Ewolucja dramatu i teatru. Sięgnij do właściwych przykładów.

Dramat i teatr są nieodłączną częścią kultury i sztuki. Towarzyszą człowiekowi od antyku aż do chwili obecnej. W każdej z epok tworzone były w trochę innym celu i formie, lecz zawsze poszerzały artystyczny dorobek ludzkości.

Na początku moich rozważań chciałabym omówić znaczenia tych pojęć. Otóż, według Słownika wyrazów obcych jednym ze znaczeniem słowa teatr jest dziedzina sztuki polegająca na realizowaniu utworów literackich przeznaczonych na scenę. Natomiast dramat według Encyklopedii Szkolnej: literatura i nauka o języku to podstawowy, obok epiki i liryki, rodzaj literacki. Nazwą „dramatu” obejmuje się zazwyczaj utwory o charakterze fabularnym, w których całokształt przedstawionych zjawisk (...) prezentują bezpośrednie wypowiedzi bohaterów (...). i świat przedstawiony koncentruje się wokół wyraźnie zarysowanej akcji. Przeznaczeniem dramatu jest zazwyczaj realizacja na scenie. Wpływa to na kompozycję świata przedstawionego, która musi odpowiadać wymaganiom techniki inscenizacyjnej i możliwościom percepcyjnym widzów. Istotny jest również wpływ scenicznego charakteru dzieła dramatycznego na jego formę słowną. Powinna ona spełniać warunki mowy dającej się wygłosić. Krótko mówiąc, oba te zjawiska połączone są ze sobą dość ściśle i często nie mogą istnieć jedno bez drugiego.

Jednak, porównując cechy charakterystyczne dramatu i teatru w poszczególnych epokach, widać pomiędzy nimi wyraźnie zarysowane różnice.

Narodziny teatru przypadają na przełom VI i V w. p. n. e i wiążą się z Dionizjami: ludowymi obrzędami ku czci boga Dionizosa, obchodzonymi w Grecji. Z miejskich Wielkich Dionizji wyłoniła się tragedia, a z wiejskich Małych Dionizji powstała komedia. Początek właściwego teatru greckiego- przodka późniejszych sztuk scenicznych, stanowi moment, gdy Tespis wprowadził pierwszego aktora. Umożliwiało to dialog z chórem wykonującym pod przewodnictwem koryfeusza pieśni ku czci boga wina i urodzaju. Drugiego aktora dodał Ajschylos, umożliwiając powstanie akcji i większe skomplikowanie fabuły, trzeciego zaś Sofokles. Początkowo działał teatr objazdowy, który później przekształcił się w stały. Miejscem przedstawień był amfiteatr. Charakterystyczna była jego budowa: teatron – miejsce dla publiczności, orchestra – miejsce dla chóru, proskenion – podwyższenie, na którym pokazywali się artyści, skene – budynek z kolumnami, miał zwykle trzy pary drzwi, przez które wchodzili i wychodzili aktorzy. Zadaniem teatru antycznego było przede wszystkim dostarczenie wrażeń estetycznych. Pełnił on także inne funkcje: propagandową, informatywną i usługową, polegającą na zapewnianiu ludziom rozrywki.

W kreowaniu dramatu i teatru starożytni Rzymianie w głównej mierze inspirowali się dokonaniami Greków.

Z ówczesnego dorobku dramatycznego do naszych czasów przetrwało dość mało utworów. Jedną z tragedii, która zachowała się w całości jest Król Edyp Sofoklesa. Posiada on wszystkie właściwe dramatowi antycznemu cechy. Autor zachowuje zasadę jedności czasu, miejsca i akcji - akcja rozgrywa się przed pałacem królewskim w Tebach, w ciągu niecałego dnia i posiada jeden główny wątek, czyli niezawiniona zbrodnia Edypa. W utworze tym występuje również chór, który wprowadza kolejnych aktorów, ocenia i komentuje przebieg wydarzeń, a także prowadzi dialogi z aktorami, których nie było więcej jak trzech na scenie. W Królu Edypie respektowana jest zasada decorum (stosowności), nie ma w nim bowiem scen śmierci czy dramatycznych pojedynków, a język jest patetyczny pozbawiony mowy potocznej. Widoczna jest tu także charakterystyczna dla dramatu antycznego kompozycja, a więc podział na epeisodia (sceny dialogowe) i stasima (pieśni chóru). Wszystko to, a także nadrzędny cel dramatu: doprowadzenie widza do katharsis (wewnętrznego oczyszczenia), składało się na wyjątkowy charakter tragedii antycznej.

W kolejnej epoce teatr uległ stagnacji, a przedstawienia głównie miały miejsce podczas nabożeństw. W ten sposób wykształcił się dramat religijny średniowiecza, którego podstawowym gatunkiem było misterium, o tematyce zaczerpniętej ze Starego i Nowego Testamentu, apokryfów i hagiografii. Inscenizacje, w których dominowała tematyka cudów, zwane były miraklami. Rozwinął się także świecki gatunek dramatu: moralitet o charakterze dydaktyczno-filozoficznej przypowieści o losie ludzkim.

