Rak skóry a kosmetologia

„Rak skóry a kosmetologia”

Charakterystyka promieniowania UV i jego wpływ na skórę

Promieniowanie ultrafioletowe jest najistotniejszym czynnikiem środowiskowym, wywołującym ogromny wpływ na skórę człowieka. Możemy je podzielić na 3 podzakresy: UV A (320 nm-400 nm), UV B (290-320 nm) i UV C (200-290 nm). W zależności od szerokości geograficznej, pory dnia oraz pór roku, promieniowanie ultrafioletowe składa się z: 1-5% promieniowania UV B, docierającego do warstwy rogowej oraz górnych warstw naskórka, oraz 95-99% promieniowania UV A, docierającego do skóry właściwej. Promieniowanie UV C pochłaniane jest przez warstwę ozonową atmosfery. Krótkofalowa część promieniowania wykazuje dużą aktywność fotobiologiczną. Można to zaobserwować również w przypadku bakterii i drobnoustrojów, kiedy to w zakresie 253,7-265 nm, promieniowanie działa na nie zabójczo.
Obecnie w literaturze możemy znaleźć obszerne opisy negatywnego wpływu promieniowania UV na organizm ludzki. Do głównych skutków ekspozycji skóry na promieniowanie ultrafioletowe należą nowotwory, poparzenia słoneczne, mutacje genetyczne oraz osłabienie odpowiedzi immunologicznej skóry.
Promieniowanie ultrafioletowe bierze udział zarówno w inicjacji, promocji jak i progresji nowotworów skóry i z tego względu uważane jest za pełny kancerogen. Długa ekspozycja na działanie UV-B może być przyczyną zwiększonej częstości występowania czerniaka, a także częstszych, choć mniej agresywnych guzów, takich jak rak płaskonabłonkowy i podstawnokomórkowy.
W wyniku działania promieniowania UV może dojść do uszkodzeń DNA w komórkach skóry, polegających na tranzycji tymidyny w miejsce cytozyny lub do tworzenia się dimerów tymidyny. Nagromadzenie mutacji powoduje aktywację genu białka p53, nazywanego „strażnikiem genomu” i zaliczanego do czynników transkrypcyjnych, odgrywających ważną rolę podczas aktywacji apoptozy, czyli tzw. zaprogramowanej śmierci komórki. Mutacje te mogą spowodować aktywację protoonkogenów lub/i inaktywację antyonkogenów i w efekcie doprowadzić do rozwoju nowotworu. Pod wpływem UV mogą również powstawać wiązania krzyżowe między białkami chromatynowymi, pęknięcia ss (single strand) oraz ds (double-strand) nici DNA, a także uszkodzenia białek i błon komórkowych.




Rys. 1. Powstawanie dimerów tymidynowych pod wpływem promieniowania UV
W celu zabezpieczenia się przed szkodliwym działaniem promieniowania UV w organizmie uruchamiane są procesy ochronne z udziałem endonukleaz, enzymów, przy udziale, których uszkodzone w komórce fragmenty są zastępowane przez normalne makromolekuły. Wraz z wiekiem, podczas ekspozycji na słońce, potencjał tego rodzaju systemów naprawczych jest znacznie mniejszy, w wyniku, czego może dojść nawet do zmian kancerogennych skóry.
Promieniowanie UVB może być przyczyną zapalenia skóry, lecz dawki promieniowania muszą być znacznie wyższe, niż dawki powodujące mutacje genetyczne, immunosupresję i raka skóry.
Podczas ekspozycji na promieniowanie UV zaobserwowano również zwiększoną wrażliwość skóry na światło. Reakcje fototoksyczne występują pod wpływem promieniowania UV A przy obecności substancji fotouczulających, którymi są m.in. niektóre związki uzyskiwane z drzew herbacianych, wyciągi roślinne oraz czasem nawet leki.
Stwierdzono również, iż obok czynników, będących pod kontrolą genetyczną organizmu, związanych z procesem obniżenia aktywności enzymów naprawczych DNA, nagromadzeniem mutacji komórkowych oraz syntezą niefunkcjonalnych białek enzymatycznych, promieniowanie UV jest jedną z głównych przyczyn przedwczesnego starzenia się skóry. Wraz z upływem lat, kolagen i elastyna ulegają zwłóknieniu, tracą elastyczność, zdolność pęcznienia i w wyniku tych procesów skóra staje się szorstka, zwiotczała i pomarszczona (Rys. 2).
W naskórku można zaobserwować: hiperkeratynizację, zmniejszenie ilości składników naturalnego czynnika nawilżającego (NMF), zubożenie warstwy lipidowej pokrywającej naskórek, zmiana w proporcji poszczególnych warstw naskórka, a także zmniejszenie liczby komórek Langerhansa (tzw. komórek prezentujących antygen).


W skórze właściwej zachodzą procesy elastozy, czyli rozdzielenie się poszczególnych włókien i zatarcie usieciowanej struktury szkieletu elastyny. Jednocześnie dochodzi do zaburzeń w strukturze kolagenu. Z wiekiem włókna stają się twarde, grubsze, tracą bezpośredni kontakt z fibroblastami, wykazują niższą tendencję do wiązania wody. Uwalnianie tlenu cząsteczkowego zwiększa syntezę kolagenazy, enzymu trawiącego włókna kolagenowe, nie powodując przy tym wzrostu syntezy inhibitorów melatoproteinaz, których funkcją byłoby zahamowanie reakcji degradacyjnych macierzy zewnątrzkomórkowej.

