Rodzina w ujęciu socjologiczno-prawnym

1. 1. Definicja rodziny

Słusznym jest fakt różnorodnego definiowania pojęcia rodziny przez różne dyscypliny naukowe. Amerykański socjolog Norman Goodman twierdzi, że „rodzina to najbardziej podstawowa instytucja we wszystkich społeczeństwach”. Określa ją jako stosunkowo trwałą grupę społeczną złożoną z powiązanych ze sobą jednostek poprzez wspólnych przodków, małżeństwo czy adopcję. Rodzina to jednocześnie pokrewieństwo w linii rodzice-dzieci, które określa sieć stosunków społecznych, gdzie jednostki są wzajemnie powiązane w ramach złożonej, sprzężonej i rozgałęzionej struktury.
Józef Rembowski twierdzi, że „rodzina to słowo, które częściej niż słowo pokrewieństwo lub krewni używane jest zarówno w życiu codziennym, jak i w badaniach naukowych”. Nie jest ono jego zdaniem „wolne od wieloznaczności i może być stosowane
z różnymi intencjami wartościującymi”. Wywodzi, że trudno jest o pełną i zadowalającą definicję rodziny, co wynika z jej różnorodności form i ciągłych przemian. Niekiedy rodzinę utożsamia się z parą małżeńską, lecz zdaniem Józefa Rembowskiego nie wydaje się to słuszne, bo niezbędnym elementem pojęcia rodziny jest dziecko. Rodzina to grupa ludzi zjednoczonych pewną formą regularnej interakcji lub wzajemnej zależności. Dodaje także,
że pojęcie rodziny utożsamia się często z pojęciem gospodarstwa domowego, ponieważ tworzy ona jednostkowe gospodarstwo. Rodzina to grupa rodzinna, która zamieszkuje
„pod jednym dachem”. Wszystkie osoby oddziaływają wzajemnie na siebie wewnątrz tej samej wspólnoty, tworząc rozmaite układy stosunków rodzinnych. Układy te mogą być ustalone w różnoraki sposób: przez przyjazne i popierające się siły, albo wrogie
i niebezpieczne. Dalej rozpatruje pojęcie „rodziny” nie tylko jako grupy biologicznej,
ale przede wszystkim społecznej, która kształtuje postępowanie dziecka. Należy tu wziąć
pod uwagę nie tylko rodziców, lecz wszystkie osoby, które uczestniczą w życiu codziennym domu. Konkludując rodzina to grupa społeczna osób, które mieszkają razem. Można zatem mówić o rodzinie jako o systemie związków łączących poszczególne osoby w grupie rodzinnej. Innymi słowy-rodzina to niejako tło dziecka. Kształtowanie się zachowania
i postępowania dziecka przez jego kontakty grupowe odbywać się będą zatem nie tylko przez związki z rodzicami i innymi osobami w rodzinie, ale i poprzez inne związki w obrębie najbliższego otoczenia domowego.
Psycholog społeczny Muzafer Sherif określa rodzinę jako „grupę, która jest formacją społeczną i składa się z pewnej liczby jednostek pozostających w określonych pozycjach, rolach w stosunku do siebie i która ma własny system wartości oraz normy, regulujące zachowanie jednostek w sprawach ważnych dla grupy. Rodzice i dzieci występują
w określonych rolach i zajmują określone pozycje w strukturze wewnętrznej rodziny”.
Wtedy struktura wewnętrzna powstaje stopniowo, tworzy się w wyniku wzajemnych interakcji między członkami i ulega ciągłym przemianom. Mówi się wtedy o kolejnych etapach życia rodzinnego: od bezdzietnego małżeństwa, poprzez posiadanie dojrzewających dzieci w różnym wieku, po osamotnionych rodziców w sędziwym wieku.
Socjologicznym i psychologicznym definicjom „rodziny” bliskie jest wyjaśnienie pedagogiczne tego pojęcia. Ogólnie definiuje się rodzinę jako parę małżeńską posiadającą dzieci. Stanisław Kawula nadmienia, że jednoznaczne określenie, czym jest rodzina, nastręcza wiele trudności , zarówno psychologom, socjologom, jak i pedagogom. Wynikają one stąd,
iż definicja powinna zawierać wszystkie formy życia rodzinnego, charakterystyczne dla wszystkich kultur, okresów historycznych i ustrojów. Definicja ta zdaniem Stanisława Kawuli powinna obejmować wszystkie typy rodzin: powstałe w wyniku pierwotnych partnerów w małżeństwie i wymiany ich na nowych, małżeństwa z dziećmi adoptowanymi czy tzw. rodziny zastępcze oraz rodziny grupowe i zrekonstruowane itp.
Uogólniając dotychczasowe rozważania nad definicją rodziny należy stwierdzić, że od kilku tysięcy lat traktuje się ją jako grupę społeczną o bardzo poważnych zadaniach wobec społeczeństwa. Przykładem mogą być starożytne Chiny, Grecja, Rzym. Rodzina spełniając funkcje prokreacyjną zabezpieczała dalsze biologiczne trwanie plemienia, narodu, państwa. Poprzez wychowanie potomstwa umożliwiała dużym zbiorowością zachowanie najcenniejszych z ich punktu widzenia elementów materialnego i duchowego dorobku: język, tradycje, obyczaje, wyobrażenia zbiorowe, idee, itp.
W społeczeństwach klasowych rodzina zawsze była ostoją ich politycznej
i ekonomicznej organizacji, fundamentem władzy, nierzadko ważnym instrumentem polityki. Poprzez koligacje małżeńskie ukierunkowywano kariery życiowe jednostek, a pośrednio podnoszono prestiż społeczny całego rodu, ratowano podupadłe lub zagrożone fortuny. Rodzina spełniała ważne funkcje polityczne, religijne, im też podporządkowywane były działania wychowawcze.
Na przestrzeni dziejów niezależnie od tego, jak układały się stosunki w ramach pokrewieństwa czy powinowactwa, rodzinę charakteryzowała duża zwartość i spójność, silne oddziaływanie na swoich członków, rozwinięty system kontroli i zależności. Decydującą rolę odgrywały tu czynniki ekonomiczne, prawne i materialne uzależniające żonę od męża, dzieci od rodziców.
Funkcje jak i zadania rodziny rzutowały na system wartości, jakim wiązano cele małżeństwa. Instytucja ta służyła przede wszystkim społecznej i ekonomicznej stabilizacji obojga małżonków. Dzieci zrodzone w małżeństwie zabezpieczały ciągłość rodu, pozwalały snuć plany na dalsze korzystne koligacje. Kobiecie małżeństwo dawało zabezpieczenie materialne i pozycję społeczną. Rodzina koncentrowała w swoich rękach więcej funkcji, aniżeli współcześnie. Wysuwała się na czoło innych instytucji oddziałując zarówno
na dorosłych i młode pokolenie. Wywierała silna presję na swoich członków, jednocześnie otaczała ich opieką zapewniając w większym lub mniejszym stopniu materialną egzystencję. Zabiegała o zabezpieczenie im pozycji społecznej, odpowiadającej stanowi i urodzeniu oraz ambicjom całego klanu. Wiele czynników zmuszało jednostki do pozostawania w ścisłych związkach z rodziną.
Do dziś role poszczególnych członków rodziny określone są nie tylko poprzez wzajemne relacje, ale także przez szersze zbiorowości takie jak państwo, kościół, społeczność lokalna, instytucje społeczne etc. Należy jednak zauważyć, że rodzina zarówno jako najmniejsza grupa społeczna i instytucja na przestrzeni czasu ulegała znacznym transformacjom. Zmieniała się jej wewnętrzna struktura, funkcje jakie pełniła oraz stosunki wewnątrzrodzinne w niej panujące. Do dziś jednak stanowi ona najbardziej uniwersalną formę społecznych i osobistych kontaktów człowieka i obejmuje wiele sfer jego życia.
To w rodzinie tworzą się określone normy regulujące zachowania jej członków oraz role
i pozycje wytwarzające wzajemne wymagania i oczekiwania.
Najogólniej ujmując , rodzina jest instytucją ogólnoludzką spotykaną we wszystkich kulturach i epokach. Różne jej definicje łączy wspólna cecha, która eksponuje jej znaczenie, zarówno w indywidualnym życiu jednostki, jak i w życiu narodu, społeczeństwa.
Jest środowiskiem życiowym każdego człowieka, a jednocześnie stanowi integralną cześć każdego społeczeństwa i jest podstawową i najmniejszą jego komórką. Jakże trafnym
i słusznym jest powiedzenie Jana Pawła II, że „Przyszłość idzie przez rodzinę”. Droga rozwoju społeczeństw wiedzie właśnie przez rodzinę. Wysiłki wszystkich, którzy chcą formować nowe demokratyczne i szczęśliwe społeczeństwo, powinny brać swój początek
w rodzinie, ubiegać się o jej niezmienność i stwarzanie lepszych warunków do spełniania jej zadań.
Celem niniejszej pracy jest m. in. przedstawienie typologii rodzin, które występują we współczesnym społeczeństwie, ich wewnętrznych struktur, pełnionych funkcji
oraz wzajemnych relacji w nich panujących. Wyżej przedstawione zagadnienia szerzej omówione zostaną w następnych podrozdziałach.

