Kształtowanie się systemu feudalnego we wczesnośredniowiecznej Europie.

Za początek epoki średniowiecza przyjmuje się rok 476, koniec istnienia cesarstwa zachodniorzymskiego, w którym został pozbawiony władzy ostatni cesarz zachodniorzymski, Romulus Augustulus. Istnieje jednak także wiele innych propozycji, np. zamknięcie przez Justyniana Wielkiego Akademii Ateńskiej (529), zamordowanie Hypatii z Aleksandrii (415), koronacja Karola Wielkiego (800), ucieczka Mahometa z Mekki (622), bunt Nika w Konstantynopolu (532), śmierć cesarza Teodozjusza I Wielkiego i podział Imperium rzymskiego na dwie części w (395), czy chrzest Chlodwiga (496). Za koniec średniowiecza przyjmuje się różne daty: wynalezienie druku przez Jana Gutenberga (ok. 1450), zdobycie Konstantynopola przez Turków i upadek Cesarstwa Bizantyjskiego (1453), koniec wojny stuletniej (1453), przyjęcie przez władcę Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, Iwana III Srogiego, tytułu "władcy Wszechrusi" (1478), dotarcie Krzysztofa Kolumba do Ameryki (1492), lub powrót Krzysztofa Kolumba do Hiszpanii (1493), a wreszcie wystąpienie Marcina Lutra (1517).
W klasycznym rozumieniu termin feudalizm jest synonimem ustroju lennego i oznacza całokształt stosunków między seniorami i wasalami. Jest to jednak wąska definicja, w której abstrahuje się od szerszego kontekstu uwarunkowań społecznych i politycznych, w których ów system funkcjonował. W szerszym rozumieniu z feudalizmem związane jest nierozłącznie władztwo gruntowe. Dopiero połączenie tych dwóch pojęć umożliwia ujęcie całokształtu zależności międzyludzkich, które określały istotę systemu. Tak rozumiany feudalizm odgrywał potrójną rolę: wyodrębniał klasę zawodowych wojowników, których łączył z monarchią stosunek wzajemnej wierności i opieki, i integrował ją w stan rycerski; tworzył władztwo gruntowe jako podstawę gospodarowania i ładu społecznego; zapewniał rycerstwu uprzywilejowaną pozycję w strukturach politycznych. Pełną postać osiągnął on w monarchii karolińskiej królestwach, które się z niej wywodziły. Z pewnym opóźnieniem wprowadzono go w Anglii. Według Karola Marksa feudalizm jest jedną z wielkich formacji społeczno-ekonomicznych w dziejach ludzkości. Po formacji opartej na pracy niewolnej miała nastąpić kolejna, której istotą była praca poddańcza. Upadek feudalizmu zostałby spowodowany niską wydajnością i jakością zorganizowanej na tej podstawie produkcji. Koniec feudalizmu miało wyznaczać zastąpienie poddańczej najemną.
Początkowo ludzi klasyfikowano według zakresu ich wolności. Wolni mieli zapewnioną wolność osobistą, nietykalność cielesną i pełną swobodę w rozporządzaniu własnością. Tradycyjne formy więzi społecznej podlegały we wczesnym średniowieczu powolnym, ale daleko idącym zmianom. Wśród ludności galorzymskiej podział na wolnych i niewolników tracił na znaczeniu. Wielu wolnych na skutek ubożenia popadło w różnego rodzaju zależność osobistą, stając się dzierżawcami gruntów lub usługodawcami. Natomiast niewolni poszerzali zakres swojej swobody, ponieważ tradycyjne formy ich eksploatacji traciły na znaczeniu.
W średniowiecznej Europie całe społeczeństwo było objęte podziałem na warstwy, a każdy człowiek znal swoje miejsce na drabinie feudalnej. Wykształciły się dwa modele feudalizmu: kontynentalny- „wasal mego wasala nie jest moim wasalem” (król mógł odzialywac jedynie na swoich bezpośrednich wasali), angielski- „wasal mego wasala jest moim wasalem” (król mógł wpływać na wszystkich wasali bez względu na to, czy byli jego bezpośrednimi wasalami, czy nie).
Na szczycie społeczeństwa feudalnego w państwie stał król, który był najwyższym seniorem i właścicielem ziemi. Senior nadawał swoim wasalom ziemię na określonych warunkach, wynikających z zawiązania stosunku lennego. Wasal – w wyniku komendacji – otrzymywał od niego beneficjum, czyli dobrodziejstwo w postaci ziemi, i zobowiązywał się do określonych świadczeń na rzecz seniora. Komendacja – był to jeden ze sposobów, za pomocą, których możni powiększali swoją klientelę. Występowała ona także w innym kontekście społecznym. Komentującego się nazywano wasalem, tego, który komendację przyjmował – seniorem.