Teatr włoskiego renesansu stworzył podstawy nowoczesnego teatru europejskiego. W kręgu ówczesnych humanistów zaczął się rozwijać teatr inspirowany wzorem antycznym. W następnym wieku, także we Włoszech, zaczął rozwijać się kolejny typ widowiska scenicznego commedia dell’arte, czyli teatr oparty na improwizacji aktorskiej wyznaczonej scenariuszem, w założeniu uniezależniony od tekstu literackiego. W tym samym czasie w Anglii funkcjonował odrębnie kształtujący się teatr elżbietański, gdzie najważniejszymi elementami widowiska były gra aktorska i tekst dramatu, a dekoracje ograniczono do minimum. Za jego początek uważa się wybudowanie pierwszego gmachu przeznaczony wyłącznie do prezentacji widowisk teatralnych.

Równocześnie z działaniem teatru elżbietańskiego uformował się dramat szekspirowski, który zerwał z rygorami dramaturgii klasycystycznej. Przykładem na to może być utwór Makbet Williama Szekspira. Brak w nim zasady trzech jedności – akcja dramatu toczy się w różnych lokacjach, przenosimy się to z zamku na pole bitwy, to z Anglii do Szkocji; czas nie jest jasno określony w utworze, ale wiadomo, że akcja toczy się na przestrzeni kilku miesięcy. Złamana jest także zasada decorum: Szekspir używa zarówno języka podniosłego jak i potocznego czy komicznego, w wypowiedziach odźwiernego czy czarownic. Szekspir zastosował sceny zbiorowe np. przemarsz armii, a także sceny drastyczne. Ważnym zjawiskiem było splatanie wątków realistycznych z fantastycznymi (mamy do czynienia z czarami i zjawami). Dramat szekspirowski usiłował dotrzeć do najgłębiej skrytych elementów ludzkiej egzystencji, ukazywał złożoność psychiki człowieka, sprzeczność dążeń i motywacji. Autor zrezygnował także z chóru pozostawiając interpretację widzowi.

W okresie baroku teatr zajmował centralne miejsce w kulturze epoki. Teatry typu włoskiego służyły przede wszystkim przedstawieniom opery. Hiszpański teatr tzw. złotego wieku wyrósł bezpośrednio z tradycji późnego średniowiecza. Charakteryzowała go duża różnorodność gatunków dramatycznych. Wiek XVII jest uważany za najświetniejszą epokę w rozwoju dramatu i teatru francuskiego. Dzięki protekcji Ludwika XIII i kardynała Richelieu powstawały liczne zespoły, a także znacznie rozszerzył się krąg publiczności.
W kolejnej epoce, oświeceniu, wyłonił się dramat klasycystyczny, który charakteryzował się intelektualizmem, krytycyzmem wobec rzeczywistości społecznej i politycznej oraz nasileniem tendencji dydaktycznych wyrażających główne idee epoki.

Romantyzm w teatrze był zjawiskiem niejednorodnym; jednak jego wszystkim przejawom towarzyszył zachwyt nad twórczością Szekspira. Wśród romantyków popularna była też opozycja do reguł dramatu antycznego.

Przykładem dramatu romantycznego jest II cz. Dziadów Adama Mickiewicza. Pomimo zachowania zasady trzech jedności i występowania chóru, ma on wiele cech ówczesnej tragedii. Związki z dramaturgią Szekspira są widoczne już na początku – przewodnią myślą utworu uczynił bowiem autor cytat z Hamleta: Są dziwy w niebie i na ziemi, o których ani śniło się waszym filozofom. Kontrast w Dziadach to podstawa konstrukcji scen z poszczególnymi duchami np. dzieci z grzechami lekkimi i Widmo Złego Pana. Mickiewicz oddziałuje na czytelnika delikatnymi obrazami po to, by przepleść je zaraz scenami gwałtownymi, budzącymi lęk. Autor w dramacie kreuje świat na pograniczu rzeczywistości i fantastyki, wprowadza elementy ludowe tak znaczące w dobie romantyzmu. Rola duchów jest bardzo istotna. Wraz z nimi wprowadzone są problemy moralne, kwestia odpowiedzialności za popełnione winy. Autor zaczerpnął z tradycji bardzo wiele, ale poszedł dalej, przełamując schematy. Milczące Widmo rozbija formę całego utworu. Dramat staje się w ten sposób dziełem otwartym. Nie przynosi czytelnikowi jednoznacznego zakończenia, lecz stawia przed nim kolejne pytania.

W epoce pozytywistycznej zmieniły się znacznie funkcje teatru, który stanowił istotny element XIX-wiecznego życia kulturalnego. W Polsce różne były drogi jego rozwoju w poszczególnych zaborach. Obok wpływów obcych i ograniczeń cenzuralnych sporą rolę odgrywały gusty widzów, którzy oczekiwali zazwyczaj łatwej rozrywki. Programowe założenia pozytywizmu ograniczały rozwój gatunków scenicznych. Sztuki dotyczyły przeważnie życia codziennego warstw średnich i stereotypów z nim związanych. W ten sposób wyłonił się dramat mieszczański. Bohaterem jego był zwykle przeciętny mieszanin o określonym zawodzie i pozycji w rodzinie. Mniejsze znaczenie miał rozwijający się również dramat historyczny.