1. 2. Funkcje rodziny
Przyjmując za Normanem Godmanem, że rodzina to trwała grupa społeczna złożona z jednostek powiązanych przez wspólnych przodków, małżeństwo lub adopcję,
a jednocześnie za Słownikiem socjologicznym, że jest ona utworzona przez osoby, które mieszkają razem, prowadzą wspólne gospodarstwo domowe i wspólnie uczestniczą
w realizacji celów związanych z wychowaniem dzieci, należy zaakcentować, że pełni ona wyznaczone jej funkcje w społeczeństwie. Dlatego koniecznym wydaje się zacytowanie definicji terminu „funkcja”. Jest to „każdy element systemu społecznego, który pozytywnie przyczynia się do integracji i adaptacji całości systemu społecznego i kulturowego, umożliwia realizację potrzeb niezbędnych do jej prawidłowego działania i zachowania ciągłości”. Ogólnie ujmując wszelkie działanie, każdy element uwikłany w realizacje systemowe, niezależnie od tego, czy przyczynia się do zachowania, czy też do naruszenia wewnętrznej równowagi systemu społecznego, to jego funkcje mogą być jawne, manifestowane, a ich pozytywna rola w zachowaniu globalnego stanu systemu zamierzona, rozpoznawalna i oczywista dla członków układu społecznego. Mogą też być latentne, ukryte, nie zamierzone, nierozpoznawalne dla członków danego układu społecznego, zmierzające również do zachowania globalnego stanu systemu. Pisząc o funkcjach rodziny mamy
na myśli skutki wywoływane przez działania czy zachowania się członków grupy, wywoływane w szerszej zbiorowości, bez względu na to, czy były one zamierzone, czy pożądane. Dlatego mówimy o funkcjach rodziny, gdyż wiele istotnych skutków jej życia wynika po prostu z dążenia do zaspokajania bardzo osobistych popędów i potrzeb.
Podstawowe funkcje rodziny to:
prokreacyjna,
socjalizacyjno-kulturowa,
gospodarcza,
emocjonalna.
Socjolog Jan Szczepański wymienia i potwierdza dwie z wyżej wymienionych funkcji jako główne, prokreacyjną i socjalizacyjno-kulturową. Jego zdaniem doniosłość rodziny, którą spełnia w ramach szerszego społeczeństwa, wynika z tego, że jest ona jedyną grupą rozrodczą, rozmnażającą się nie przez przyjmowanie członków z zewnątrz, lecz przez rodzenie dzieci, a więc jest grupą utrzymującą ciągłość biologiczną przez wydawanie potomstwa na świat i przekazywanie mu cech biologicznych. W ten sposób rodzina pełni funkcję prokreacyjną. Jako drugą, podstawową Jan Szczepański podaje funkcję polegającą
na przekazywaniu dziedzictwa kulturalnego szerszych zbiorowości w jego zasadniczej postaci. Nazywa ją funkcja wychowawczą, zaznaczając, że kształtuje ona podstawowe składniki osobowości jednostki. Ograniczenie funkcji rodziny do prokreacyjnej
i wychowawczej wydaje się jednak być zbyt powierzchownym i niewystarczającym zważając na stan obecnego rozwoju badań nauk socjologicznych nad rodziną.
W ciekawy sposób analizowali funkcje rodziny funkcjonaliści, którzy oparli je głównie na pracach George’a Murdock’a, Talcott’a Parsons’a i Stefana Baley’a. Twierdzili, że we wszystkich społeczeństwach rodzina spełnia pewne funkcje, które sprawiają, iż jest ona centrum życia społecznego na całym świecie. Należały do nich:
• uregulowanie życia seksualnego,
• wymiana członków społeczeństwa,
• socjalizacja,
• umiejscowienie społeczne,
• intymność i partnerstwo.
Jako uregulowanie życia seksualnego rozumieć należy fakt, że każde społeczeństwo nakłada pewne ograniczenia na życie seksualne swoich członków. Owe ograniczenia przeważnie zawężają aktywność seksualną do tzw. związków małżeńskich monogamicznych lub poligamicznych. Zaś celem ograniczeń życia seksualnego jest stworzenie mechanizmu wymiany członków społeczeństwa w kolejnych pokoleniach. Przecież żadne społeczeństwo nie przetrwa, jeśli nie będzie mogło się rozmnażać. Ograniczenie aktywności seksualnej
do związków rodzinnych to istotny sposób zapewnienia ciągłości społeczeństwa. W rodzinie oprócz reprodukcji biologicznej odbywa się jednocześnie reprodukcja społeczna i kulturowa społeczeństwa, tzw. socjalizacja. Poprzez socjalizację w odniesieniu do pojęcia rodziny rozumieć należy proces uspołeczniania, który polega na przekształcaniu indywiduum ludzkiego w jednostkę obdarzoną osobowością społeczną, uzewnętrznianiu i uczeniu jej uznawanych prze z daną zbiorowość (rodzinę) norm, wartości, wzorów i umiejętności
oraz formowanie jej tożsamości, co umożliwia czynne uczestnictwo w życiu społecznym. Mamy tu na myśli tzw. socjalizację pierwotną obejmującą dzieciństwo i wczesną młodość człowieka. Także poprzez rodzinę społeczeństwo utrzymuje ciągłość swego dziedzictwa kulturowego i społecznego Ponadto rodzina stanowi kontekst społeczny, w którym zaspokajane są ludzkie potrzeby: miłości, ciepła i troski. Intymność życia rodzinnego stwarza doskonałe warunki do zapewnienia koniecznego wsparcia emocjonalnego.
Stanisław Kawula rozpatruje funkcje rodziny jako swoistą cechę, stanowiącą ograniczoną całość, złożoną i jednolitą. Twierdzi, że funkcje rodziny nie mogą być realizowane oddzielnie. Jego zdaniem jakiekolwiek zaburzenie utrudniające rodzinie realizację którejś z podstawowych funkcji powoduje przejściową lub dłuższą niewydolność ogólnego jej funkcjonowania. W tym znaczeniu przez funkcje rodziny rozumieć należy skutki wywołane przez działalność i zachowania jej członków, które ujawniają się w jej wnętrzu lub poza nią, bez względu czy były one zamierzone, czy pożądane przez zbiorowości szersze.
Stanisław Kawula na podstawie literatury socjologicznej i psychologicznej przyjmuje założenie o występowaniu podstawowych funkcji rodziny i bardziej szczegółowych, tj. pochodnych funkcji. Biorąc pod uwagę historyczny aspekt rozwoju rodziny oraz aktualny jej kształt (ma tu na myśli rodzinę współczesną opartą na związku monogamicznym) jako podstawowe wymienia:
• funkcję prokreacyjna,
funkcję ekonomiczną,
funkcję socjalizacyjną (wychowawczą w rozumieniu szerszym).
Jako pochodne funkcji podstawowych wyróżnia:
funkcję towarzysko-kuturalną, która stanowi jeden z kanałów socjalizacji członków rodziny,
funkcję ekspresji uczuć,
funkcję psychohigieniczną,
funkcję zrozumienia i uznania,
funkcję prokreacyjno-seksualną,
funkcję asekuracyjną.
Z punktu rozważania tematu niniejszej pracy dokładniejszemu przyjrzeniu się
i omówieniu wymaga funkcja opiekuńcza rodziny, która przez Stanisława Kawulę postrzegana jest jako pochodna wszystkich podstawowych wymienionych przez niego funkcji. Przedstawiciele psychologii łączą ją najczęściej z funkcją prokreacyjną
lub psychohigieniczną. W tym kontekście akcentowany jest zasadniczy sens opieki w rodzinie i jej związek z zapewnieniem warunków właściwego rozwoju fizycznego członków rodziny oraz ich rozwoju psychofizycznego. Socjologowie zaś funkcję opiekuńczą rozpatrują
w związku z funkcja usługową lub zabezpieczającą, mając na uwadze przede wszystkim zabezpieczenie materialne. W tym znaczeniu sens czynności opiekuńczych w rodzinie wyznacza przede wszystkim troskę o zapewnienie warunków materialno-ekonomicznych członków rodziny. Stanowisko zbliżone wyrażają liczni przedstawiciele pedagogiki, mówiąc najczęściej o funkcji opiekuńczo-wychowawczej rodziny, podkreślając w ten sposób silne związki między sprawowaną opieką w rodzinie a jej funkcją socjalizacyjną. Aby wyjaśnić bliżej istotę funkcji opiekuńczo-wychowawczej (socjalizacyjnej) rodziny konieczne jest omówienie:
zasadniczego sensu opieki w rodzinie,
zagadnienia opieki wychowawczej w rodzinie.
Opieka znaczy dosłownie „dawanie oparcia, wsparcia, zaspokajanie potrzeb”. Prezentując stanowisko, iż działalność opiekuńcza jest skierowana na zaspokajanie potrzeb jednostek lub grup należy zaznaczyć, że działalności opiekuńczej nie wyznaczają wszelkie potrzeby podopiecznego, lecz tylko niektóre. Wszystkie formy opieki międzyludzkiej skupiają się na zaspokajaniu tylko tych potrzeb jednostek lub grup, których one same nie są
w stanie, częściowo lub całkowicie, przejściowo lub trwale, samodzielnie zaspokajać
i regulować. Działalność opiekuńcza , podobnie jak wiele innych rodzajów działalności społecznej, m. in. wychowanie, przebiega i powinna przebiegać w normalnych warunkach
i wobec faktycznej rzeczywistości. Jest ona podejmowana z dwóch zasadniczych powodów:
• aby organizować normalne warunki dla wszechstronnego rozwoju jednostek,
aby likwidować sytuacje zagrożenia ich prawidłowemu rozwojowi i życiu.
Zasadnicze kierunki działalności opiekuńczej w rodzinie to:
• działalność podstawowa polegająca na umożliwieniu organizowania członkom rodziny warunków niezbędnych i potrzebnych do normalnego życia na miarę stanu rozwojowego społeczeństwa i cywilizacji,
• działalność stymulującą związana z określonym stanem możliwości
i opiekuńczych podopiecznych,
• oddziaływania asekuracyjne chroniące przed niepożądanymi skutkami, które mogą zagrozić rozwojowi lub życiu dzieci,
• działalność kompensacyjna polegająca na wyrównywaniu zauważalnych braków w prawidłowym rozwoju dzieci i młodzieży,
• działania ratownicze, występujące w najbardziej drastycznych przypadkach, przejmowanie od rodziców pieczy nad dziećmi przez inne instytucje lub członków rodziny
w przypadkach wyraźnego zagrożenia biologicznego i moralnego rozwoju dzieci
w środowisku rodziny macierzystej.
