Demokracja szlachecka

Demokracja szlachecka to forma ingerencji uprzywilejowanej części społeczeństwa w politykę państwa. Taki ustrój powstał w Polsce już w wieku XV i przetrwał do XVIII, kiedy Rosja, Prusy i Austria dokonały trzeciego rozbioru – 24.10.1795 rok. Należy pamiętać, że w czasie tym w Europie rozwija się absolutyzm, dążono do zcentralizowania władzy monarchy.
Przejmowanie wpływów przez szlachtę dokonywało się stopniowo. Początkowo powstawały wiece, które przekształciły się w sejmiki. Duże znaczenie w przejmowaniu władzy miało nadawanie przywilejów, aktów monarchy nadające określonej osobie lub stanom uprawnień albo uchylające w stosunku do nich prawo powszechne.
W mojej pracy postaram się wykazać, że szlachta polska zdobyła bardzo duże wpływy, jej zdanie było decydującym w sprawach państwa, a tym samym kierowała polityką Polski.
Demokracja nie pojawiła się w przeciągu kilku lat, był to proces bardzo długi. Ustrój kraju powoli przekształcał się i pod wpływem czynników wewnętrznych jak i zewnętrznych
szlachta zyskiwała co raz większą rolę.
Myślę, że bardzo duży znaczenie w tworzeniu się nowego porządku państwowego, miało nadawanie przywilejów i, w mniejszym stopniu, immunitetów, które możemy traktować w zasadzie również, jako przywileje. Każde przyznanie umożliwiało osobie wydającej, czyli zazwyczaj królowi, na pewne odstępstwo od obowiązującego go prawa, co jest widoczne kiedy prześledzimy poszczególne przypadki.
Pierwszy przywilej został nadany w Budzie przez Ludwika Węgierskiego w roku 1355. Król chciał pozyskać szlachtę, tym samym nakłonić ją by anulowała pewną część testamentu Kazimierza Wielkiego. Ludwik obiecał, że nie będzie podwyższał podatków, urzędy obsadzane miały być tylko Polakami, zrezygnował również z prawa stacji (w czasie podróży króla po kraju szlachta odpowiedzialna była za zapewnienie mu miejsca do spania, jak i za wyżywienie). Przywilej ten traktowany jest, jako pierwszy przywilej stanowy. Czternaście lat później ten sam władca ponownie zwraca się do szlachty. Celem nadanie tego aktu, zwanego „przywilejem koszyckim” była zmiana sukcesji na żeńską linie Andegawenów, ponieważ nie miał syna. Tym razem zwolnił szlachtę z podatków, z wyjątkiem tzw. poradleno (podatek od ziemie w wysokości 2 grosze od jednego łanu rocznie) i obowiązku budowy i utrzymania zamków, zobowiązał się również do płacenia za wyprawy zagraniczne.
W roku 1388 Władysław Jagiełło zatwierdził prawa i przywileje rycerstwa w Piotrkowie. Przywilej piotrkowski gwarantował szlachcicowi, że król wykupi go z niewoli, jeśli się do niej dostał podczas wyprawy poza granicami kraju, oraz zapewniał żołd w czasie pełnienia służby wojskowej w wysokości 3 grzywien kopii.
W trakcie zbieranie pospolitego ruszenie w obozowisku pod Czerwińskiem- 1422 rok, szlachta wymogła na królu nietykalność majątkową, to znaczy nie zajmowania lub konfiskowania majątków bez prawomocnego wyroku sądowego oraz zakaz łączenie stanowisk sędziego ziemskiego i starosty.
W 1423 roku w Warcie Władysław Jagiełło ugruntował pozycję gospodarczą szlachty. Wojewodowie ustalili maksymalne ceny produktów miejskich (tzw. taksy wojewodzińskie), dla sołtysów, którzy nie wywiązywali się ze swoich obowiązków nałożono sankcje karne. Polegały one na ograniczeniu jego wolności np. nie mógł wychodzić ze swojej wsi, król miał możliwość usunięcia ich z majątku. Następnymi przywilejami nadanymi przez Władysława były z 1430 i 1433 roku. Miały one gwarantować sukcesję Jagiellonom. Szlachta otrzymała prawo nietykalności osobistej bez wyroku sądowego – nieminem captivabimus, ograniczona również dostęp do urzędów osobom, które nie posiadały tytułu szlacheckiego.
Podczas wojny trzynastoletniej z Krzyżakami (1454-1466) Kazimierz Jagiellończyk by zwołać pospolite ruszenie w Wielkopolsce nadal w Cerkwicy kolejny korzystny akt dla szlachty. Odtąd nie mógł zwoływać pospolitego ruszenie bez jej zgody ani podatków, musiał też płacić za wyprawy zagraniczne. Jednak, kiedy rusza atak na Chojnice Polacy ponoszą klęskę, a król jest zmuszony do zwołania pospolitego ruszenia całego kraju, nastąpiło to w Nieszawie. Tym samym przywilej ten objął szlachtę z całego państwa, dlatego nazywany jest cerkwicko-nieszawskim.
1493 rok, po objęciu władzy Jan Olbracht ograniczył prawa chłopskie do opuszczania wsi. 1496 roku odbył się pierwszy sejm walny w Piotrkowie, ten sam władca potwierdził wcześniejsze przywileje, ograniczono jeszcze bardziej wolność chłopa, zwolniono szlachtę z opłat celnych na własne towary. Za to zgodziła się na podatek, z którego pieniądze miały być przeznaczone na wyprawę anty turecką.