Rys. 2. Różnice w budowie skóry osoby dorosłej po 60 roku życia i osoby młodej przed 20 rokiem życia
Kolejną przyczyna przedwczesnego starzenia są wolne rodniki, czyli wysoce reaktywne cząsteczki chemiczne z niesparowanymi elektronami na powłoce walencyjnej. Mogą one wyzwalać reakcje łańcuchowe i w związku z tym, powodować zmiany w organizmie. Heck i współpracownicy przeprowadzili badania przedstawiające wpływ promieniowania UV na generowanie reaktywnych form tlenu (ang. reactive oxygen species, ROS) w keratynocytach. Podczas testów na ludzkich i mysich keratynocytach okazało się, że w zakresie od 1-100 mJ/cm2 promieniowanie UV B spowodowało znaczny wzrost tworzenia reaktywnych form tlenu (ROS). Efekt ten w dużym stopniu był uzależniony od dawki promieniowania UV B.
Naturalne mechanizmy ochronne organizmu
Każdy organizm stara się samodzielnie chronić przed działaniem czynników zewnętrznych, wywierających negatywny wpływ. Do tego rodzaju mechanizmów zaliczamy możliwość przechwytywania, absorpcji i rozpraszania promieniowania UV. Może się to odbywać na 3 sposoby.
Pierwszym z nich jest uwalnianie przez przysadkę hormonu melanotropowego nazywanego melonotropiną, która pobudza melanocyty do produkcji melanin. Synteza melanotropiny może zostać zwiększona poprzez ekspozycję na promieniowanie UV. Powstająca w wyniku tej reakcji melanina jest w stanie absorbować promieniowanie UV, a także zapobiegać procesom rodnikowym zachodzącym w skórze.
Kwas urokainowy, pochodna histydyny, powstaje na drodze rozpadu filagryny i jest zdolny do pochłaniania promieniowania UV B o długości fali 290 nm. Jego stężenie w pocie rośnie pod wpływem promieniowania UV. Podczas pochłaniania promieniowania kwas urokainowy ulega izomeryzacji z formy trans do cis. Niestety forma cis kwasu urokainowego należy do silnie działających substancji immunosupresyjnych w naskórku, mogących być przyczyną raka skóry.
Trzecią naturalną formą ochrony jest keratynizacja naskórka, polegająca na zgrubieniu zewnętrznej warstwy skóry pod wpływem promieniowania UV. Pozwala to na absorpcję większości promieniowania w powierzchniowych częściach naskórka i stanowi barierę ochronną dla żywych warstw skóry.
Ogromne znaczenie w ochronie przed promieniowaniem UV odgrywają mechanizmy, mające na celu zwalczanie wolnych rodników. Reakcje te zachodzą dzięki obecności w skórze naturalnych przeciwutleniaczy (m.in. β-karoten, tokoforole, kwas askorbinowy) oraz systemów enzymatycznych, opartych na działaniu dysmutazy ponadtlenkowej (ang. superoxide dismutase, SOD) oraz katalazy (ang. catalase, CAT), dzięki którym następuje przekształcenie aktywnych form tlenu w formy nieaktywne. Do innych mechanizmów ochronnych zalicza się także systemy naprawcze, polegające na usunięciu negatywnych zmian zachodzących w komórce, powstałych w wyniku mutacji genetycznych.
Z powyższego opracowania wynika, że promieniowanie ultrafioletowe może wywierać szkodliwy wpływ na ludzką skórę. Naturalne mechanizmy obronne organizmu nie zapewniają odpowiedniej ochrony, dlatego też niezbędne jest podjęcie odpowiednich kroków, które w większym stopniu będą zapobiegać negatywnym skutkom promieniowania. Obecnie niezbędne jest upowszechnianie wiedzy na temat zasad ochrony przed promieniowaniem, a przede wszystkim właściwego stosowania preparatów kosmetycznych o działaniu promieniochronnym. Do tego rodzaju preparatów należą kosmetyki zawierające filtry UV.