Wiadomo, że opieka w rodzinie wiąże się nierozerwalnie z wychowaniem, Jest to
w znaczeniu najszerszym „całościowy proces planowej, świadomej i nie uświadamianej działalności jednostki i otaczającego go środowiska społecznego ( socjalizacja), obejmujący kształtowanie osobowości jednostek ich wiedzy, inteligencji i uczuć”. Szczególnie ważne jest określenie związków działalności opiekuńczej i wychowawczej w stosunku do dzieci
i młodzieży. Na ogół cele i zadania opieki i wychowania są w swej istocie zbieżne, wzajemnie się warunkują i wymagają współdziałania w realizacji. Przyjmuje się zasadę, aby w możliwie optymalny sposób integrować opiekę z wychowaniem, ale tylko wszędzie tam, gdzie jest to obiektywnie możliwe i konieczne. Biorąc pod uwagę realny układ powiązań opiekuńczych
i wychowawczych w rodzinie, należy wskazać na różną rolę i miejsce czynności opiekuńczych, na przebieg i efekty wychowania. Można wyróżnić następujące rodzaje działalności opiekuńczej w rodzinie:
• stwarzanie materialnych warunków życia członkom rodziny (zaspokajanie potrzeb biologicznych dzieci, umożliwiających określone wychowawcze oddziaływanie wobec nich),
• stwarzanie psychicznych warunków życia członków rodziny (zaspokajanie ich psychospołecznych i kulturalnych potrzeb warunkujących przebieg i efekty procesu wychowawczego),
• niezamierzone skutki wychowawcze opieki sprawowanej przez rodzinę,
• świadome organizowanie procesu opiekuńczego w rodzinie wg kierunku, zasad i metod sprzyjających osiąganiu celów wychowawczych.
Prawidłowość wypełnianych w rodzinie funkcji, które zostały tu wymienione gwarantują jej stabilność i równowagę. Te zaś są podstawą prawidłowych stosunków
w grupie rodzinnej. W ten sposób funkcjonująca rodzina wytwarza u swych członków moralną kontrolę nad ich postępowaniem, kształtuje światopoglądy, czyniąc w ten sposób człowieka jednostką określonego społeczeństwa.

1. 3. Typologia małżeństwa i rodziny

Jako typologię „w metodologii” podaje się „schemat klasyfikacyjno-porównawczy
lub czynność szeregowania i systematycznej klasyfikacji, która polega na wyodrębnieniu dwu lub więcej typów i porządkowaniu elementów danego zbioru lub odnoszeniu jednostkowych zjawisk, obiektów i procesów do cech oraz charakterystyk wyróżnionych w ramach konkretnej typologii, tworzących z góry zdefiniowane kategorie”. Podążając myślami za Krzysztofem Olechnicki i Pawłem Załęckim w niniejszym podrozdziale przedmiotem naszych rozważań będzie typologia małżeństwa i rodziny. Małżeństwem nazwiemy „instytucję społeczną lub akt ustanawiający i sankcjonujący związek powinowactwa pomiędzy dwiema lub więcej osobami społecznie uprawnionymi do podejmowania współżycia seksualnego; legalizujący prokreację”. W myśl obowiązujących wzorów kulturowych związek taki tworzy najprostszy i najbardziej podstawowy typ rodziny. Jej zostaje określony zbiór praw, przywilejów
i obowiązków, ról społecznych i funkcji, które są uznawane za istotne dla życia społecznego
i rodzinnego.
Wg Jana Szczepańskiego małżeństwo jest społecznie unormowanym
stosunkiem społecznym, w którym występuje przekształcenie czysto osobistego zaangażowania uczuciowego w trwałe przystosowanie i współdziałanie dla wykonania zadań małżeństwa. Zaś Franciszek Adamski stwierdza, że do niedawna definicja małżeństwa była sprowadzana do zespołu praw, które gwarantowały prawość pochodzenia dziecka
i obdarowujących partnerów uprawnieniami seksualnymi. Dziś należy włączyć do definicji małżeństwa wszystkie te jego elementy, które występują wszędzie, niezależnie
od zróżnicowań kulturowych. Będą to: reprodukcja biologiczna i uprawnienia seksualne partnerów, przekazywanie wartości kulturowych z pokolenia na pokolenie, przekazywanie dóbr materialnych. Cytując za Franciszkiem Adamskim małżeństwem nazwiemy „każdy związek ludzi[…] na mocy którego zostaje nadane partnerom prawo do współżycia seksualnego, dzieciom natomiast prawo do dziedziczenia dóbr materialnych i wartości kulturowych”.
„Małżeństwo zatem to pewien zespół środków instytucjonalnych umożliwiających społeczeństwu realizację zadań wiążących się z prokreacją i socjalizacją swych członków oraz określających stosunki pokrewieństwa w ramach grupy, w tym przede wszystkim przypisujących dzieciom ich rzeczywistych lub domniemanych rodziców”.
W każdym społeczeństwie bez względu na typ jego kultury małżeństwo ma
społeczny charakter, gdyż zawsze oznacza ono fakt powstania określonych stosunków społecznych nie tylko między partnerami, ale także między nimi i ich związkiem, a szerszymi grupami społecznymi. Społeczny charakter małżeństwa zaznacza się w formie publicznego zawarcia, bez względu na religijny czy świecki obrzęd, związku, w fakcie dziedziczenia nazwiska lub majątku wewnątrz powstałej grupy małżeńsko-rodzinnej oraz uprawnień seksualnych, jakie otrzymują względem siebie partnerzy w małżeństwie (dotyczy to społeczeństw, w których współżycie seksualne przedmałżeńskie i pozamałżeńskie nie jest akceptowane, lecz uznawane za cudzołóstwo).
Franciszek Adamski wprowadza typologię małżeństwa na podstawie następujących
kryteriów:
• liczby partnerów w małżeństwie (małżeństwa monogamiczne, poligamiczne),
• zakresu wyboru małżonka (małżeństwa endogamiczne i egzogamiczne),
• hierarchii prestiżu i władzy (małżeństwa patriarchalne, matriarchalne oraz egalitarne),
• dziedziczenia nazwiska, prestiżu bądź majątku (małżeństwa patrylinealne i matrylinearne),
• miejsca zamieszkania po ślubie(małżeństwa patrylokalne i matrylokalne).
W Słowniku socjologicznym wymienione zostały następujące typy małżeństw:
• egzogamiczne, zawarte zgodnie z obowiązującą w ramach zbiorowości społecznej zasadą egzogamii,
• endogamiczne, zawarte zgodnie z obowiązującą w ramach zbiorowości społecznej zasadą egzogamii,
• mieszane, czyli takie w których dobór partnerów nie odpowiada istniejącym
w ramach danej zbiorowości kulturowym wzorcom i społecznym preferencjom,
• grupowe, polegające na społecznie akceptowanym, zbiorowym partnerstwie osób uprawnionych do podejmowania współżycia seksualnego, z tym że każda
ze stron związku, zarówno męska i żeńska, jest reprezentowana przynajmniej przez dwie osoby,
• monogamiczne, zawierane w myśl obowiązującej w danej społeczności zasady monogamii,
• matrylokalne, cechujące się tym, że młoda para przenosi się i żyje wraz
z najbliższą rodzina zony, uczestniczy i funkcjonuje w obrębie jednego, wspólnego gospodarstwa domowego,
• patrylokalne, to takie gdzie młoda para przenosi się i żyje wspólnie z rodziną męża,
• neolokalne, charakteryzujące się tym, że młoda para tworzy i buduje oraz rozwija autonomiczne i niezależne od swoich krewnych, własne, samodzielne gospodarstwo domowe,
• kojarzone, polegające na doborze partnerów przez rodziców lub innych członków najbliższej rodziny,
• zwyczajowe, w którym partnerzy wzajemnie traktują się jak mąż i żona, mimo że związek ten nie został zawarty na drodze legalnego, społecznie zdefiniowanego ustanowienia, ale opiera się na prawie zwyczajowym.
Norman Goodman wymienia dwa podstawowe typy związków małżeńskich: monogamię i poligamię. Z powodu dużej liczby rozwodów i powtórnego zawierania małżeństw w Stanach Zjednoczonych wymienia jako panujący tzw. system zwany „monogamią seryjną”.
Europejska kultura została zbudowana na fundamencie starogreckiej i starorzymskiej, w których dominowała monogamia, a którą wraz z nadejściem chrześcijaństwa ugruntowały Stary i Nowy Testament. Ideał małżeństwa monogamicznego zakłada obopólna wierność małżonków. Akcentują tego rodzaju aspekty małżeństwa księgi Estery, Tobiasza i Judyty. Szczególną pozycję w tym zakresie zajmuje Pieśń nad Pieśniami oraz listy św. Pawła.
Jeden z nich jasno i obrazowo ukazuje Boski nakaz monogamii małżeńskiej: „Podobnie też
i kobieta zamężna, na mocy Prawa, związana jest ze swoim mężem, jak długo on żyje. Gdy jednak mąż umrze, traci nad nią moc prawo męża. Dlatego to uchodzić będzie za cudzołożną, jeśli za życia swego męża współżyje z innym mężczyzną.”