Więź feudalna ustalała przede wszystkim specjalny stosunek pomiędzy panem a kimś, kogo dziś nazwalibyśmy oficerem konnicy, a kogo wtedy zwano wasalem. Umożliwiała ona panu feudalnemu zarówno werbowanie rycerza, jak i nagradzanie go. Wasal klękał przed panem i składam w jego ręce swoje dłonie, stając się tym samym jego człowiekiem. Był to akt hołdu (homagium). Następnie podnosił się i składał uroczysta przysięgę, że dochowa wierności, będzie oddany swemu panu. Był to wiec akt wierności lenniczej. Przysięgi te i zadzierzgnięta przez nie więź miały swe źródło w relacji pana i jego stronnika na dworach wodzów barbarzyńskich; opromieniała je przemożna aura religijna, choć nie zawsze zapobiegało to ich łamaniu. „będąc wierni swym panom – pisał William z Malmesbury o Normanach – są skorzy do łamania tej wiary przy okazji. Z powiewami niedoli knują zaraz zdradę, a sakiewka z pieniędzmi odmienia ich serca.” Niemniej zdrada była najcięższa zbrodnia w kodeksie feudalnym, lojalność zaś i hojność najwyższymi cnotami. Pan zapewniał swemu wasalowi ochronę i wynagradzał go, wasal zaś przysięgał służyć swemu panu. Rycerze byli często domownikami swego pana, ale taki „domowy rycerz” był albo młodym nowicjuszem, spodziewającym się nagrody we właściwym czasie, albo tez jakąś, choć dosyć powszechną, anomalię. Kawał ziemi uchodził za normalną podstawę kontraktu feudalnego i nigdy nie stracono z oczy tej idei, bez względu na to, jak bardzo by się rozpowszechniła instytucja rycerza domowego oraz wasala, którego lenno stanowiły dochody pieniężne.
Feudalizacja polegała na rozciągnięciu stosunków lennych na organizację państwa oraz instytucji kościelnych. W warunkach całkowitej przewagi gospodarki naturalnej funkcjonariusze monarchii wynagrodzenie otrzymywali w postaci nadanej na okres sprawowania urzędu ziemi (jako beneficjum). Każdemu stanowisku odpowiadały zwyczajowo określone dobra. Feudalizacja administracji polegała na przekształceniu w lenno każdego urzędu i związanego x nim uposażenia w ziemię. Na podobnych zasadach nadawano uposażenie kościelne. Początkowo służyło to prestiżowi króla i zwartości państwa. Z czasem wasale wymogli dziedziczność dóbr lennych, a co za tym idzie – dziedziczność sprawowanych urzędów. Ograniczało to władzę zarówno króla, jak i każdego pana lennego. Przysięgę wierności i nadanie beneficjum odnawiano w razie śmierci seniora lub wasala. Jednak bez ważnych powodów pan nie mógł odmówić nadania lenna prawnemu spadkobiercy.
Pewnym podobieństwem do stosunku lennego było zawiązanie stosunku poddańczego – chłop oddawał się pod opiekę pana feudalnego, zobowiązując się do płacenia renty feudalnej z tytułu uprawianej ziemi. Występowała ona w średniowieczu w trzech postaciach: naturalna – świadczenia w naturze: zboże, jaja, kurt, szynka, miód, wino, itd.; czynsz – opłata w gotówce; pańszczyzna – renta odrobkowa – darmowa praca chłopa na polu pana w określonym wymiarze i przez określony czas.
Rzymską instytucją prawna, która przyczyniła się do rozwoju feudalizmu, był immunitet – pierwotne zwolnienie do świadczeń dóbr cesarskich, z których dochód i tak płyną do skarby państwowego. Merowingowie nadawali przywilej immunitetowy możnym, jego skutkiem było przekazanie im części władzy publicznej: sądowej lub fiskalnej na immunizowanym obszarze. Wasala, beneficjum, immunitet znane były także i stosowane w państwach Wizygotów i Longobardów, królestw anglosaskich, ale istnienie tych instytucji samych w sobie niewiele ma wspólnego z feudalizmem, który w tych państwach nie powstał. Dopiero ich zespolenie i specyficzny rozwój w państwie karolińskim stworzył nową jakość – immunitet.
System lenny rozpowszechnił się w wielu krajach średniowiecznej Europy, jakkolwiek nie we wszystkich. W okresie wypraw krzyżowych rozwinął się w łacińskich królestwach Bliskiego Wschodu. Przybierał on wiele rożnych postaci, pewne jednak cechy stałe: był to związek osobisty, zobowiązania umacniano przysięgą (choć nie zawsze towarzyszył jej hołd), a głównym obowiązkiem wasala była służba wojskowa i służenie radą. W pełnym i późnym średniowieczu zawsze otrzymywali oni lenno.
W Internecie znalazłam wypowiedź: „Uważam, że w tamtych czasach feudalizm był najpewniejszym sposobem utrzymania gospodarki jak i ochrony swojego wasala. Chłop dobrowolnie oddawał się pod opiekę rycerza, który zapewniał mu ochronę podczas ciągłych wojen, w zamian za to chłop płacił dziesięcinę i odpracowywał pańszczyznę.” – zgadzam się z nią, gdyż chłopi jak i rycerze, nie mieliby ochrony i przy każdej wojnie ich pole było by grabione, co wiązało się z głodem i biedą. Poddanie i posłuszeństwo królowi uczyło jak być dobrym i kulturalnym człowiekiem.


Bibliografia:
„Historia powszechna – średniowiecze” – Roman Michałowski, WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN WASZAWA 2009

„Średniowieczne dzieje Europy” – Stefan Kwiatkowski, Wydawnictwo TRIO Warszawa 2006

„Vademecum historia szkoła średnia” – Piotr Czerwiński, Wydawnictwo GREG Kraków

„Europa średniowieczna”- Christopher Brookes, Państwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 2001

„Wielka historia świata” – Marcin Salomon, Świat ksiązki Kraków 2005

http://forum.historia.org.pl/index.php?showtopic=3123