RAK SKÓRY

Rak skóry jest u ludzi rasy białej jednym z najczęściej występujących nowotworów stanowiącym około 30% wszystkich nowotworów złośliwych. Większość tego typu nowotworów rozwija się w obrębie odsłoniętych części ciała, a częstość występowania jest najwyższa u osób pracujących na wolnym powietrzu (rybacy, rolnicy) jak również u ludzi lubiących się opalać. Może on również występować na skórze osłoniętej, w okolicy narządów płciowych lub kończyn dolne.
Przyczyny
Głównym czynnikiem sprzyjającym powstawaniu raka skóry jest:
 ekspozycja na słońce, szczególnie na promienie UV
 narażenie na działanie środków chemicznych, takich jak arsen, węglowodory, herbicydy, środki grzybobójcze, pochodne ropy naftowej, syntetyczne środki przeciwmalaryczne
 palenie tytoniu (rak wargi)
 przewlekłe miejscowe drażnienie skóry (przetoki, przewlekły zastój żylny)
 zanik skóry w przebiegu tocznia
 złuszczenie naskórka
 rogowacenie starcze
 promienie jonizujące
 zakażenie wirusem papilloma
Do stanów przedrakowych należą:
 blizny po oparzeniach
 choroba Bowena
 erytroplazja Queyrata
 przewlekłe przetoki
 róg skórny (cornu cutaneum)
 skóra żółta pergaminowa (xeroderma pigmentosum)
 nadmierne rogowacenie (keratosis senilis, keratosis solaris)
Objawy
Rak podstawnokomórkowy (carcinoma basocellulare, epithelioma basocellulare, basalioma) jest nowotworem złośliwym, który występuje na skórze twarzy, powyżej linii łączącej kąt ust z uchem (90%) oraz szyi i grzbiecie dłoni, częściej u mężczyzn niż u kobiet (1,6:1) zwłaszcza u osób starszych, narażonych na promienie słoneczne (promienie UVB). Do rozwoju raka podstawnokomórkowego w dużej mierze przyczynia się zespół znamieniowatych nabłoniaków podstawnokomórkowych (nevoid basal cell carcinoma syndrome) oraz skóra żółta pergaminowa (xeroderma pigmentosum). Rak podstawnokomórkowy najczęściej ma postać małych, twardych, połyskliwych, przeświecających guzków o barwie kości słoniowej. Po upływie kilku miesięcy na obwodzie ogniska nowotworowego tworzy się błyszczący, perełkowaty wał z widocznymi, rozszerzonymi naczyniami (teleangiektazje) na powierzchni a w jego części tworzy się owrzodzenie pokryte strupem. Rak podstawnokomórkoway rzadko daje przerzuty, ale naciekając miejscowo tkanki, może być przyczyną rozległych zniszczeń.
Rak podstawnokomórkowy najczęściej występuje w postaci:
 guzkowo-wrzodziejącej
 barwnikowej
 twardzinopodobnej (sclerosing vel morphea-like epithelioma)
 powierzchownej
 włóknisto-nabłonkowej
Postacie powierzchowna i włóknisto-nabłonkowa rosną bardzo powoli, postać guzkowo-wrzodziejąca i barwnikowa rośnie powoli z tendencję do naciekania okolicznych tkanek. Niszczenie struktur kostnych zdarza się w tych postaciach rzadko. Postać twardzinopodobna rozlegle nacieka okoliczne tkanki.
Rak kolczystokomórkowy (rak płaskonabłonkowy) (carcinoma spinocellulare, carcinoma planoepitheliale, carcinoma planoepithelialespinalioma, squamous cell carcinoma) jest drugim co do częstości występowania rakiem skóry oraz najczęstszym nowotworem okolic przejściowych pomiędzy skórą a błonami śluzowymi. Rak ten wywodzi się z komórek warstwy kolczystej naskórka, w większości przypadku rozwija się w obrębie odsłoniętyczh części ciała (na skórze głowy, szyi, tułowia i kończyn a także w obrębie skóry narządów płciowych), częściej u mężczyzn niż u kobiet (2,8:1). Rak ten może powstać na skórze niezmienionej lub w obrębie wcześniej istniejących ognisk rogowacenia słonecznego (keratosis actinica seu senilis) i rogowacenia białego (leucoplakia). Obraz kliniczny jest zróżnicowany i zależy od umiejscowienia. Najczęściej rak kolczystokomórkowy przyjmuje postać czerwonej grudki lub tarczki o złuszczającej się lub pokrytej strupami powierzchni. W późniejszym okresie zmiana może przyjąć postać guzka o brodawkującej powierzchni której może towarzyszyć świąd, krwawienie i ból. Rak kolczystokomórkowy może dawać przerzuty (2% - 20% wszystkich raków kolczystokomórkowych ) do regionalnych węzłów chłonnych oraz przerzuty odległe do kości, mózgu i płuc.
Klasyfikacja kliniczna TNM
Rak skóry (z wyłączeniem powieki, sromu i prącia):
Cecha T
 x - nie można ocenić guza pierwotnego
 T0 - nie stwierdza się obecności guza pierwotnego
 Tis- rak przedinwazyjny (carcinoma in situ) - nie naciekający warstwy brodawkowatej skóry
 T1 - guz o średnicy do 2 cm
 T2 - guz o średnicy 2 - 5 cm
 T3 - guz o średnicy powyżej 5 cm
 T4 - guz naciekający struktury anatomiczne znajdujące się pod skórą (chrząstka, mięśnie szkieletowe, kości)
Cecha N
Za regionalne węzły chłonne uznaje się węzły położone po tej samej stronie co guz pierwotny. Dla poszczególnych okolic do regionalnych węzłów chłonnych zalicza się:
Okolica Regionalne węzły chłonne
głowa, szyja przeduszne, podżuchwowe, szyjne, nadobojczykowe
klatka piersiowa węzły pachowe
kończyna górna zgięcia łokciowego, pachowe
brzuch lędźwie, pośladki pachwinowe
kończyna dolna podkolanowe, pachwinowe
kanał odbytu i skóra okołoodbytnicza pachwinowe
 Nx - nie można ocenić okolicznych węzłów chłonnych
 N0 - nie stwierdza się przerzutów w okolicznych węzłach chłonnych
 N1 - stwierdza się przerzuty w okolicznych węzłach chłonnych
Przerzut do węzłów chłonnych o innym umiejscowieniu niż podane, należy uważać za cechę M1
Cecha M
 Mx - nie można ocenić przerzutów odległych
 M0 - nie stwierdza się przerzutów odległych
 M1 - stwierdza się przerzuty odległe
Leczenie
Podstawowym sposobem leczenia raka skóry jest chirurgiczne usunięcie guza zarówno postaci wczesnych jak i zaawansowanych. Usunięcie guza powinno zostać wykonane z marginesem 3-5mm zdrowych tkanek wokół guza oraz do 10 mm jeżeli zmiana charakteryzuje się dużą dynamiką wzrostu.
W leczeniu raka skóry stosuje się również kriochirurgię z użyciem płynnego azotu, która ma szczególne zastosowanie w przypadku zmian przedrakowych.
Częstym sposobem wycięcia guza, stosowanym głównie w przypadku wznowy miejscowej oraz w przypadku zmian twardzinopodobnych o niewyraźnych granicach jest metoda sposobem Mohs'a polegająca na wycinaniu warstwowym, gdzie wszystkie warstwy są badane histologicznie aż do uzyskania marginesu zdrowej tkanki.
W przypadku przerzutów do regionalnych węzłów chłonnych leczenie polega na wycięciu zajętych regionalnych węzłów chłonnych dla danego umiejscowienia raka skóry.
Radioterapia
Jedynie w przypadku dynamicznie rozwijających się raków wargi górnej i przedsionka nosa leczeniem z wyboru jest radioterapia. Radioterapia jest metodą z wyboru w przypadku nieresekcyjnych przerzutów do węzłów chłonnych. W raku kolczystokomórkowym wskazane jest uzupełniające napromienianie.
Chemioterapia
W rzadkich przypadkach, głównie w przypadkach raka nosa, ucha, prącia można stosować miejscowo maść z cytostatykiem (5-Fluorouracyl).
Rokowanie
W przypadku raka podstawnokomórkowego, który praktycznie nie daje przerzutów odległych uzyskuje się 100% wyleczeń. W przypadku raka kolczystokomórkowego 5-letnie przeżycie wynosi około 90% i zależy głównie od stopnia zaawansowania i skuteczności pierwotnego leczenia radykalnego a w przypadkach w których doszło do przerzutów do regionalnych węzłów chłonnych 5-letnie przeżycie wynosi 70%, a gdy obecne są przerzuty odległe - 30%.

Stany przedrakowe i nowotwory złośliwe skóry.

Żaden nowotwór nie jest tworem obcym organizmowi. Może powstać w każdym okresie życia, nawet w łonie matki. Ogólnie rzecz biorąc, nowotworem nazywamy nieprawidłową tkankę, która rozrasta się nadmiernie i w sposób nieskoordynowany z sąsiadującymi tkankami. Każda tkanka, której komórki są zdolne do podziałów, może być punktem wyjścia dla nowotworu.
Zmianą chorobową, z której może rozwinąć się nowotwór jest stan przedrakowy. Wymaga on odpowiedniego leczenia i stałej kontroli lekarskiej, ale w żadnym wypadku nie wolno go lekceważyć. Niektóre stany przedrakowe skóry dość często stanowią punkt wyjścia dla nowotworów:
 rogowacenie starcze (rogowacenie słoneczne) – powstaje u osób starszych, przewlekle narażonych na działanie promieni słonecznych. Zmiany lokalizowane są zwłaszcza na skroniach, uszach, czole, łysinie u mężczyzn, dłoniach. Skóra jest sucha oraz łuszczy się, ma szaro – żółte zabarwienie, jest mało sprężysta, pogrubiała przy nadmiernej ekspozycji na słońce, pokryta głębokimi zmarszczkami. Wykwity takie mogą utrzymywać się nawet wiele lat. Leczenie odbywa się chirurgicznie, bądź poprzez głębokie zamrożenie płynnym azotem.
 róg skórny – jest to odmiana rogowacenia słonecznego, kształtem może przypominać rogi zwierzęcia, jest koloru żółtawego lub brunatnego. Powinien być usuwany chirurgicznie i badany histopatologicznie. Kiedy stwierdzi się, że jest utkany nowotworowo, należy zastosować laseroterapię lub głębokie zamrażanie.