Uściślając, że Polska jako kraj chrześcijański od tysiąca lat znajduje się
pod przemożnym wpływem kościoła katolickiego w jej prawodawstwie do dziś obowiązuje typ małżeństwa monogamicznego.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy podaje, że: „Małżeństwo zostaje zawarte, gdy
mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, ze wstępują ze sobą w związek małżeński” lub „Małżeństwo zostaje również zawarte, gdy mężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu
i kierownik urzędu stanu cywilnego następnie sporządzi akt małżeństwa. Gdy są spełnione powyższe przesłanki, małżeństwo uważa się za zawarte w chwili zlodzenia oświadczenia woli w obecności duchownego”.
W ujęciu autorów Henryka Białyszewskiego, Adolfa Tobiszewskiego i Janusza
Janickiego wraz z chwilą zawarcia małżeństwa następuje w nim stopniowe przekształcenie czysto osobistego zaangażowania uczuciowego dwojga osób w trwałe przystosowanie
i współdziałanie dla wypełnienia zadań stojących nad małżeństwem. W tym aspekcie małżeństwo może osiągnąć stan pożądany, stać się zharmonizowana grupą, ukształtowana zgodnie z realnymi oczekiwaniami małżonków. Mamy wtedy na myśli sukces małżeński, który staje się podstawowym czynnikami integracji rodziny.
Jan Szczepański przez sukces w małżeństwie rozumie „zdobycie szczęścia osobistego, tzn. pełnego przystosowania małżonków, zadowolenie seksualne, zharmonizowanie osobowości, równowagę emocjonalną i zadowolenie uczuciowe, zadowolenie ze wspólnej realizacji celów” oraz „wypełnianie zadań małżeństwa tzn. posiadanie i wychowanie dzieci na pełnowartościowych obywateli, osiągniecie sukcesu ekonomicznego, tzn. nagromadzenie majątku, spełnienie oczekiwań instytucji religijnych, pełne uczestnictwo małżonków w życiu społecznym aktywność społeczną i kulturalną w środowisku lokalnym i osiągnięcie sukcesów w tej działalności.”
Do kryteriów pozwalających na orzekanie sukcesu w małżeństwie Jan Szczepański zalicza:
• trwałość małżeństwa, opartą o wzajemną miłość i zadowolenie seksualne,
• subiektywne poczucie szczęścia obu małżonków, w tym poczucie spełnienia się własnych marzeń i wyobrażeń o małżeństwie,
• troskę o wspólne mieszkanie, dom, gospodarstwo domowe, opieka nad dziećmi i podział pracy w tym zakresie,
• pełny rozwój osobowości małżonków, rozwój ich zdolności i aktywności, wychowywanie zdolnych i aktywnych dzieci,
• świadome lub nieświadome dążenie do spełnienia oczekiwań szerszej rodziny i środowiska,
• osiągniecie pełnego przystosowania, integracji wewnętrznej małżeństwa, brak konfliktów i kryzysów wywołanych antagonizmami miedzy członkami rodziny.
Dziś polskie małżeństwa i rodziny wraz z transformacją ustrojową przechodzą
znaczne zmiany, a mianowicie:
• wydłuża się okres bezżenności młodych,
• odsuwa się moment posiadania pierwszego dziecka,
• wydłuża się czas pomiędzy kolejnymi dziećmi,
• ogranicza się liczba dzieci,
• spada skłonność do zawierania małżeństw,
• podnosi się wiek ich zawierania,
• kobiety rodzą pierwsze dziecko później i ograniczają dzietność,
• następuje znaczny wzrost niezalegalizowanych związków partnerskich.
Ogólnie przemiany małżeństwa i polskiej rodziny zmierzają do postrzegania jej
w kategoriach tzw. racjonalnych wyborów. Ujmując małżeństwo i rodzinę w skali globalnej bądź regionalnej, można nasz krąg kulturowy postrzegać jako społeczeństwo o zawężonej reprodukcji demograficznej, które jest oparte na systemie wartości preferujący konsumpcyjny tryb życia, wyrosły na postawach indywidualistycznych i hedonistycznych. Szwajcarski socjolog Hans Hoffman-Nowotny kreśli wizję nowego typu systemów makrospołecznych, który obejmowałby rozwinięte gospodarczo, postindustrialne społeczeństwo, gdzie ma on zastąpić tradycyjny chrześcijański system wartości społecznych. Jako przejściowy substytut rodziny traktuje się tu mało trwały związek kohabitacyjny, tzw. konkubinat, który zastąpiony zostanie przez związek, w którym mąż i żona lub partnerzy mieszkają oddzielnie, są od siebie niezależni. Związek taki współczesna socjologia określa jako hybrydowy. Ten radykalny nurt przemiany małżeństwa i rodziny na terenie jednoczącej się Europy uwzględnił Parlament Europejski proponując poszerzenie pojęcia rodziny o związki kohabitanckie i pary homoseksualne. Jak podaje Stanisław Kawula „obecny kształt i sytuacja współczesnej rodziny w skali globalnej( świata i jego regionów)[…]zaznaczają się rozliczne znamiona wskazujące na odrębność typów rodzin”. Będą to rodzina nuklearna i wywodzące się z niej alternatywne formy życia rodzinnego. Za alternatywne formy uznaje się w kulturze europejskiej układy wzajemnych powiązań międzyludzkich mające naturę ekonomiczną, seksualną i więzi, które nie są prawnie usankcjonowane w danej społeczności.. Będą to:
• związki kohabitanckie konsensualne,
• konkubinat,
• małżeństwa bezdzietne ze świadomego wyboru,
• małżeństwa otwarte,
• samotne rodzicielstwo,
• rodzicielstwo zastępcze,
• związki homoseksualne,
Na bazie ww. typów związków kształtuje się współcześnie żyjąca w diasporze (zrekonstruowana, wielorodzinna). Jest ona rodziną, bo pełni swoje podstawowe funkcje, pomimo formalnego rozwodu ( czyli rozwiązania małżeństwa, a nie rodziny). Rozwód
ze względów kulturowych przestał dziś być przyczyną hańby byłych małżonków.
Po rozwodzie pozostają jednak, na ogół w rodzinie dzieci. Byli małżonkowie są nadal naturalnymi rodzicami. Często zawierają nowe małżeństwa lub nie podejmują prób tworzenia nowego związku.. I tutaj pojawia się forma życia w diasporze. Jest ona nadal rodziną,
bo wiąże ją ślub kościelny małżonków, którzy nie zawarli powtórnego małżeństwa cywilnego. Pozostają w stanie wolnym. Funkcja więzi emocjonalnych i funkcja ekonomiczna są realizowane w stosunku do dzieci. Rodzina taka żyje w niewielkim rozproszeniu, ale cyklicznie realizuje swe podstawowe funkcje.
Stanisław Kawula wymienia następujące typy rodzin występujące we współczesnych społeczeństwach europejskich:
model rodziny 1+1 (samotny rodzic i dziecko),
rodzina niepełna ( samotny rodzic i kilkoro dzieci),
związki nieformalne posiadające dzieci z poprzednich małżeństw,
związki nieformalne bezdzietne,
związki nieformalne posiadające własne dzieci,
rodziny bezdzietne,
rodziny( małżeństwa) posiadające dzieci adopcyjne,
rodziny wielorodzinne ( diasporowe).
W pedagogice rodzinę określa się najczęściej jako środowisko wychowawcze, grupę wychowawczą bądź instytucję wychowawczą. Najbardziej zasadne jest definiowanie rodziny w kategoriach grupy i instytucji. Z punktu widzenia poziomu funkcjonowania wychowawczego można mówić o kilku typach rodzin. Wyróżniamy rodziny:
wzorowe,
normalne,
jeszcze wydolne wychowawczo,
niewydolne wychowawczo,
patologiczne.
Ten rodzaj typologizacji należy zawsze rozpatrywać w kontekście środowiskowym, biorąc pod uwagę warunki wychowawcze występujące w większości rodzin danego środowiska. Z punktu widzenia pedagogiki rodziny rozróżnimy tu rodziny funkcjonalne
i niefunkcjonalne, pełne i rozbite.
Typ normalny rodziny charakteryzuje się pełnym składem osobowym i naturalną więzią biologiczną między rodzicami i dziećmi. Stosunki wewnątrzrodzinne oparte są na silnych związkach emocjonalnych. Konflikty mają małe nasilenie i charakter przelotny, odzwierciedlają raczej troskę o przyszłości dzieci i byt rodziny. Układy ról odzwierciedlają model rodziny tradycyjnej. Zaznaczają się w tych rodzinach konflikty i współdziałanie
z instytucjami wychowawczymi, głównie ze szkołą. Dominują w nich wzory i wartości życiowe skierowane na wykształcenie dzieci.
Typ rodziny zdezorganizowanej przejawia się trwałymi zaburzeniami w jej strukturze, które odzwierciedlają się w ostrych konfliktach lub rozbiciu rodziny przez rozwód czy separację. Do tego typu rodzin należy także zaliczyć rodziny rozbite przez śmierć rodzica. Panujące
w tych rodzinach stosunki maja najczęściej charakter antagonistyczny czy wręcz agresywny. Związki emocjonalne dzieci z rodzicami cechuje obojętność lub oziębłość. Istniejące w nich rodzinach układy ról ulęgają dezorganizacji, co odzwierciedla się w osłabieniu funkcji opiekuńczych i kontrolnych nad dziećmi. Rodziny te nie utrzymują stałych kontaktów
ze szkołą. Spotyka się najczęściej trudności materialne, co zakłóca funkcjonowanie rodziny.
Rodziną zdemoralizowaną nazwiemy zarówno rodziny pełne jak i zdezorganizowane. Dominującą jej cechą są dostarczane przez rodziców negatywne- sprzeczne z prawem
i normami moralnymi-wzory zachowań i wartości życiowych. Są to rodziny z problemem alkoholowym, występującym zjawiskiem pospolitej przestępczości, prostytucji matek. Układy ról w tych rodzinach są poważnie zdezorganizowane, co powoduje poważne zaburzenia wychowawczo-opiekuńcze. Rodziny te nie utrzymują kontaktów z instytucjami wychowawczymi. Dominują w nich wzory skrajnego ubóstwa kulturalnego i prymitywizmu życiowego. Zarówno praca zawodowa jak i edukacja szkolna dzieci traktowane są jako zło konieczne.
