Demokracja szlachecka - złota wolność czy anarchia?

Demokracja to ustrój, w którym władze bezpośrednio lub przez wybranych przedstawicieli- sprawuje lud. Powstała w Atenach 2500 lat temu i do dziś stanowi podstawę władzy politycznej w wielu krajach. Demokrację wprowadzono w Atenach w V w. p. n. e. w greckim polis. Zadecydowano tam, iż decyzje o sprawach państwowych będą podejmować bezpośrednio wszyscy wolni obywatele w czasie spotkań zgromadzenia ludowego. W demokracji bezpośredniej, która powstała w Atenach miała ograniczony zasięg- prawa głosu nie mieli niewolnicy oraz kobiety. Natomiast termin demokracja szlachecka rozumieć należy jako system ustrojowy Rzeczpospolitej gwarantujący stanowi szlacheckiemu prawo decydowania w sprawach państwa, zarówno w polityce zagranicznej jak i wewnętrznej. Demokracja ta wykształciła się w XV i XVI w., a jej ukoronowaniem była konstytucja nihil novi.

Szlachta jako uprzywilejowana grupa społeczna stanowiła dominującą siłę polityczną i gospodarczą w państwie jedynie tylko do okresu rozbiorów. Szlachcicem był ten, kto miał rodziców szlacheckich, a według konstytucji nihil novi wymagane było szlacheckie pochodzenie również matki. Wyjątkiem byli profesorowie Akademii Krakowskiej, którzy otrzymywali przywilej po dwudziestu latach pracy czyli już dziedzicznie. Na mocy przywilejów szlachta uzyskała nietykalność osobistą i majątkową. Przywilejami stanowymi była objęta cała szlachta, bez względu na posiadany majątek, mowa jest o tym w znanym przysłowiu „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”. W praktyce zakres uprawnień wynikający z przywilejów szlacheckich uzależniony był od pozycji majątkowej. W zależności od posiadanego majątku szlachta była dzielona na grupy, np. magnaterię, szlachtę średniozamożną i inne. Przywileje zapewniały przewagę nad pozostałymi stanami i wpływ na politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa. Były aktami prawnymi na mocy, których szlachta uzyskiwała uprawnienia polityczne, gospodarcze, sądowo- administracyjne i ekonomiczne, a także zwolnienia z niektórych obowiązków prawa publicznego. Wyłaniane przez szlachtę ciała reprezentacyjne: sejmy, sejmiki lub trybunały miały szerokie możliwości. Sejmiki dawały szlachcie poczucie sprawowania władzy. Wzrost znaczenia politycznego szlachty szedł w parze ze wzrostem jej roli gospodarczej. A takie przywileje gospodarcze szlachta załatwiała sobie kosztem chłopów i mieszczan. W XV w. majątki ziemskie stały się podstawowym źródłem dochodów. Odzyskanie w 1466 roku Pomorza Gdańskiego i otwarcie rzeczno- morskiego szlaku handlowego do zachodniej i północnej Europy oraz rosnące ceny i popyt na artykuły rolne skłoniły szlachtę do zmiany dotychczasowego systemu gospodarowania. Miejsce gospodarki czynszowej zaczął zajmować folwark pańszczyźniany.

Wiek XVI był okresem największej dominacji szlachty w życiu politycznym Rzeczypospolitej. Niewątpliwym przejawem aktywności politycznej. Na sejmie w Radomiu w 1504 roku uchwalono, iż król nie może ani zastawić ani oddać ziemi bez wiedzy i zgody sejmu. Szlachta zbierająca się na sejmikach ziemskich dostarczała izbie poselskiej postulaty, które miały zostać przedstawione na sejmie. Również sama szlachta wpływała na władcę. Miało to zazwyczaj miejsce na zwoływanych przez króla pospolitych ruszeniach, przed którymi dochodziło do sejmu wojskowego. Uchwalane były nowe przywileje bądź dochodziło do rokoszu. W tym wypadku król obiecał respektować prawa i przywileje nadane szlachcie. Wraz z szerzącą się w Polsce reformacją w latach trzydziestych XVI wieku, na sejmie zaczęli się pojawiać coraz liczniejsi posłowie, którzy reprezentowali poszczególne ruchy religijne (np. kalwini, arianie czy bracia czescy). Z czasem utworzyli oni w sejmie stronnictwo zwane stronnictwem egzekucyjnym. Powstała egzekucja praw i dób mająca za zadanie przywrócenie istniejących norm prawnych, które zaniedbywano oraz lekceważono. Żądano ujednolicenia nie tylko prawa, ale również skarbu, wojska i podatków. Szlachta sprzeciwiała się nie tylko finansowaniu kościoła katolickiego, ale również podlegania pod sądy duchowne, gdzie wyroki były wydawane przez starostów. Na sejmie w Piotrkowie w 1504 roku uchwalono między innymi: odebranie niektórych ziem i przywrócenie ich królowi, reforma podatkowa dzięki której skarb państwa miał wzrosnąć. Reformy te dopiero weszły w życie w latach 1563-69, kiedy uchwalane były konstytucje. Wszystkie pomysły zostały przekształcone w dobra państwowe, na które nie miała już wpływu monarcha. W XVII wieku przez spadek popytu i cen zboża, szlachta nie mogła znaleźć innych poza rolnictwem źródeł utrzymania. Jeżeli szlachcic podjął się pracy w handlu lub rzemiośle tracił momentalnie swoje przywileje. Jedynie zatrudnienie było w armii lub na dworze królewskim. Wraz z osłabieniem pozycji politycznej i gospodarczej nastąpiły zmiany w kulturze i wykształceniu. Mianowicie chodzi mi tutaj o sarmatyzm. Rodził on niechęć do cudzoziemców, a wszelkie próby dotyczące reform ustroju politycznego spotkały się z odrzuceniem. Ostatecznie stan szlachecki został zniesiony w Polsce międzywojennej przez konstytucję w 1921 roku.

Demokracja szlachecka, która wykształciła się w Polsce dawała „złotą wolność” tej warstwie społecznej. Na pozór w państwie rządził król i to on wszystko kontrolował. Tak naprawdę to właśnie szlachta miała większe pole do popisu. Według mnie interesowała się ona tylko swoimi sprawami, o czym świadczą niektóre dzieła polskich pisarzy, takich jak Piotr Skarga czy Mikołaj Rej. W swoich utworach krytykują zachowanie szlachty, która zamiast służyć państwu zaniedbuje interesy nieuczciwie zabierając pieniądze. Myślę, że okres demokracji szlacheckiej to okres, w którym zaszło wiele istotnych zmian. Mimo tylu osiągnięć (być może w większości szlachty), prowadzona wówczas polityka, dzięki liberum veto doprowadziła do rozbiorów Polski. Od XV w. kiedy do rządów doszła szlachta Polska przeżyła okres wzrostu, ale i również kryzys. Podsumowując do roku 1975 wymieniamy wielu wyśmienitych władców, rozwój kultury, potęga terytorialna, ale są też negatywne wnioski: brak silnej władzy królewskiej czy sarmacka samowola szlachty. Wbrew intencjom jej twórców, demokracja jedynie pogłębiła tylko pozycję Rzeczpospolitej. Uważam też, że tradycje szlacheckie odegrały wielką rolę w kształtowaniu świadomości narodowej Polaków w okresach zaborów i ich dążeniach do odzyskania niepodległości. Zatem przychylam się do stwierdzenia, iż demokracja szlachecka to nic innego tylko anarchia. Polska, jako kraj ze wspaniałą historią, który od XV wieku był krajem w którym rządziło społeczeństwo, zginał na własne życzenie.