 skóra pergaminowata i barwnikowa – do wystąpienia tego schorzenia niezbędne jest odziedziczenie dwóch „chorych” genów, po jednym od każdego z rodziców. Cechuje się występowaniem licznych piegów oraz teleangiektazji. Nieznany jest jeszcze sposób leczenia, jednak niezbędne jest unikanie nasłoneczniania skóry i stosowania kremów z filtrami UVA i UVB. Powstałe zmiany nowotworowe i przedrakowe leczy się krioterapią i chirurgicznie.
 rogowacenie chemiczne – wywoływane jest przez związki arsenu, przetwory smoły pogazowej i nieoczyszczoną parafinę. Zmiany mogą pojawić się dopiero po kilkudziesięciu latach. Rogowacenie arsenowe dotyczy głównie twarzy, dłoni i stop, zaś rogowacenie smołowcowe pojawia się na skórze twarzy, dłoni i moszny. Leczenie odbywa się chirurgicznie oraz poprzez zamrożenie płynnym azotem.
 rogowacenie białe (leukoplakia) – ma postać zmleczałych plam lub smug nabłonka o bruzdkowanej powierzchni. Czasami w jej obrębie pojawiają się nadżerki. Może przebiegać bezobjawowo. W jamie ustnej leukoplakii sprzyja zła higiena, palenie tytoniu, drażnienie niedopasowanymi protezami lub zębami próchniczymi. Lokalizuje się w jamie ustnej na błonie śluzowej policzków, na języku, wargach oraz na narządach płciowych. Leczenie odbywa się chirurgicznie oraz poprzez zamrożenie płynnym azotem.
Podobną chorobą do stanu przedrakowego jest rak przedinwazyjny (śródnabłonkowy), jednak nie jest możliwe rozróżnienie obydwu przypadków „na oko”, bez mikroskopu. Wykonanie odpowiednich badań, takich jak np. pobranie wycinka tkanki, jest życiową koniecznością. Rak przedinwazyjny nie daje przerzutów i możliwe jest całkowite jego wyleczenie. Nieleczony przechodzi w raka inwazyjnego, cechującego się pełną złośliwością.
Nowotwory dzielimy na łagodne (niezłośliwe) oraz złośliwe. Jest to podział bardzo ogólny. Różnią się między sobą budową mikroskopową oraz przebiegiem klinicznym i rokowaniem. Nowotwory łagodne cechuje powolny wzrost, brak naciekania okolicznych tkanek, wnikania do naczyń, przerzutów oraz nawrotu po leczeniu. Ich rokowanie, co do dalszego trybu życia i wyleczenia jest dobre. Nowotwory złośliwe posiadają cechy przeciwne, a przebieg kliniczny jest bardzo ciężki i rokowania niepewne.
Jedną z postaci raka przedinwazyjnego jest Choroba Bowena. Występują tu odgraniczone od zdrowej skóry pojedyncze lub mnogie ogniska, barwy brunatnawej o gładkiej powierzchni. Choroba ta powstaje wskutek uszkodzenia skóry przez promieniowanie słoneczne, toksyny, infekcje wirusowe oraz przez przewlekłe choroby skóry. Leczenie odbywa się poprzez krioterapię, laseroterapię i chirurgiczne usunięcie. Lokalizacja występuje zazwyczaj na skórze kończyn i tułowia. Zmiany nie ustępują samoistnie, a 10% przypadków tej choroby przechodzi w raka kolczystokomórkowego skóry.
Rak kolczystokomórkowy skóry jest nowotworem złośliwym skóry, wywodzącym się z komórek naskórka. Powstaje na podłożu stanów przedrakowych. Niestety daje przerzuty. Jest drugim pod względem częstości występowania nowotworem skóry, głównie u osób starszych. Istotne znaczenie w jego patogenezie mają m.in. przeszczepy narządów, promieniowanie UVA i UVB, białaczki, HPV, przewlekłe choroby skóry, uszkodzenie porentgenowskie skóry, rogowacenie słoneczne i chemiczne oraz Choroba Bowena. Wczesne stadium choroby ma postać mocno odgraniczonej czerwonej płytki, zaś późniejsze ma charakter wykwitów guzowatych i niekiedy wrzodziejących, dlatego konieczne jest badanie histologiczne, w celu określenia stopnia złośliwości nowotworu. Leczenie odbywa się m.in. poprzez chirurgiczne usunięcie tkanki nowotworu oraz głęboką krioterapię,
Do choroby skóry przypominającej raka kolczystokomórkowego jest rak podstawnokomórkowy skóry, najczęstszy nowotwór złośliwy, charakteryzujący się niskim stopniem złośliwości, powolnym wzrostem i bardzo rzadkim przerzutowaniem. Charakter wykwitów pierwotnych w BCC (najczęstszy nowotwór złośliwy) jest zazwyczaj bardzo zróżnicowany.
Wyróżniamy następujące odmiany raka podstawnokomórkowego:
 guzkowy (gruźlica),
 wrzodziejący (rak kolczystokomórkowy skóry),
 barwnikowy (czerniak złośliwy),
 twardzinopodobny,
 torbielowaty,
 powierzchowny (Choroba Bowena, łuszczyca, liszaj płaski).
Leczenie odbywa się poprzez krioterapię i chirurgiczne usunięcie tkanki nowotworowej.
W Polsce na 16 miejscu wśród wszystkich typów nowotworów złośliwych stanowi czerniak złośliwy. Wywodzi się z melanocytów, spowodowany przez działanie promieniowania nadfioletowego, wrodzonych znamion, kolor skóry, włosów i oczu, Często występuje w grupie pacjentów z AIDS. Wyróżniono kilka odmian czerniaka, różniących się częstością występowania i rokowaniem:
 szerzący się powierzchownie (60 – 70% przypadków),
 wywodzący się z plamy soczewicowatej (5 – 20% przypadków),
 guzkowy (10 – 30% przypadków),
 umiejscowiony na kończynach (5% przypadków),
 wywodzący się ze znamion błękitnych (bardzo rzadki),
 bezbarwnikowy (najcięższy z postaci nowotworu).
Czerniaka budują komórki nabłonkowe, wrzecionowate i tzw. komórki monstrualne. Charakteryzuje się on dużą złośliwością z powodu szybkiego wzrostu, wczesnych i licznych przerzutów oraz niewielkiej podatności na leczenie. Najczęstszym umiejscowieniem czerniaka jest skóra (90%). Posiada również nietypowe lokalizacje takie jak:
 błona śluzowa jamy ustnej (1 – 2% wszystkich czerniaków złośliwych),
 przełyk (rzadki nowotwór),
 srom i pochwa (3 – 5% czerniaków u kobiet),
 męskie narządy płciowe (rzadki nowotwór),
 odbyt i odbytnica (mniej niż 1% wszystkich czerniaków),
 łożysko paznokci (częsty u kobiet),
 okolica podeszwowa (częsty u ludzi innej rasy niż biała),
 powieka (częstość zachorowań u obu płci),
 gałka oczna (10% przypadków).
Leczenie odbywa się m.in. poprzez chirurgiczne wycięcie ze znacznym marginesem skóry zdrowej oraz chemioterapię,
Komórki nowotworów złośliwych posiadają zdolność wnikania do naczyń krwionośnych i limfatycznych oraz do szczelin tkankowych. Tą drogą docierają one z nurtem krwi lub limfy daleko od ogniska pierwotnego (głównej masy guza). Rozsiane komórki zagnieżdżają się w różnych narządach i tkankach. Tam zaczynają się mnożyć i formują nowy guz nowotworowy, zwany przerzutem. Przerzuty te mogą atakować praktycznie wszystkie narządy. Istnieje jednak grupa tzw. nowotworów hormonozależnych (rak piersi, gruczołu krokowego i trzonu macicy), w której poprzez połączenie dwóch metod leczenia (chemioterapii z lekami hormonalnymi), znacznie podniosła się skuteczność leczenia i zwiększyła się szansa chorych na wyleczenie.
Wszystkie wymienione objawy chorobowe powinny wzbudzić naszą czujność, ale nie muszą od razu oznaczać, ze mamy chorobę nowotworową. Dlatego, jeśli zauważymy coś niepokojącego, bezwzględnie należy skontaktować się z lekarzem w celu wyjaśnienia objawu. Chorobę nowotworową lepiej leczyć w stadium początkowym, niż zaawansowanym. Zapobieganie powstawaniu i rozwojowi chorób, stanie się bez wątpienia w niedalekiej przyszłości głównym celem działań medycznych. Wprowadzenie jednolitego sposobu opisywania zaawansowania procesu nowotworowego ułatwia komunikację między lekarzami i prowadzenie badań naukowych. Nowe formy terapii, takie jak terapia genowa i immunoterapia, znajdują się dopiero na wstępnym etapie badań klinicznych. Trudno, więc przewidzieć, kiedy zostaną rozpowszechnione w lecznictwie. Należy pamiętać, mimo to, że na raka najczęściej chorują osoby starsze, nie wyklucza raka u osób młodych, a m.in. stres, zła dieta, czy brak ćwiczeń fizycznych, są też przyczyną powstawania nowotworu, który w późnym stadium prowadzi do śmierci.