Analizując za Stanisławem. Kawulą strukturę polskich współczesnych rodzin należy stwierdzić, że „model rodziny” w Polsce „oparty jest na nierozerwalnym związku małżeńskim-i to sakramentalnym, z dziećmi, w rozlicznych powiązaniach z krewnymi,
z wyraźnym podziałem zadań pomiędzy kobietą i mężczyzną -wprawdzie nadal dominuje
w społeczeństwie, ale równocześnie upowszechniają się inne formy życia rodzinnego.
Wyróżniamy obecnie w Polsce:
rodziny pełne, tzn. dzieci z rodzicami,
rodziny niepełne z dominacją matka +dzieci,
rodziny oparte na związkach kohabitacyjnych, kobiety i mężczyźni żyją jako małżonkowie i rodzice bez zawarcia formalnego związku małżeńskiego, tzw. wspólnoty rodzinne zakładane przez osoby rozwiedzione, małżeństwa bez dzieci.

1. 4. Struktura rodziny i wewnątrzrodzinne stosunki społeczne

Zanim zajmiemy się rozważaniami zarówno socjologicznymi, psychologicznymi
i pedagogicznymi nad strukturą rodziny i panującymi w niej wewnątrzrodzinnymi stosunkami społecznymi, koniecznym jest wyjaśnienie pojęć: „struktura” i „stosunki społeczne”.
Słownik socjologiczny podaje, że struktura jest to „zbiór, układ wzajemnych powiązanych
ze sobą elementów lub układ relacji występujących pomiędzy częściami czy elementami jakiegoś systemu, pewnej całości”.
Piotr Sztompka pisze, że „ kiedy mówimy o strukturze, mamy na ogół na myśli jakiś porządek, ład, organizację, formę, układ, system, schemat, współzależność, stałość, powtarzalność, regularność itp.” Z tych rozmaitych określeń socjologicznych i potocznych wydobyć należy cztery fundamentalne idee pojęcia struktury:
• ideę relacji, zależności, stosunków pomiędzy elementami
• ideę regularności, prawidłowości, powtarzalności, trwałości,
• ideę głębokiego, ukrytego, fundamentalnego, istotnego wymiaru,
• ideę determinującego, wyznaczającego, kontrolującego, wpływu wobec zjawisk empirycznych.
Biorąc pod uwagę wszystkie cztery idee, syntetycznie ujmując „ struktura to ukryta sieć trwałych i regularnych powiązań między składnikami jakiejś dziedziny rzeczywistości, która istotnie wpływa na przebieg obserwowanych zjawisk w tej dziedzinie”.
Adekwatnie do podjętego toku myślenia jako strukturę rodziny rozumieć należy zbiór wzajemnych powiązań czy układ relacji występujących pomiędzy jej elementami, którymi będą dla nas jej członkowie ( mąż, żona, dzieci itp.). Oczywiście rodzina postrzegana będzie jako pewien system społeczny, najmniejsza grupa społeczna. W każdym najmniejszym społeczeństwie, którym jest także rodzina, panują określone stosunki społeczne, czyli: „względnie stałe, zorganizowane i społecznie utrwalone schematy, zachowania, osadzone
w szerszym społecznym systemie działań”. Obejmują one wzajemne, dwu- lub wielostronne i współzależne oddziaływania jednostek, czyli członków rodziny, tzw. interakcje społeczne. Konkretyzując za Franciszkiem Adamskim pojęciem struktury społecznej obejmiemy całościowy system społeczny, w ramach którego pełnione są określone role społeczne wewnątrz rodziny i kształtowane w niej pozycje społeczne. System ten staje się modelem powiązanych między sobą pozycji społecznych, z których każda jest wyznaczona przez role specyficznego rodzaju. Struktura rodziny to stałe ramy, nie zawsze sformalizowane, wewnątrz których przebiega życie i zachowanie rodzinne i małżeńskie. Będzie to więc system modelowych zachowań zachodzących między członkami rodziny oraz rodziną a czynnikami zewnętrznymi, które na nią oddziaływają.
Do struktury rodziny zaliczyć należy:
• małżeństwo i rządzące nim uznane społeczne formy (wybór partnera, wiek partnera odpowiedni do zawarcia małżeństwa, zawarcie małżeństwa i jego rozwiązanie, liczba partnerów w małżeństwie i pokoleń w rodzinie), będą to formy instytucjonalne;
• wzory regulujące współżycie w rodzinie, które wyznaczają hierarchie władzy
i autorytety;
• pozycje i role małżonków ( rolę instrumentalną męża i ekspresyjną zony) oraz charakter wzajemnie zachodzących stosunków między rodzicami i dziećmi, czyli układ wzajemnie powiązanych ról;
• formalne i prawne formy dziedziczenia majątku, władzy czy nazwiska;
• fazy życia małżeńsko- rodzinnego.
Inny rodzajem struktury rodziny będzie jej skład osobowy, nazwiemy ją zewnętrzną.
Z tego punktu widzenia rodzina jawi się jako mała grupa złożona z rodziców i ich dzieci albo jako zespół powiązanych ze sobą funkcjonalnie kilku dwupokoleniowych rodzin, podporządkowanych jednemu wspólnemu kierownictwu, uzależnionych od siebie ekonomicznie i wzajemnie ze sobą powiązanych w warunkach wspólnej pracy
i zamieszkania. Ten typ wielkiej rodziny występował powszechnie w okresie preindustrialnym i utrzymywał się w niektórych rejonach Europy do początków obecnego stulecia. Powstające ośrodki miejsko-przemysłowe ściągnęły ze wsi do miast rzesze ludzi, najczęściej młodych szukających lepszych warunków do życia. Rodzina przestaje być ekonomiczną bazą życia jej członków. Następuje rozpad rodziny wielopokoleniowej. Rodzinny majątek traci dawne znaczenie dla młodego pokolenia, dla którego najlepszą inwestycją staje się własny zawód i przygotowanie do samodzielnego życia poza tzw. rodziną pochodną.. Następuje zjawisko rozpadu rodziny wielopokoleniowej. Pokrewieństwo i czynnik ekonomiczny, które zespalały członków rodziny w całość traci swoje znaczenie i moc.
Amerykańscy socjologowie rodziny Talcott Parsons, Robert Bales, William Ogburn, Ernest Burgess i in. upowszechnili w latach trzydziestych XX wieku pogląd, że najczęstszym typem rodziny staje się rodzina dwupokoleniowa. Jest ona w pełni usamodzielniona
i niezależna od najbliższych krewnych, ogranicza swe stosunki pokrewieństwa do relacji rodzice-dzieci. Dorośli członkowie takiej rodziny ze względu na zatrudnienie wchodzą
w nowe układy powiązań zawodowych i towarzyskich, własne kręgi znajomych, wyobcowując się ze wspólnoty rodziny pochodzenia. Wieź małżeńska i rodzinna zmienia się
i opiera się przede wszystkim na związkach emocjonalnych, nie zaś rzeczowych czy zależnościach funkcjonalnych, wynikających z pełnionych ról i zadań w rodzinie. Będzie to rodzina nuklearna, zbudowana na wzór struktury atomowej, mała niezależna cząstka składająca się na jedną masę współczesnego uprzemysłowionego społeczeństwa. Jest ona
w stanie łatwo przystosować się do zmieniających się warunków. Może bez trudności zmieniać miejsce zamieszkania, a także status społeczny. Ogranicza swe kontakty do rodziny pochodzenia, zacieśniając swe więzy pokrewieństwa do bardzo małej liczby osób.
Jej członkowie czują się zwolnieni z obowiązku wzajemnej opieki i pomocy, dzięki istniejącemu już systemowi opieki socjalnej i społecznej. Jest ona zatem zupełnie niezależna
i autonomiczna w stosunku do rodziny szerszej ( dziadkowie, dorosłe rodzeństwo -wujostwo i stryjostwo).
W latach sześćdziesiątych XX wieku poddano rewizji ten pogląd. Zgodnie
z koncepcjami znanych socjologów: Maxa Webera, Georga Simmel’a, Emile’a Durkheim’a
i Ferdinanda Toennies’a przechodzenie społeczeństwa od typu preindustrialnego
do industrialnego, od wiejskiego do miejskiego, niszczy tradycyjne systemy wartości, wzory postępowania i istniejące układy stosunków społecznych. Na ich miejsce powstają bardziej funkcjonalne układy, wzory i systemy wartości. Proces ten dotyka także struktur rodzinnych, sieci pokrewieństwa, układu więzi rodzinno-małżeńskich. Prowadzi do zaniku rodziny tradycyjnej, właściwej dla środowisk wiejskich. Kształtuje się nowa struktura rodziny miejsko-przemysłowej oraz nowe jej funkcje. Ów dychotomiczny podział rodziny
na wiejskie i miejskie oznacza dziś jedynie teoretyczną koncepcję struktur idealnych.
Polskie badania socjologiczne ujawniły, że: współczesnemu społeczeństwu uprzemysłowionemu nie są obce dawne powszechne formy zamieszkiwania kilku pokoleń pod jednym dachem oraz, że współczesne życie rodzinne w środowisku miejskim nie jest pozbawione licznych kontaktów zachodzących z różnym natężeniem pomiędzy poszczególnymi generacjami i krewnymi. Wyżej wymieniona . krytyka prowadzi do faktu występowania w dzisiejszym społeczeństwie miejsko-przemysłowym wielu typów i struktur demograficznych rodziny. Na szczególne zainteresowanie zasługuje typologia E. Litwaka, który wyróżnia:
• rodzinę szeroką w tradycyjnym znaczeniu,
• zmodyfikowana rodzinę poszerzoną,
• wyizolowaną rodzinę poszerzoną,
• rodzinę nuklearną typu partnerskiego.