Na przełomie XIX i XX wieku mamy do czynienia z Wielką Reformą teatru. Stworzono wtedy podstawy nowoczesnej teorii sztuki teatralnej, zburzono stereotyp gry aktorskiej i określono zadania reżysera.

W modernizmie rozwijał się dramat naturalistyczny, który często wprowadzał tematykę obłudy moralnej. Poza tym, ważne było prawdopodobieństwo postaci, miejsc akcji, wydarzeń. Pojawił się też ekspresjonistyczny, w którym zrywano z wiernym dotwarzaniem rzeczywistości na rzecz wizji subiektywnych. Typowa była w nim skłonność do kontrastu i deformacji. Ważnym gatunkiem był dramat symboliczny, którego cechy bezpośrednio widać w Weselu Stanisława Wyspiańskiego. Odbiorca, aby dotrzeć do istoty utworu, musi rozszyfrować umowny sens niektórych postaci i zjawisk (np. taniec Chochoła). W dramacie ukazane jest również symboliczne znaczenie przedmiotów np. złoty róg, który zapowiadał kolejny zryw narodowowyzwoleńczy.

W międzywojniu ukształtował się inny gatunek dramatu tj. dramat epicki wprowadzony przez Bertolda Brechta, gdzie duże znaczenie maja tzw. songi, które wprowadzają moment do interpretacji. Niezwykłą osobliwością w dziedzinie dramatu tamtych czasów były dzieła Witkacego, i jego teoretyka "czystej formy". Nie liczyła się dla niego treść, lecz sposób przekazu. Idealnym przykładem takiego właśnie dramatu awangardowego jest W małym dworku tego pisarza. W tym utworze mieszają się świat nadprzyrodzony i rzeczywistość, kiedy np. widmo matki rozmawia z dziećmi, spożywa posiłki, a jednocześnie ma zdolność przenikania przez ściany. Ten absurd nie jest jednak zaskoczeniem dla innych. Autor wprowadził bowiem sytuacje nietypowe, a zachowania bohaterów mają zaskakiwać. Często Witkacy łączy styl potoczny z patosem, a komizm słowny jest tu wszechobecny.
Szczególne miejsce w literaturze współczesnej zajmuje dramat absurdu, korzystający z koncepcji groteski ironicznego dystansu. Jednym z przykładów tego gatunku jest Tango Sławomira Mrożka. Za pomocą absurdu autor dokonał rozrachunku z inteligencją, odwołując się do parodii dramatu rodzinnego. Choć diagnoza Mrożka jest przerysowana we właściwy dla groteski sposób, dramat jest przestrogą przed sytuacją, w której słabość inteligencji może być wykorzystana w niebezpieczny sposób.

II wojna światowa spowodowała liczne zmiany w życiu teatralnym – zniszczeniom uległo wiele budynków teatralnych, przestały istnieć niektóre ośrodki teatralne a także teatr musiał na nowo oswajać ludzi, którzy odwykli od tego rodzaju rozrywek. Wraz z rozwojem techniki rolę kształtowania wrażliwości widza stopniowo odbierały teatrowi film i telewizja.
. Reasumując w dramacie i teatrze widoczne są zmiany na przestrzeni epok, co potwierdza tezę, jaką postawiłam w swojej prezentacji. Każdy okres w historii miał odrębne założenia, charakter i formę. W większości dramatów, nawet nie znając czasu, w którym powstawały, możemy na podstawie treści i kompozycji określić z jakiej epoki pochodzą. Widzimy więc, że rozwój teatru i dramatu oraz stosowanych w nich metod artystycznych wiązał się zwykle z tym, jakie funkcje miały te sztuki spełniać w danym okresie. Ponadto, obserwujemy też pewne odniesienia do poprzednich okresów historyczno-literackich. Przykładem jest dramat romantyczny, który inspirował się dokonaniami starożytnych, jak i artystycznym dorobkiem Szekspira w epoce renesansu.

Omawiając zjawiska zachodzące w dramacie i teatrze na przestrzeni stuleci, widzimy również, że te dziedziny kultury są połączone ze sobą, dzięki czemu możemy rozpatrywać ich równoległą ewolucję. Ostatnim wnioskiem, który mi się nasuwa jest fakt, że intensywność rozwoju dramatu i teatru jest niewątpliwie uwarunkowana popularnością dramatopisarstwa w danej epoce. Wystarczy pod tym kątem porównać antyk z pozytywizmem. W starożytności najważniejszym gatunkami literackimi była komedia i tragedia i to właśnie w tym okresie widzimy ogromny postęp w formowaniu się dramatu i teatru. Tymczasem w pozytywizmie dużą rolę odgrywały dramaty romantyczne i oświeceniowe (czyli mały rozwój dramatu i teatru), gdyż w dużej mierze epoka ta była nastawiona na epikę.