Nowotwory skóry


I. Łagodne nowotwory łącznotkankowe

a)Włókniaki-
Włókniaki dzielą się na:
• miękkie - są nowotworem o charakterze wrodzonym, jednakże może pojawić się w rozmaitym wieku
• twarde -są w istocie odczynem włóknistym , występującym niezależnie od wieku
Objawy i przebieg
Włókniaki miękkie są guzami lub guzkami workowato zwisającymi. Są na ogół liczne, barwy skóry lub nieco ciemniejsze, brunatnawe. Umiejscawiają się szczególnie często na szyi i karku. Utrzymują się przez całe życie, nie wykazując skłonności do samoistnego ustępowania.
Włókniaki twarde są zwykle pojedyncze, drobniejsze, są usadowione w skórze, która ma barwę prawidłową. Najczęściej umiejscowione są na kończynach. Charakterystyczny wygląd ma Histiocytoma - jest to typ włoniaka twardego (w badaniu mikroskopowym przewarzają elementy komórkowe nad włóknistymi) - jest to zwykle rubinowoczerwony twardy guzek.

b)Bliznowiec- Jest to guz złożony z tkanki łącznej włóknistej , powstający bądź w miejscu urazów , bądź bez uchwytnych przyczyn . Podłożem jest istnienie skłonności osobniczej . Czynnikami wywołującymi mogą być urazy.

Objawy i przebieg
Są to twarde guzy włókniste, o kształcie podłóżnym lub nieregularnym, często z wypustkami.


Blizna przerosła (nie jest stanem przedrakowym)
W miejscu po szczepieniu BCG (przeciw gruźlicy) powstała blizna kopulastowyniosła ponad powierzchnię skóry otaczajacej. Palpacyjnie bardzo twarda.
Należy je odróżnić do blizn przerosłych które zawsze ograniczają się do występowania tylko w miejscach uprzedniego urazu i nie wykraczają poza jego obręb.


Keloid
W miejscu linijnym zranieniu powstaje bliznowaty twór. Cechą charakterystyczną dla keloidu są wykraczajace poza obręb pierwotnej rany "nibynóżki" (>). Strzałką oznaczono miejsce zakończenia rany pierwotnej.


II. Stany Przedrakowe

Stany przednowotworowe to zmiany skórne, z których częściej rozwijają się nowotwory. Zaliczamy do nich:
• zmiany związane z działaniem światła słonecznego (rogowacenie słoneczne, czyli rogowacenie starcze i skóra pergaminowa i barwnikowa)
• rogowacenie chemiczne (np. arsenowe , dziegciowe)
• rogowacenie białe w obrębie błon śluzowych i połśluzówek jamy ustnej oraz narządów płciowych.

a)Rogowacenie słoneczne (starcze)- Są to przylegające ściśle do skóry nawarstwienia hiperkeratotyczne, często na podłożu skóry uszkodzonej działaniem promieni słonecznych lub skóry starczej, umiejscowione głównie na twarzy oraz w innych okolicach odsłoniętych.
Etiopatogeneza
Czynnikami wywołującymi są przewlekłe naświetlenia promieniami słonecznymi.
Objawy i przebieg
Żółtawobrunatne nawarstwienia rogowe maja suchą nierówną powierzchnię, leżą w poziomie skóry otaczającej lub są tylko nieznacznie wyniosłe, tak że są lepiej wyczuwalne dotykiem aniżeli widoczne. Po usunięciu mas rogowych ulega odsłonięciu lekko krwawiąca, obnażona powierzchnia. Zmiany są często liczne i rozsiane na czole, w okolicy skroniowej, w skórze głowy u osób łysych, na małżowinach usznych, rzadziej na grzbietach rąk, przedramionach i podudziach. Okres trwania jest wieloletni. Rogowacenie może być punktem wyjścia raków kolczastokomórkowych lub podstawnokomórkowych.