Wyodrębnia je na podstawie cech charakterystycznych: bliskości zamieszkania lub terytorialnie oddzielnie, trwałości zobowiązań i wzajemnej pomocy bądź uniezależnienia się materialnego i w zakresie opieki, zakresie realizowanej funkcji socjalizacyjnej i stopnia natężenia więzi uczuciowej, łączącej członków rodziny i pokolenia.
Dla społeczeństwa miejsko-przemysłowego typowa jest zmodyfikowana rodzina poszerzona, która występuje w dwóch formach:
• trzypokoleniowa rodzina żyjąca pod wspólnym dachem i często, choć nie zawsze wspólnie gospodarująca, w jej skład wejdzie młoda rodzina prokreacyjna żyjąca wspólnie
z rodziną pochodzenia;
• rodzina mała mieszkające osobno, która zachowuje trwałe więzi emocjonalne
z krewnymi, utrzymują częste kontakty i wymieniają usługi.
Wyizolowana rodzina nuklearna nie jest w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb swoich członków, nie jest w stanie pełnić wielu swoich funkcji.
Innym aspektem zmiany struktury demograficznej współczesnej rodziny jest zmniejszanie się liczby dzieci. Zmniejszenie się stopy urodzeń jest wynikiem:
- niekorzystnych warunków mieszkaniowych w miastach i na wsi,
- coraz wyższe koszty utrzymania i wychowania dziecka,
- dążenia do wyższej stopy życiowej, które wyznacza liczba posiadanych przez rodzinę dzieci,
- odkrycia i upowszechnienia się możliwości kontrolowania płodnością,
- emancypacja społeczna i zawodowa kobiet, nastawionych nie tylko na rodzinę i dom, ale także na własne sukcesy zawodowe i rozwój osobisty.
Upowszechnia się model rodziny małodzietnej.
Innym aspektem omawianego problemu będzie zmiana wewnętrznej struktury rodziny. Można i należy rozpatrywać ją w trzech płaszczyznach:
• zmiany pozycji i ról małżonków oraz zmiany pozycji dziecka w rodzinie,
• procesu indywidualizacji rodziny i autonomizacji jednostki rodzinie,
• zaniku tradycyjnych , instytucjonalnych form małżeństwa i rodziny na rzecz związku przyjaźni opartego na internacjonalizacji wartości i norm rządzących zachowaniami rodziny
i decydujących o jej spójności.
Punktem zwrotnym w analizie zmiany tradycyjnej struktury rodziny będzie zmiana pozycji kobiety na skutek jej aktywizacji zawodowej, która odbywa się przeważnie poza domem i przejęcia części ciężaru utrzymania rodziny. Współczesna kobieta wchodzi w sfery życia społecznego, gospodarczego, kulturalnego i politycznego. W ten sposób zanika model rodziny w którym kobieta jest zorientowana wyłącznie na sferę życia rodzinnego
i małżeńskiego. Dalszą zmiana jest rewizja norm i praktyk w zakresie życia seksualnego. Oddzielone zostało życie seksualne od prokreacji, uwolnienie się tej sfery życia małżeńskiego od wpływu dogmatów religijnych i traktowania go w kategorii fizjologii ludzkiej. Sprzyja temu ciągły rozwój antykoncepcji i metod regulacji poczęć.
Wszystkie powyższe okoliczności prowadzą do zmiany pozycji mężczyzny w społeczeństwie i rodzinie. Pozycja mężczyzny uległa zmianie na skutek pracy podejmowanej poza domem
i w związku z tym zmniejszeniu się jego czasu przebywania wśród członków rodziny. Jego odpowiedzialność często sprowadza się do zaspokajania sfery ekonomicznej. W związku
z tym kobieta została zmuszona do przejęcia wielu męskich funkcji domowych, przez co wzrosła jej pozycja domowa i rodzinna. Ona stała się centralna postacią w rodzinie.
Kolejnym nurtem jest zmiana pozycji dziecka w rodzinie, wyrażająca się w jego nowych rolach domowo-rodzinnych. Przede wszystkim jednak w innym niż poprzednio zajmowanym systemie wartości rodzinnych. Wraz z rozwojem nauk psychologicznych
i pedagogicznych zrozumiano potrzeby psychiczne, prawa rozwoju dziecka. Jego zależność od rodziny zostaje ograniczona na rzecz postępującego procesu specjalizacji instytucji wychowawczych i kształcących, opieki medycznej i rekreacji. Z drugiej strony ze względu
na konieczność kształcenia przedłużył się czas zależności dziecka od rodziny, zarówno materialnej jak i duchowej. Instytucjonalizacja i formalizacja procesu wychowania
i kształcenia sprzyja rozwojowi w rodzinie sfery uczuciowej dziecka i zaspokajaniu jego potrzeby miłości. Nastąpiła także zmiana w samym pojmowaniu przez rodziców rodzicielstwa, które traktuje się jako szczęście osobiste. Dzieciństwo uzyskało sankcję predestynacji. Celem wychowania stało się wprowadzenie dziecka w kulturę społeczeństwa, bezkonfliktowe wprowadzenie go w życie społeczne. W tym świetle oczywista staje się teza, że dziecko jest podmiotem rodziny.
Następny kierunek przemian w wewnętrznej strukturze rodziny to proces indywidualizacji, który charakteryzuje się dwoma tendencjami: izolacją rodziny od szerszej społeczności oraz autonomizacja poszczególnych członków rodziny. Nowy typ rodziny cechuje ruchliwość jej członków, liczne powiązania zewnętrzne oraz anonimowość na tle społeczności. Zmienia się ranga oraz miejsce rodziny w życiu społecznym. Zmniejsza się zakres pełnionych przez nią funkcji, co oznacza zawężenie jej wpływów na szersze układy społeczne. Słabnie też wpływ społeczeństwa na sposób myślenia i zachowania poszczególnych jej członków. Dawniejsze normy podbudowywane autorytetem rodziny straciły swą siłę oddziaływania. Współczesna rodzina uniezależnia się od społeczeństwa. Staje się ona zasadniczym czynnikiem – środowiskiem zachowawczym dla atakowanych
z zewnątrz wartości i niejednokrotnie stanowi mur przed wszechogarniającymi wpływami społeczeństwa. Zaś indywidualizacja rodziny łączy się ściśle z autonomizacją jej członków. Na skutek rozdzielenia produkcji od rodziny, gospodarstwa domowego od zakładu pracy, rodzina przestała być ekonomiczna bazą życia jej członków. Każdy jej członek musi się sam
o siebie starać, sam sobie zabezpieczyć byt materialny. Zadaniem rodziny jest przygotowanie jej członków do samodzielnego życia., mamy tu na myśli zdobycie wykształcenia zawodowego oraz przygotowania do samodzielnego radzenia sobie w życiu.
Innym czynnikiem osłabiającym jedność rodzinną jest charakter współczesnego życia miejskiego. Członkowie rodziny, pełniąc swe funkcje zawodowe i społeczne, wchodzą
w odmienne środowiska zawodowe , towarzyskie, kręgi zainteresowań, wyobcowując się
ze wspólnoty rodzinnej. Czas spędzany razem zredukowany został do minimum. Gdyby nie telewizja, dom rodzinny coraz częściej przybierałby charakter miejsca, w którym się je i śpi. Przy braku głębszych więzi emocjonalnych zasadniczo spełnia on tylko te funkcje.
Wszystkie wyżej wymienione okoliczności, które sprzyjają autonomizacji jednostek w rodzinie nie są jednak w stanie zupełnie podkopać jej wspólnotowego charakteru.. Jest to jednak inny typ wspólnoty, który dzięki autonomizacji i indywidualizacji daje niezależność, a jednocześnie tworzy więź uczuciową i stosunki emocjonalne. Intymność i poczucie jedności rodzinnej, bo o niej tu mowa, utrzymuje się dopóki nie zostaną zagrożone indywidualne interesy poszczególnych członków rodziny.
Ostatni, trzeci kierunek przemian w wewnętrznej strukturze rodziny obejmuje sfery i zjawiska, które dowodzą faktu internacjonalizacji wartości i norm odnoszących się
do życia małżeńsko-rodzinnego. Poprzez formalizację społeczeństwo usiłuje narzucić współczesnej rodzinie wzorce myślenia oraz działania. Dzieje się to za pośrednictwem różnych instytucji i organizacji. W odniesieniu do życia małżonko-rodzinnego ta tendencja objęta została pojęciem partnerstwa, które przeciwstawia się tradycyjnym formom podporządkowania i zniewolenia w rodzinie typu instytucjonalnego. We współczesnej rodzinie umacniają się; intymność, bezpośredniość, nieformalność, wewnętrzne poczucie obowiązku i odpowiedzialności. To partnerstwo małżeńskie i rodzinne wyzbywa się nieistotnych dla rodziny zadań, nastawiając się na potrzeby osobowe jej członków. Zaznacza się przewaga funkcji osobowych, które służą wzajemnemu uzupełnianiu się męża i żony, rodziców i dzieci.
Uogólniając struktura współczesnej rodziny i jej wewnętrzna organizacja zależą
od wielu czynników. Może ona zależeć od typu małżeństwa. Znamy małżeństwa monogamiczne i poligamiczne, zważając jednak, że polskie prawo zabrania poligamii, skoncentrujemy się na małżeństwie monogamicznym, które tworzy związek mężczyzny
i kobiety. Ze względu na zakres wyboru małżonka małżeństwa dzielimy na endogamiczne (zawierane w ramach własnej zbiorowości szerszej) i egzogamiczne (takie , które zawierane są miedzy partnerami należącymi do różnych grup społecznych).
