Czwartorzęd w Polsce

Na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu klimat oziębił się , a jednocześnie wzrosła liczba opadów. Na wielu obszarach kuli ziemskiej zaczęły się tworzyć lodowce. Jednym z takich obszarów powstawania lodowców była Skandynawia. Zgodnie z nachyleniem terenu lądolód nasuwał się na obszary dzisiejszej Polski.

Czwartorzęd dzieli się na dwa okresy:
Pierwszy - Plejstocen to okres lodowcowy
Drugi - Holocen to ocieplenie klimatu, które trwa do dzisiaj.

Plejstocen obejmuje okres od ok. 1,8 mln lat do ok. 10 tys. lat temu. Dawniej zwany dyluwium.

Holocen rozpoczął się około 10 tyś lat temu i trwa nadal.

W plejstocenie nastąpiły nasunięcia się lodowca skandynawskiego na pewne obszary Polski.

W epoce lodowcowej, czyli plejstocenie, klimat kilkakrotnie ocieplał się i oziębiał. Okres oziębienia klimatu, a więc znacznego zasięgu lądolodu nazywamy glacjałem, okres większego ocieplenia , topnienia lodowca – interglacjałem. Krótkie okresy cieplejsze w czasie zlodowacenia to interstadiały, zaś okresy ponownego narastania czaszy lodowej – stadiały lub fazy.

Efektem zlodowacenia skandynawskiego jest ukształtowanie się zarysów Morza Bałtyckiego i rzeźba lądów, a nade wszystko budowa i pokrywanie osadami polodowcowymi około 85% powierzchni naszego kraju Liczba zlodowaceń w Polsce jest nadal przedmiotem badań i dyskusji naukowych.

Wyróżniamy 3 główne zlodowacenia Polski:
- południowopolskie (krakowskie)
- środkowopolskie (Odry)
- północnopolskie (Wisły) - Bałtyckie

Według najnowszych badań zlodowacenie południowopolskie poprzedzone było dwoma starszymi zlodowaceniami – Narwi (część północno-wschodnia Polski) oraz Sanu
(sięgająca prawdopodobnie aż do południowej części Polski)

Czwartorzęd jest ściśle związany z lądolodem skandynawskim. Tylko niektóre rejony Polski (południowe części) nie zostały pokryte lodowcem. Spowodowało to olbrzymie przekształcenia rzeźby.

Powstały:
- moreny: czołowe, boczne i denne
- pola sandrowe
- rynny polodowcowe
- oczka - jeziora wytopiskowe
- jeziora zastoiskowe
- U - kształtne doliny
- drumliny
- ozy
- kemy
- pradoliny

Po opuszczeniu obszaru Polski przez lądolód skandynawski (ok. 10 tys. lat temu) rozpoczął się holocen, który uważany jest jako współczesny okres ocieplenia – interglacjał. Prawdopodobnie około 6500 lat temu na tym obszarze pojawił się człowiek.

Powstały: torf, wapień łąkowy, rudy darniowe, kreda jeziorna, głazy narzutowe - wykorzystywane najczęściej w budownictwie, do budowy dróg, w przemyśle budowlanym i ceramicznym Holocen trwa ,do dzisiaj.
Jedne z ciekawszych form polodowcowych, występują niedaleko nas – na Kaszubach.

Rzeźba powierzchni tego obszaru została ukształtowana przede wszystkim pod wpływem oddziaływania lądolodu. W czasie swego ruchu lądolód wydzierał z podłoża materiał skalny, a następnie przenosił go skośnie ku górze. Gdy dostawa lodu i jego nacisk na podłoże powiększały się, materiał skalny tworzył wały wzgórz, zwane morenami czołowymi spiętrzonymi, np. Wzgórza Szymbarskie. Zbudowane one są z glin, głazów, żwirów i innych materiałów skalnych chaotycznie pomieszanych. W popękanej, końcowej części przesuwającego się lądolodu w jego szczelinach, formowały się podłużne wzgórza żwirowo-piaszczyste pokryte z reguły gliną, o wysokości do 60 m, długość od 100 do 2000 m. Najwięcej form akumulacji lodowcowej wytwarzało się w czasie równoczesnego wycofywania się czoła lądolodu oraz wytapiania lodu na całej powierzchni, wskutek znacznego ocieplenia się klimatu.

Oprócz niewielkich moren czołowych, kształtowały się:
- kemy - wały i pagóry złożone z warstwowych piasków, żwirów i mułków, warstwowanych, akumulowanych poprzez wody w otwartych szczelinach lub kieszeniach lodowca Spotkać je można w okolicach, np. Nowych Czapli;
- morena denna falista lub płaska - zbudowana na ogół z glin i piasków gliniastych,
np. okolice Ręboszewa;
- wytopiska - zaklęsłości terenu najpierw wyżłobione przez lądolód lub jego wody, następnie wypełnione przez lód, np. okolice Sitna, Kielna, Szemudu;
- rynny jeziorne - zagłębienia wyerodowane pod lodem przez płynące pod nim wody; ich szerokość wynosi z reguły kilkaset metrów, a długość od kilku do kilkudziesięciu kilometrów, dno jest nierówne, np. rynny jezior: Raduńskich, Ostrzyckich, Gowidlińskich;
- pradoliny - szerokie doliny o równoleżnikowym na ogół przebiegu, związane z dłuższym postojem lądolodu i wyżłobione przez przepływające wody roztopowe i wody rzeczne;
- sandry - rozległe powierzchnie równinne zbudowane ze żwirów i piasków, lekko nachylonych w stronę przeciwną do lądolodu. Występują w okolicach Wdzydz Kiszewskich lub Kościerzyny;
- ozy - podłużne wały powstające w podlodowej szczelinie, usypane z piasków i żwirów przez płynące w lodowym tunelu rzeki, np. niedaleko Przodkowa
- drumliny - zespoły wydłużonych wzgórz, ciągnących się w kierunku prostopadłym
do ruchów lodowca. Na powierzchni pokryte są glina zwałowa, ale we wnętrzu może występować materiał warstwowy.

Oprócz form akumulacyjnych, utworzonych przez lodowiec i wody polodowcowe powstawały formy erozyjne utworzone przez wody wypływające spod lodowca.
Są to pradoliny, szerokie doliny o płaskim dnie. Wody z topniejącego lodowca łączyły się z wodami płynącymi od południa i wspólnie jako wielkie, szerokie rzeki płynęły w kierunku zachodnim, zgodnie z nachyleniem obszaru tworząc wielkie doliny.

Największymi pradolinami są:
- Warszawsko - Berlińska,
- Toruńsko - Eberswaldzka,
- Wrocławsko - Magdeburska

Czwartorzęd jest bardzo ciekawym i interesującym okresem, nie tylko dla naukowców, ale i dla każdego z nas, bowiem w tym okresie ze świata zwierzęcego wyodrębnił się człowiek rozumny (Homo sapiens). Wtedy też ukształtowała się współczesna rzeźba lądów i zarysy mórz.