Róg skórny
Na skórze tylnej części małżowiny usznej widoczny ciemny twór. Palpacyjnie twardy i mocno złączony z podłożem.
Na początku rozwoju nowotwór wykazuje
• powiększenie się wykwitu
• pojawienie się nacieczenia
• skłonność do powstawania nadżerek lub powierzchniowego rozpadu i niewielkiego krwawienia, nawet przy lekkim zadrapaniu .
b)Róg skórny- Jest to twór rogowaty rozmaitego kształtu, o nieznacznie nacieczonej podstawie, stanowiący szczególna odmianę rogowacenia starczego. Jest wyodrębniony z tego powodu, że może występować również u dzieci, ale nie jest u nich stanem przedrakowym.
c)Skóra pergaminowana i barwnikowa- Jest to bardzo rzadkie schorzenie , występujące rodzinnie głównie w przypadku pokrewieństwa rodziców , cechuje się wybitną nadwrażliwością na światło słoneczne . Związane z tym zmiany skórne w miejscach odsłoniętych są typu plam soczewicowatych i piegowatych , odbarwień , zaników i tekeangiktazji . W ich obrębie rozwijają się różnego typu nowotwory .
d)Rogowacenie białe (leukoplakia)- Są to białe plamy o gładkiej lub nieco brodawkującej powierzchni , umiejscowione w obrębie błon śluzowych i półśluzówek jamy ustnej lub narządów płciowych . Czynnikiem prowokującym w jamie ustnej jest stałe drażnienie.
Objawy i przebieg.
Białawe plamy lub smugi zgrubiałego nabłonka o opalizującym odcieniu wykazują niewielkie stwardnienie podstawy i zaznaczone bruzdowanie powierzchni.
Najczęstszym umiejscowieniem są:
• jama ustna, policzki w pobliżu kątków ust i linii zgryzu, język, czerwień wargowa
• błony śluzowe sromy u kobiet rowek zażołędny i wewnętrzna powierzchnia napletka u mężczyzn.


Rogowiak kolczystokomórkowy
Na skórze okolicy łuku brwiowego guz z charakterystycznym kraterowatym zagłębieniem, wypełniony masami rogowymi
Leukoplakia może być punktem wyjścia raków.


Rogowacenie białe (leukoplakia)
Na błonie śluzowej jamy ustnej widoczne zmleczenie

III. Raki in situ.

a)Rogowiak kolczystokomórkowy- Jest to guz rzekomorakowy, cechujący się wzrostem i samoistnym ustępowaniem .
Guz rozwija się z mieszka włosowego.
Rogowiak ma charakter kopulastego guza , nie różniącego się barwą od skóry otaczajacej lub o odcieniu perlistym. W części środkowej występuje charakterystyczne kraterowate wgłębienie, wypełnione masami rogowymi. Najczęstszym umiejscowieniem jest twarz. Guzki zwykłe pojedyncze.

b)Choroba Bowena- Są to pojedyncze lub mnogie ogniska, dobrze odgraniczone od skóry zdrowej, barwy brunanawej, o hiperkeratotycznej lub gładkiej powierzchni.
Objawy i przebieg
Ogniska wykazują duże różnice obrazu morfologicznego. Szerząc się pełzakowato przybierają często nieregularne kształty. Umiejscowienie - są częstsze na kończynach i tułowiu, utrzymują się trwale. W części przypadków przechodzą w raki kolczystokomórkowe.


IV. Nowotwory złośliwe skóry.

Raki skóry
Raki skóry są nowotworami nabłonkowymi, które dzielą się na 2 główne grupy:
• raki podstawnokomórkowe
• raki kolczystokomórkowe
ponadto w obrebie skóry obserwujemy nowotwory wywodzące się ze struktur gruczołów apokrynowych - choroba Pageta



Rak podstawnokomórkowy typ guzkowy
Na skórze policzka widoczny guzek. W jego centralnej części owrzodzenie pokryte strupem, co świadczy o tendencji do rozpadu
a)Rak przedstawnokomórkowy- Jest to najczęstsza postać nowotworów skóry , o stosunkowo niewielkiej i tylko miejscowej złośliwości oraz powolnym wzroście . Na ogół nie daje przerzutów .Czynnikami wyzwalającymi mogą być promienie słoneczne, rak podstawnokomórkowy rozwija się bądź ze stawów przedrakowych, bądź w skórze uprzednio nie zmienionej.
W zależności od cech klinicznych wyróżnia się odmiany:
• powierzchniowy - jest to bardzo powierzchniowa odmiana, o szczególnie przewlekłym przebiegu
• guzkowy - jest to najczęstsza postać , nowotwór ma charakter niezapalnego guzka otoczonego perlowatym wałem
• wrzodziejący - wykazuje nacieczoną, twarda podstawę, może głęboko drążyć, niszcząc mięśnie kości
• twardzinopodobny - jest barwy porcelanowej, zazwyczaj nie ulega rozpadowi
• torbielowy - są to małe, przezroczyste guzki, najczęściej zlokalizowane na powiekach


b)Rak kolczystokomórkowy- Jest to nowotwór skory o znacznie większej złośliwości, o skłonności do wzrostu naciekającego, dając przerzuty, głównie do węzłów chłonnych.
Nowotwór ten jest znacznie rzadszy niż rak podstawnokomórkowy. Punktem wyjścia są najczęściej stany przedrakowe.


Czynnikami prowokującymi są:
o drażnienia mechaniczne


Rak kolczystokomórkowy - typ brodawkujący
Na skórze skrzydełka nosa widoczny guz o brodawkowatej powierzchni.
• środki chemiczne
• przewlekłe działanie promieni słonecznych

Objawy i przebieg

Zmiany skórne cechują się naciekiem podstawy i często wałowatymi, wywiniętymi brzegami, ale bez perłowatego wału, charaktertstycznego dla raka podstawnokomórkowego
W zależności od cech klinicznych wyróżnia się:
• wrzodziejaca - w której występują głęboko drażniące owrzodzenia o twardych wałowatych i nacieczonych brzegach
• brodawkującą - w której zmiany są przerosłe, jednak naciekanie w głąb jest mniejsze w odmianie wrzodziejącej
Częstość przerzutów jest oceniana na 2.5 - 50% w zależności od stopnia złośliwości , głębokości wzrostu inwazyjnego i umiejscowienia raka .


c)Choroba Pageta- Jest to rak śródnaskórkowy, występujący najczęściej w obrębie brodawki sutkowej lub znacznie rzadziej w okolicy narządów płciowych i odbytu. Zmiany powstają z gruczołów apokrynowych.
Zmiany w obrębie brodawki sutkowej mają charakter ognisk rumienowo - złuszczających , dobrze odgraniczonych od otoczenia, zwykle jednostronnych, o powolnym, obwodowym wzroście.