Hierarchia prestiżu i władzy w rodzinie dzieli je na :
• rodziny patriarchalne, gdzie ojciec sprawuje władzę i cieszy się najwyższym autorytetem,
• rodziny matriarchalne, gdzie władzę sprawuje matka,
• rodziny egalitarne, gdzie autorytet prawny i moralny ma obydwoje małżonków.
Pod względem dziedziczenia nazwiska , majątku, prestiżu i pozycji społecznej dzielimy rodziny na :
• matrylinearne, gdzie dziedziczenie odbywa się po linii ojca, po tzw. mieczu,
• matrylinearne, w których dziedziczenie odbywa się po linii matki, po tzw. kądzieli.
• bilateralne, gdzie dziedziczenie odbywa się w obu liniach.
Typy struktur rodziny są zmienne. Zależą od religii, ustawodawstwa, od poziomu rozwoju cywilizacji. Współczesna rodzina egalitarna charakteryzuje się bardzo ograniczonymi funkcjami ekonomicznymi, religijnymi, politycznymi i nawet wychowawczymi.
Dla analizy struktury rodziny pojęciem wyjściowym staje się tzw. mała rodzina, zwana też podstawową. Rozumie się przez to grupę złożona z pary małżeńskiej i jej bezżennego jeszcze potomstwa tworzącą wspólnotę domową. Rozróżnia się tu rodzinę „pełną” i „niepełną”. Grupę złożoną z jednego z rodziców oraz dzieci, prowadzących wspólne gospodarstwo domowe, określa się mianem „niepełnej małej rodziny”.
Na uwagę zasługuje jeszcze jedno rozróżnienie dokonywane z punktu widzenia jednostki. Otóż w toku swego życia człowiek najczęściej jest członkiem dwu rodzin:
• tzw. „ rodziny pochodzenia”, tej której się wywodzi,
• tzw. „rodziny prokreacyjnej”, tej którą zakłada przez zawarcie związku małżeńskiego.
W pierwszej z nich występuje on w roli dziecka ewentualnie wnuka, w drugiej zaś w roli męża-ojca czy żony-matki.
W każdego typy strukturze rodzinnej występują tzw. wewnątrzrodzinne stosunki społeczne, czyli interakcje, które są nie tylko powtarzalne czy regularne, ale są także regulowane. Relacje między dwojgiem partnerów, mężem i zoną, to występowanie w jej obrębie wielości interreakcji. Relacja ta stwarza ramy, schemat, w obrębie których odbywają się wzajemnie zorientowane działania. Są to interreakcje wielotematyczne. Dotyczą spraw finansowych, zawodowych, gospodarstwa domowego, kulinarnych, remontu mieszkania, wychowania dzieci, wspólnych rozrywek itp. .Obejmują rozmowy, kłótnie, zabawy, rady, momenty intymne. Toczą się w salonie, w kuchni, w sypialni,
na wczasach, w sklepie. Dlatego mówimy o „współżyciu małżeńskim”. , gdyż chodzi tu
o dzielenie z kimś drugim całego życia., w całym jego bogactwie i różnorodności. Interreakcje występują też między rodzicami i dziećmi i miedzy dziećmi jako rodzeństwem. Członkowie rodziny są jednym słowem w różnym stopniu zaangażowani
w życie rodzinne. Każdy z nich zdobywa osobiste, indywidualne doświadczenia w zakresie wspólnego życia rodzinnego. W ich obustronnym oddziaływaniu kształtują się zasady spójnej egzystencji, czyli wewnątrzrodzinne stosunki społeczne. Wzajemne oddziaływanie na siebie poszczególnych osób wchodzących w skład rodziny stanowi wyznacznik tego, czym one są dla siebie. Życie rodzinne nabiera treści i kształtu w sensie jednostkowym
i zbiorowym równolegle, w obrębie każdej osobowości i między osobami.
Stosunki wewnątrz rodziny wynikają z wielu uwarunkowań życia. Mogą to być warunki korzystne lub niekorzystne. W warunkach korzystnych uczucia miłości i lojalności przeważa i utrzymuje się harmonia rodzinna. Warunki niekorzystne to nadmierne napięcia
i konflikty, powodujące wzajemne antagonizmy, nienawiść i zagrożenie spójności rodziny.
Jedność rodziny lub jej brak, w dużym stopniu zależy od jej stosunku do świata zewnętrznego i innych grup społecznych oraz pozycji jaka ona zajmuje w środowisku.
Z drugiej strony środowisko społeczne, w którym umiejscowiona jest rodzina dostarcza okazji do wyrażania się poszczególnych osobowości członków rodziny. Może umocnić więzi rodzinne i spowodować zwiększenie się aktywności wewnątrzrodzinnej poszczególnych jej członków. Gdy środowisko jest nieprzyjazne, wrogie może wpływać destrukcyjnie i burząco na jedność rodziny i zmieniać jej wewnętrzny układ. Z tą zmianą zaś wiąże się wzmocnienie lub osłabienie więzi miłości i lojalności w rodzinie.
Każda rodzina ma swoisty układ więzi wewnętrznych, które warunkują kształtowanie się równowagi psychicznej jej członków. Najistotniejszą jej cechą jest serdeczność, bliskość, spójność wewnętrzną, intymność i bezpośredniość. Dotyczy to relacji miedzy małżonkami oraz rodzicami i dziećmi. Emocjonalność atmosfery w rodzinie nie ma jednak charakteru stałego, gdyż podlega zmianom. Jej rozwój i dynamika zależne są od wielu czynników. Kształtowanie się stosunków między członkami rodziny pozostaje w ścisłej zależności od ogólnej atmosfery, szczególnie zaś od pożycia rodziców między sobą i ich stosunku do dzieci. Jeżeli małżonkowie kochają się wzajemnie to dziecko tez ich kocha jako rodziców. Jeśli się nienawidzą, dziecko jest zmuszone opowiedzieć się
za jednym przeciw drugiemu lub przeciw obojgu., co często się zdarza, gdy jest starsze
i mądrzejsze.
Stosunki w rodzinie są bardzo złożone, zarówno w swej treści jak i przebiegu. Wyznaczają je nie tylko indywidualne cechy poszczególnych członków rodziny, ale i role społeczne , jakie pełnią oni w rodzinie i poza nią. Rodzina akceptuje niektóre
z indywidualnych cech i dążenia swych członków, inne zaś odrzuca. Określa formy
o zakres działań w celu zachowania bezpieczeństwa , zamierzeń i osiągania planów, kształtuje osobiste powodzenia i niepowodzenia oraz pomaga w likwidowaniu konfliktów między członkami rodziny i usuwania nieporozumień z jednostkami innych grup.
Stosunki wewnątrzrodzinne możemy podzielić na mające podstawę:
• biologiczną,
• formalno-prawną,
• psychiczną.
Ich połączenie daje członkom rodziny świadomość wzajemnej łączności, jedności, poczucia „my”. Co wyróżnia ich grupę od innych grup. Więź wewnątrzrodzinna nie stanowi stałego układu stosunków. Jest zjawiskiem specyficznym dla każdej rodziny i różnych faz jej rozwoju.
Ciekawy pogląd zarówno na samo postrzeganie rodziny jak i jej strukturę przedstawia współczesna pedagogika rodziny. Stanisław Kawula omawia rodzinę jako grupę i instytucję wychowawczą. Ukazuje rodzinę jako miejsce transmisji społecznych między jednostką
a układami szerszymi i globalnymi. Twierdzi, że: „Już w starożytności rozważano
o znaczeniu, o wewnętrznej strukturze rodziny, o randze tej struktury dla państwa”. Przytaczając za nim, podajemy najdalej idące stwierdzenie teoretyczne głoszone przez Arystotelesa, że „w rodzinie jak w soczewce odzwierciedla się całe społeczeństwo”. August Comte idąc po myśli Arystotelesa, widzi rodzinę jako jednostkę podstawową społeczeństwa. Jego zdaniem ludzkie społeczeństwo składa się z rodzin, a nie jednostek. Rodzina tworzy coś w rodzaju pomostu między jednostką a społeczeństwem. Dzięki niej człowiek wchodzi
do społeczeństwa.
August Comte wyróżnia dwa zasadnicze stosunki rodzinne:
• stosunek między płciami, który tworzy rodzinę,
• stosunek między pokoleniami, który ją podtrzymuje.
Dziewiętnastowieczny myśliciel Frederic Le Play widział w rodzinie podstawową komórkę społeczeństwa, jego miniaturę.
Pedagogika rozpatruje stosunki społeczne w rodzinie głównie pod kątem wychowania. Przez stosunek wychowawczy rozumie się odmianę stosunku społecznego, który zachodzi między wychowankiem a inną osobą lub grupą, która świadomie
lub bezrefleksyjnie wpływa na osobowość jednostki. Stosunki kierowane lub nie kierowane intencjami wychowawczymi, w sposób mniej lub bardziej trwały oddziaływają na jednostki. Wychowanie planowe powinno się na nich opierać. Świadomy stosunek wychowawczy sprowadza się do kierowania innymi stosunkami społecznymi. Uogólniając specyfika wychowania w rodzinie polega na powiązaniu innych stosunków społecznych ze stosunkiem wychowania, aby kształtowały one osobowość dziecka trwale i w pożądanym kierunku. Można więc stwierdzić, jak podaje Stanisław Kawula, że „wychowanie rodzinne jest splotem różnego rodzaju stosunków społecznych, które trudno badać w postaci czystej i izolowanej.” […] Rodzina to „grupa […]kierowana przez rodziców, których oddziaływanie na dziecko dokonuje się częściowo bezpośrednio, a częściowo pośrednio.” W badaniach struktury
i funkcjonowania stosunku wychowawczego w rodzinie powinno się uwzględniać te aspekty życia rodzinnego.