Kolejne przywileje wymierzone były przeciwko magnaterii, szlachta chciała za wszelką cenę uszczuplić zakres jej władzy. W 1504 roku Aleksander wydał akt, w którym mowa była o łączeniu urzędów. Zabroniono przydzielania jednej osobie kilku stanowisk, zwłaszcza chodziło o wysokie godności – incompatibilitas. Następną zmianę przeprowadzono w 1505 roku w Mielniku, przez tego samego władcę, mianowicie anulowano ustawy mielnickiej (według tego aktu tron polski miał być odsadzany na drodze elekcji, senat stanowił najwyższy organ władzy). Bardzo ważnym wydarzeniem było wprowadzenie konstytucji „nihil novi”- „nic nowego o nas bez nas”. Polegało to na tym, że król nie mógł podejmować żadnej decyzji bez zgody szlachty. Od tego czasu praktycznie przywileje nie były już potrzebne, ponieważ ten właśnie akt zapewniał szlachcie całkowitą kontrolę nad polityką, decyzjami monarchy.
Jak już wcześniej wspomniałam demokracja szlachecka przejawiała się w wiecach. Forma ta powstała w okresie, kiedy państwo polskie nie było jeszcze zjednoczone. Były to zgromadzenie plemienne, zwoływane przez księcia, na których podejmowano ważne decyzje polityczne o charakterze ogólno państwowym. W okresie rozbicia dzielnicowego spotkania te przybrały nazwę zjazdów dzielnicowych, następnie przekształciły się w sejmiki – XV wiek. Był to organ samorządu ziemskiego, forma nie została zmieniona. Uczestnictwo nie było obowiązkowe, ale udział mogła brać tylko szlachta z danego terenu. W miarę rozwoju parlamentaryzmu powstawały odrębne sejmiki, które miały swoje określone funkcje i zadania:
- sejmik deputacki, na którym wybierano reprezentantów do Trybunały Korony. Do 1768 roku odbywał się w pierwszy poniedziałek po święcie Narodzenia Najświętszej Maryi dla Korony, a w poniedziałek przed dniem św. Bartłomieja dla Litwy,
- sejmik generalny inna nazwa to generał, sejmik główny, większy, zjazd senatorów i szlachty danej prowincji, przedstawiani na nim uchwały sejmików powiatowych, jak również uzgadniano stanowisko w sprawach, jakie miał rozpatrywać następny sejm. Osobny generał zbierał się dla Wielkopolski w Kola i dla Małopolski w Kończynie,
- sejmik przedsejmowy zbierał się przed sejmem walnym w celu wybrania posłów, którzy mieli reprezentować daną społeczność, jak i ustalenia instrukcji posłów,
- sejmik relacyjny zwoływany po sejmie walnym, posłowie zdawali sprawozdanie z obrad sejmu walnego,
Szlachta decydowała o składzie sejmu, wysyłając swoich przedstawicieli miała wpływ na podejmowane decyzje, a w obrębie gminy czy powiatu można powiedzieć władza należała do niej, gdyż sejmiki, w których brała udział stanowiły, jak już wspomniałam organy samorządowe.
Sejm dla całego kraju zwoływał król, co dwa lata na 6 tygodni. Szlachta wysyłała swoich reprezentantów do izby poselskiej. Na tych zgromadzeniach ustalano najważniejsze akty prawne, nakładano podatki. Udział szlachty w tych spotkaniach umożliwiał jej kontrolę nad ustawodawstwem, aby ustawa weszła w życie musiała mieć poparcie wszystkich stanów sejmujących – król, senat i izba poselska.
Kiedy wybrano pierwszego króla elekcyjnego, przedłożono mu do podpisania artykuły, które od imienia pierwszego elekta nazywamy henrykowskimi. W tym akcie szlachta zabezpieczyła swoje przywileje (nie nakładanie podatków, pospolite ruszenie zwoływane za jej zgodą itd.). Każdy nowo wybrany władca musiał potwierdzić jej prawa. W razie, kiedy monarcha nie przestrzegał artykułów szlachta mogła wypowiedzieć mu posłuszeństwo – rokosz.
Drugim tego rodzaju aktem były pacta conventa. Elektor musiał zatwierdzić postanowienia sejmu konwokacyjnego. Postulaty dotyczyły polityki zagranicznej, obronności nakładania podatków. W roku 1587,od wyboru na tron Zygmunta III Wazy, artykuły henrykowskie i pacta conventa zespoliły się w jedna całość. Każdy król musiał je zaprzysiąc, stanowiło to warunek objęcia tronu.
Demokracja szlachecka, która wykształciła się w Polsce, dawała dużą wolność tej warstwie społecznej. Na pozór porządek w państwie był kontrolowany przez króla, jednak, kiedy prześledzi się dokładniej historię można zauważyć, że w miarę przybierania jej znaczenie, zyskiwała większe pole manewru. Szlachta interesowała się tylko swoimi sprawami. Dowodem na to są nawet dzieła literatów polskich. Podejmują oni problem szlachecki. W swoich wypowiedziach krytykują jej zachowanie, twierdzą, że jest przekupna, zaniedbuje interesy kraju i zajmuje się tylko własnymi problemami, zamiast służyć państwu. Takie wypowiedzi przeczytać możemy u Mikołaja Reja, czy jezuity Piotra Skargi, który czynie uczestniczył w życiu parlamentarnym Polski (swoje poglądy zawarł w „Kazaniach sejmowych”).
Myślę, że okres narodzenie się demokracji szlacheckiej, jest czasem, kiedy w Polsce zachodziły duże zmiany. Ustrój, który powstał, był podstawą późniejszej demokracji konstytucyjnej.
Jednak mimo wielu osiągnięć, może starań szlachty polskiej, nie zapomniany pozostaje fakt, że fatalna polityka, małe zaangażowanie tego właśnie stanu, a nawet działalność za szkodę państwa (np. liberum veto) doprowadziły do rozbiorów Polski.