatycznym.
Klimat Tatr kształtuje powietrze polarno-morskie(65% wpływu), polarno-kontynentalne (26% - inwersje temperatur jesienią i zimą), arktyczne(6%) i zwrotnikowe (3%)
- Promieniowanie słoneczne jest większe niż w pozostałych rejonach kraju, ze wzgl. na cieńszą warstwę atmosfery i mniejsze jej zanieczyszczenie.
- Temperatura powietrza obniża się wraz ze wzrostem wysokości Wyróżnia się piętra klimatyczne. Na wys. 1500m średnia temperatura w styczniu wynosi –7*C, w lipcu 11*C. Klimat Tatr cechują duże dobowe wahania temperatury i częste inwersje temperatury
- Przeważają wiatry zachodnie i południowe. Średnia prędkość wiatru wzrasta wraz z wysokością. Wiatrem lokalnym jest halny-ciepły i silny, często niszczy drzewostan. (rys.2.)
- Ilość opadów również wzrasta z wysokością. W Kuźnicach jest to ok 1000 mm rocznie, na Kasprowym Wierchu już 1850mm.
- Granica wiecznnego śniegu przebiega na wys. Ok. 2300m, jednak nie mamy w Tatrach lodowców, gdyż na tej wysokości brak odpowiednich form terenu, gdzie mogłyby się tworzyć. Pokrywa śnieżna w rejonie Kasprowego Wierchu zalega ok. 240 dni.
- Ciśnienie atmosferyczne maleje z wysokością, na Kasprowym (796hPa) jest 20% niższe od normalnego, na poziomie morza. Podlega ono oczywiście wahaniom.

Przemysł - Obecnie w Tatrach W. człowiek prowadzi jedynie kulturowy wypas owiec, np. na Rusinowej Polanie. Niegdyś wydobywano rudę żelaza, którą następnie przetapianow Kuźnicach, oraz miedź i srebro na Hali Pysznej. Zaprzestano tego jednak przed końcem XIX stulecia. Tatry mają niewielkie ilości tych bogactw mineralnych. Na początku XX wieku powstawały pomysły eksploatacji tatrzańskiego granitu, były one jednak nierealne i na szczęście nie wprowadzono ich w życie.

Turystyka - Tatry Wysokie są, zarówno w Polsce, jak i w Słowacji, głównym regionem uprawiania taternictwa, a także ważnym regionem turystycznym, zalecanym jednak dla zaawansowanych turystów. Znakowane szlaki prowadzą jedynie na kilkanaście wierzchołków (m.in. na Rysy, Krywań, Sławkowski Szczyt, Małą Wysoką, Koprowy Szczyt, Jagnięcy Szczyt, Świnicę, Kozi Wierch), wejście na inne szczyty możliwe jest z uprawnionym przewodnikiem tatrzańskim. Na południowych stokach uprawia się narciarstwo (Szczyrbskie Jezioro, Smokowce, Tatrzańska Łomnica). Na szczyt Łomnicy można wyjechać koleją linową.
Tatry Wysokie to obszar o niekwestionowanych walorach turystycznych na międzynarodową skalę. Swiadczą o tym tłumy odwiedzających te góry przez cały rok, a szczególnie latem, by uprawiać tu turystykę kwalifikowaną jak i niekwalifikowaną. Turyści mogą korzystać z infrastruktury, jaką są schroniska nad Morskim Okiem, w Dolinie 5 Stawów i Gąsienicowej. W słowackich Tatrach Wys. też nie brak schronisk zwanych tam chatami. Dobrą bazę wypadową w Tatry stanowią podtatrzańskie miejscowości.
Tatrom zagraża wzmożony ruch turystyczny, ze względu na ich niewielki obszar. Od 1954 roku na terenie Tatr Polskich istnieje Tatrzański Park Narodowy, który ma uchronić te “miniaturowe Alpy” przed działalnością człowieka. TPN wraz ze słowackim TANAPem tworzy od 1992 r Międzynarodowy Rezerwat Biosfery.