Żaden nowotwór nie jest tworem obcym organizmowi. Może powstać w każdym okresie życia, nawet w łonie matki. Ogólnie rzecz biorąc, nowotworem nazywamy nieprawidłową tkankę, która rozrasta się nadmiernie i w sposób nieskoordynowany z sąsiadującymi tkankami. Każda tkanka, której komórki są zdolne do podziałów, może być punktem wyjścia dla nowotworu.
Zmianą chorobową, z której może rozwinąć się nowotwór jest stan przedrakowy. Wymaga on odpowiedniego leczenia i stałej kontroli lekarskiej, ale w żadnym wypadku nie wolno go lekceważyć. Niektóre stany przedrakowe skóry dość często stanowią punkt wyjścia dla nowotworów:
 rogowacenie starcze (rogowacenie słoneczne) – powstaje u osób starszych, przewlekle narażonych na działanie promieni słonecznych. Zmiany lokalizowane są zwłaszcza na skroniach, uszach, czole, łysinie u mężczyzn, dłoniach. Skóra jest sucha oraz łuszczy się, ma szaro – żółte zabarwienie, jest mało sprężysta, pogrubiała przy nadmiernej ekspozycji na słońce, pokryta głębokimi zmarszczkami. Wykwity takie mogą utrzymywać się nawet wiele lat. Leczenie odbywa się chirurgicznie, bądź poprzez głębokie zamrożenie płynnym azotem.
 róg skórny – jest to odmiana rogowacenia słonecznego, kształtem może przypominać rogi zwierzęcia, jest koloru żółtawego lub brunatnego. Powinien być usuwany chirurgicznie i badany histopatologicznie. Kiedy stwierdzi się, że jest utkany nowotworowo, należy zastosować laseroterapię lub głębokie zamrażanie.

 skóra pergaminowata i barwnikowa – do wystąpienia tego schorzenia niezbędne jest odziedziczenie dwóch „chorych” genów, po jednym od każdego z rodziców. Cechuje się występowaniem licznych piegów oraz teleangiektazji. Nieznany jest jeszcze sposób leczenia, jednak niezbędne jest unikanie nasłoneczniania skóry i stosowania kremów z filtrami UVA i UVB. Powstałe zmiany nowotworowe i przedrakowe leczy się krioterapią i chirurgicznie.
 rogowacenie chemiczne – wywoływane jest przez związki arsenu, przetwory smoły pogazowej i nieoczyszczoną parafinę. Zmiany mogą pojawić się dopiero po kilkudziesięciu latach. Rogowacenie arsenowe dotyczy głównie twarzy, dłoni i stop, zaś rogowacenie smołowcowe pojawia się na skórze twarzy, dłoni i moszny. Leczenie odbywa się chirurgicznie oraz poprzez zamrożenie płynnym azotem.
 rogowacenie białe (leukoplakia) – ma postać zmleczałych plam lub smug nabłonka o bruzdkowanej powierzchni. Czasami w jej obrębie pojawiają się nadżerki. Może przebiegać bezobjawowo. W jamie ustnej leukoplakii sprzyja zła higiena, palenie tytoniu, drażnienie niedopasowanymi protezami lub zębami próchniczymi. Lokalizuje się w jamie ustnej na błonie śluzowej policzków, na języku, wargach oraz na narządach płciowych. Leczenie odbywa się chirurgicznie oraz poprzez zamrożenie płynnym azotem.
Podobną chorobą do stanu przedrakowego jest rak przedinwazyjny (śródnabłonkowy), jednak nie jest możliwe rozróżnienie obydwu przypadków „na oko”, bez mikroskopu. Wykonanie odpowiednich badań, takich jak np. pobranie wycinka tkanki, jest życiową koniecznością. Rak przedinwazyjny nie daje przerzutów i możliwe jest całkowite jego wyleczenie. Nieleczony przechodzi w raka inwazyjnego, cechującego się pełną złośliwością.
Nowotwory dzielimy na łagodne (niezłośliwe) oraz złośliwe. Jest to podział bardzo ogólny. Różnią się między sobą budową mikroskopową oraz przebiegiem klinicznym i rokowaniem. Nowotwory łagodne cechuje powolny wzrost, brak naciekania okolicznych tkanek, wnikania do naczyń, przerzutów oraz nawrotu po leczeniu. Ich rokowanie, co do dalszego trybu życia i wyleczenia jest dobre. Nowotwory złośliwe posiadają cechy przeciwne, a przebieg kliniczny jest bardzo ciężki i rokowania niepewne.
Jedną z postaci raka przedinwazyjnego jest Choroba Bowena. Występują tu odgraniczone od zdrowej skóry pojedyncze lub mnogie ogniska, barwy brunatnawej o gładkiej powierzchni. Choroba ta powstaje wskutek uszkodzenia skóry przez promieniowanie słoneczne, toksyny, infekcje wirusowe oraz przez przewlekłe choroby skóry. Leczenie odbywa się poprzez krioterapię, laseroterapię i chirurgiczne usunięcie. Lokalizacja występuje zazwyczaj na skórze kończyn i tułowia. Zmiany nie ustępują samoistnie, a 10% przypadków tej choroby przechodzi w raka kolczystokomórkowego skóry.
Rak kolczystokomórkowy skóry jest nowotworem złośliwym skóry, wywodzącym się z komórek naskórka. Powstaje na podłożu stanów przedrakowych. Niestety daje przerzuty. Jest drugim pod względem częstości występowania nowotworem skóry, głównie u osób starszych. Istotne znaczenie w jego patogenezie mają m.in. przeszczepy narządów, promieniowanie UVA i UVB, białaczki, HPV, przewlekłe choroby skóry, uszkodzenie porentgenowskie skóry, rogowacenie słoneczne i chemiczne oraz Choroba Bowena. Wczesne stadium choroby ma postać mocno odgraniczonej czerwonej płytki, zaś późniejsze ma charakter wykwitów guzowatych i niekiedy wrzodziejących, dlatego konieczne jest badanie histologiczne, w celu określenia stopnia złośliwości nowotworu. Leczenie odbywa się m.in. poprzez chirurgiczne usunięcie tkanki nowotworu oraz głęboką krioterapię,
Do choroby skóry przypominającej raka kolczystokomórkowego jest rak podstawnokomórkowy skóry, najczęstszy nowotwór złośliwy, charakteryzujący się niskim stopniem złośliwości, powolnym wzrostem i bardzo rzadkim przerzutowaniem. Charakter wykwitów pierwotnych w BCC (najczęstszy nowotwór złośliwy) jest zazwyczaj bardzo zróżnicowany.
Wyróżniamy następujące odmiany raka podstawnokomórkowego:
 guzkowy (gruźlica),
 wrzodziejący (rak kolczystokomórkowy skóry),
 barwnikowy (czerniak złośliwy),
 twardzinopodobny,
 torbielowaty,
 powierzchowny (Choroba Bowena, łuszczyca, liszaj płaski).
Leczenie odbywa się poprzez krioterapię i chirurgiczne usunięcie tkanki nowotworowej.
W Polsce na 16 miejscu wśród wszystkich typów nowotworów złośliwych stanowi czerniak złośliwy. Wywodzi się z melanocytów, spowodowany przez działanie promieniowania nadfioletowego, wrodzonych znamion, kolor skóry, włosów i oczu, Często występuje w grupie pacjentów z AIDS. Wyróżniono kilka odmian czerniaka, różniących się częstością występowania i rokowaniem:
 szerzący się powierzchownie (60 – 70% przypadków),
 wywodzący się z plamy soczewicowatej (5 – 20% przypadków),
 guzkowy (10 – 30% przypadków),
 umiejscowiony na kończynach (5% przypadków),
 wywodzący się ze znamion błękitnych (bardzo rzadki),
 bezbarwnikowy (najcięższy z postaci nowotworu).
Czerniaka budują komórki nabłonkowe, wrzecionowate i tzw. komórki monstrualne. Charakteryzuje się on dużą złośliwością z powodu szybkiego wzrostu, wczesnych i licznych przerzutów oraz niewielkiej podatności na leczenie. Najczęstszym umiejscowieniem czerniaka jest skóra (90%). Posiada również nietypowe lokalizacje takie jak:
 błona śluzowa jamy ustnej (1 – 2% wszystkich czerniaków złośliwych),
 przełyk (rzadki nowotwór),
 srom i pochwa (3 – 5% czerniaków u kobiet),
 męskie narządy płciowe (rzadki nowotwór),
 odbyt i odbytnica (mniej niż 1% wszystkich czerniaków),
 łożysko paznokci (częsty u kobiet),
 okolica podeszwowa (częsty u ludzi innej rasy niż biała),
 powieka (częstość zachorowań u obu płci),
 gałka oczna (10% przypadków).
Leczenie odbywa się m.in. poprzez chirurgiczne wycięcie ze znacznym marginesem skóry zdrowej oraz chemioterapię,
Komórki nowotworów złośliwych posiadają zdolność wnikania do naczyń krwionośnych i limfatycznych oraz do szczelin tkankowych. Tą drogą docierają one z nurtem krwi lub limfy daleko od ogniska pierwotnego (głównej masy guza). Rozsiane komórki zagnieżdżają się w różnych narządach i tkankach. Tam zaczynają się mnożyć i formują nowy guz nowotworowy, zwany przerzutem. Przerzuty te mogą atakować praktycznie wszystkie narządy. Istnieje jednak grupa tzw. nowotworów hormonozależnych (rak piersi, gruczołu krokowego i trzonu macicy), w której poprzez połączenie dwóch metod leczenia (chemioterapii z lekami hormonalnymi), znacznie podniosła się skuteczność leczenia i zwiększyła się szansa chorych na wyleczenie.
Wszystkie wymienione objawy chorobowe powinny wzbudzić naszą czujność, ale nie muszą od razu oznaczać, ze mamy chorobę nowotworową. Dlatego, jeśli zauważymy coś niepokojącego, bezwzględnie należy skontaktować się z lekarzem w celu wyjaśnienia objawu. Chorobę nowotworową lepiej leczyć w stadium początkowym, niż zaawansowanym. Zapobieganie powstawaniu i rozwojowi chorób, stanie się bez wątpienia w niedalekiej przyszłości głównym celem działań medycznych. Wprowadzenie jednolitego sposobu opisywania zaawansowania procesu nowotworowego ułatwia komunikację między lekarzami i prowadzenie badań naukowych. Nowe formy terapii, takie jak terapia genowa i immunoterapia, znajdują się dopiero na wstępnym etapie badań klinicznych. Trudno, więc przewidzieć, kiedy zostaną rozpowszechnione w lecznictwie. Należy pamiętać, mimo to, że na raka najczęściej chorują osoby starsze, nie wyklucza raka u osób młodych, a m.in. stres, zła dieta, czy brak ćwiczeń fizycznych, są też przyczyną powstawania nowotworu, który w późnym stadium prowadzi do śmierci.
Bibliografia:
Jabłońska S., Majewski S., „Choroby skóry i choroby przenoszone drogą płciową”, PZWL 2005, ISBN 83-200-3367-5
Antoniou C, Kosmadaki MG,
Stratigos AJ, Katsambas AD. Sunscreens – what’s important to know.
J Eur Acad Dermatol Venereol. 2008 May 12;
Nishigori C, Yarosh DB, Donawho C, Kripke ML. The immune system in ultraviolet carcinogenesis. J Investig Dermatol Symp Proc. 1996 Apr;1(2):143-6.
Kapińska-Mrowiecka M, Chabior A. Niektóre innowacyjne rozwiązania w ochronie przeciwsłonecznej, a mechanizmy szkodliwego działania promieniowanie UV na skórę. Dermatologia Estetyczna, 9, 2007 Lipiec-Sierpień; 4(51): 218-224.
Halliday GM, Lyons JG. Inflammatory doses of UV may not be necessary for skin carcinogenesis.Photochem Photobiol. 2008 Mar-Apr;84(2):272-83
Yaar M, Gilchrest BA. Aging versus photoaging: postulated mechanisms and effectors. J Investig Dermatol.. 1998 August; 3(1): 47-51.
Heck DE, Vetrano AM, Mariano TM, Laskin JD. UVB light stimulates production of reactive oxygen species: unexpected role for catalase. J Biol Chem. 2003 June 20;278(25):22432-6.
Arct J, Majewski S, Pytkowska K. Kosmetyczne zastosowanie witaminy A i E- pielęgnacja i suplementacja. Wyższa Szkoła Zawodowa Kosmetyki i Pielęgnacji Zdrowia.
Noszczyk-Kostrzewa A.M. Wpływ retinoidów na molekularne mechanizmy starzenia się skóry. Rozprawa doktorska. Instytut - Centrum Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej PAN
www.dermatologikum.de 30.08.2008.