1. 5 Dezorganizacja rodziny

W niniejszym podrozdziale zaprezentowane zostanie zjawisko dezorganizacji rodziny. Należy więc wyjaśnić, co oznacza słowo „dezorganizacja”. Słownik socjologiczny Krzysztofa Olechnickiego i Pawła Załęckiego podaje dwa typy dezorganizacji: kulturową i społeczną. Przypominając, że rodzina jest najmniejszą grupą społeczną właściwym wydaje się odniesienie definicji dezorganizacji bardziej do pojęcia dezorganizacji społecznej niż kulturowej. „Dezorganizacja społeczna” jest to „proces społeczny polegający na upadku tradycyjnych wartości i norm, osłabieniu instytucji społecznych, w tym kontroli społecznej, rozprężeniu moralnym i niemożności podejmowania decyzji w obrębie danej grupy społecznej.”
Jan Szczepański twierdzi, że kryzysy w rodzinie mogą doprowadzić do jej dezorganizacji, tzn. do niewykonywania obowiązków małżonków wobec siebie i dzieci. Długotrwała dezorganizacja może być przyczyną rozbicia rodziny i przybrać postać opuszczenia jednego ze współmałżonków, separacji lub rozwodu. Jako przyczyny dezorganizacji rodziny wymienia:
zdradę małżeńską,
niezgodność charakterów,
nie spełnienie oczekiwań w stosunku do współmałżonka,
rozbieżność wzorów kulturowych,
degradację społeczną jednego z współmałżonków (alkoholizm, narkomania, popełnienie przestępstwa, choroba, demoralizacja, nieślubne dziecko),
kryzys ekonomiczny (utrata pracy, podejmowanie pracy poza miejscem zamieszkania),
długotrwałą rozłąkę.
Wśród socjologów są tak zwani przedstawiciele teorii konfliktu, którzy nie uznają rodziny za bastion ciepła, troski i partnerstwa. Koncentrują się głównie na dysfunkcjach życia rodzinnego, do których należą:
podporządkowanie kobiet,
przemoc w rodzinie,
utrwalanie istniejących podziałów społecznych,
deprecjacja odmiennych stylów życia.
Fryderyk Engels dowodzi, że instytucja rodziny zmusiła kobiety do uległości, czyniąc je własnością swoich mężów. Rodzenie i wychowanie dzieci zmuszało kobietę do pozostawania w domu, podczas gdy mężczyzna mógł swobodnie uczestniczyć w życiu społecznym.
Zdaniem zwolenników teorii konfliktu przemoc jest częstym zjawiskiem życia rodzinnego. Na podstawie danych statystycznych podkreślają liczne przypadki napastowania dzieci i współmałżonków we współczesnych społeczeństwach.
Jako inne negatywne zjawisko życia rodzinnego ukazują utrwalanie istniejących podziałów
i wpływu na zahamowanie zmian. Za przykład podają lepsze wykształcenie dzieci z klas wyższych i średnich niż z rodzin robotniczych.
Zaś deprecjację odmiennych stylów życia (alternatywne struktury rodzinne i alternatywne style życia np.: kohabitacja ) niż tradycyjnej rodziny nuklearnej uważają, że nie leży ani
w interesie społeczeństwa, ani jednostki. Hamuje ich rozwój i samorealizację. Zwolennicy teorii konfliktu uważają, że rodzina w chwili obecnej nie spełnia już funkcji jakie spełniała dawniej. Poddają krytyce rodzinę jako instytucję. Nie znaczy to jednak, że zakładają jej upadek lecz zapowiadają zmiany w jej strukturze i funkcjach.
Napięcia, sprzeczności i konflikty w rodzinie są jednak nieuniknione. Nie jest możliwe osiągnięcie pełnego sukcesu w małżeństwie, a przez to i w rodzinie. Jednak brak pełnego sukcesu nie musi oznaczać dezorganizacji i rozbicia rodziny. Gdy się świadomie ukrywa i nie rozwiązuje konfliktów przeradzają się w stan trwałego antagonizmu mającego dużą siłę emocjonalną, co powoduje dezintegrację i rozbicie rodziny.
Współczesna rodzina polska różni się znacznie od tej, w której funkcjonowała jedno czy dwa pokolenia wstecz. Typową jest mała rodzina nuklearna (małżeństwo + jedno lub dwoje dzieci, zamieszkujący oddzielnie, niezależni ekonomicznie). Więcej niż dwoje dzieci występuje w rodzinach o niskim wykształceniu i niskim statusie materialnym oraz
w rodzinach wiejskich. „Rodzinę polską…cechuje stosunkowo duża trwałość, w 2000r. współczynnik rozwodów wynosił w Polsce 1,7 na 1000 osób ludności”
We współczesnej rodzinie polskiej obserwujemy tendencję do:
wzrostu odpowiedzialności obojga rodziców za wychowanie dzieci,
coraz większej grupy mężczyzn podejmujących obowiązki opiekuńcze
i wychowawcze, które dawniej należały do obowiązków kobiecych,
podejmowanie przez kobiety aktywności zawodowej poza domem.
Zagrożenia rodziny polskiej wynikają z ogólnego zubożenia społeczeństwa.
Dane urzędowe i szacunkowe instytucji naukowo-badawczych donoszą, że odsetek ludzi ubogich wzrósł w latach 1990-2000 z 20% do 40%. Odsetek rodzin będących w ubóstwie (takich, w których budżet finansowych wystarcza zaledwie na jedzenie) zrósł w tym czasie trzykrotnie. Innym czynnikiem degradacji rodzin jest dotkliwy deficyt mieszkań. Najbardziej negatywny wpływ na warunki bytowe rodzin wywiera bezrobocie. Skutki trudnej sytuacji rodzin są wielorakie. Powodują wzrost niepewności, niepokoju o przyszłość rodziny. Narastanie konfliktów, zniechęcenia i stresów członków rodziny. Jedni popadają
w alkoholizm, inni staczają się do poziomu egzystencji środowisk patologicznych. Długotrwałe sytuacje tego typu najczęściej kończą się rozpadem rodziny. Jedną
z najważniejszy przyczyn kryzysu rodziny jest zatracenie ideału wychowawczego (błędnej postawy rodziców wobec dzieci, braku uczestnictwa dzieci w życiu rodziny, gromadzenia dóbr jako podstawowego motywu działania, zrzucania odpowiedzialności za wychowanie własnych dzieci na instytucje).
Dezorganizacja rodziny prowadzi do negatywnych konsekwencji czyli tzw. dysfunkcji, dlatego rodzinę zdezorganizowaną możemy nazwać dysfunkcyjną.
Dysfunkcja to „konsekwencja działania społecznego, która powoduje osłabienie adaptacyjnych mechanizmów systemu społecznego lub utrudnia realizację pewnych wartości
i potrzeb.”
Maria Jarosz uważa, że dysfunkcjonalność rodziny może przejawiać się
w niezrealizowaniu zadań:
opiekuńczo-wychowawczych, gdy rodzina nie zapewnia swoim członkom należytego bytu i opieki,
socjalizacyjnych, gdy członkowie rodziny wykazują negatywne zachowania sprzeczne z normami i wzorami przyjętymi w danym społeczeństwie.
Marek Andrzejewski pisze, że: „w pedagogice, polityce społecznej, pracy socjalnej, psychologii czy też socjologii […] używa się różnych terminów na określenie rodzin, których funkcjonowanie podbiega od przypisywanego im w danym społeczeństwie modelu.” Takie rodziny nazywa dysfunkcyjnymi. Stwierdza jednak, że na sformułowanie „rodzina dysfunkcyjna” spotyka się inne określenia: rodzina patologiczna, rodzina zdezorganizowana, rodzina w kryzysie, rodzina niewydolna, rodzina ryzyka. Różnorodność zakresów znaczeń skłania do tego, by dysfunkcyjnymi nazwać te rodziny, które dotknięte są przejawami patologii, takimi jak: rozwody, niepełność, niealimentacja, tzw. sieroctwo społeczne i rodziny o skumulowanych cechach patogennych. Za posługiwaniem się terminem „rodzina dysfunkcyjna” przemawia słabe zabarwienie tego terminu „rodzina patologiczna” . Słowo „patologia” odnosi się do opisu sytuacji skrajnie nagannych np. zachowań karalnych wobec prawa. Słowo „dysfunkcja” odnosi się do sytuacji, których nie da się z góry powiedzieć, że zostały przez kogoś zawinione. Jest ono nośnikiem negatywnych treści, doprowadzenie
do dysfunkcji rodziny może nieść na jej członków uzasadnioną krytykę. Sytuacja owa skłania jednak do odruchu pomocy, a nie potępienia. Jest on racjonalnym, gdyż okoliczności
z pojawieniem się dysfunkcji danej rodziny dają z reguły szanse na zapobieżenie złu poprzez działania profilaktyczne.
Helena Izdebska twierdzi, że zjawiska dezorganizacji życia rodzinnego mogą występować we wszystkich środowiskach społecznych, Wyższy poziom intelektualny
i kulturalny, korzystniejsze usytuowanie materialne nie stanowią czynników zabezpieczających rodzinę przed popadaniem w sytuacje konfliktowe, nie przesądzają jej trwałości, poziomu wychowawczego funkcjonowania. Do podstawowych przyczyn powstawania zaburzeń w stosunkach wewnątrzrodzinnych zalicza:
zły dobór małżonków, brak silnej więzi uczuciowej, brak wspólnych celów
i dążeń, różnice poziomów i odmienność cech charakterologicznych, uniemożliwiającą porozumienie się i współdziałanie,
niedojrzałość społeczna i psychiczna rodziców, nieprzygotowanie
do współżycia i współdziałania w układach mąż-żona, rodzice-dzieci,
nałogi jednego lub obojga rodziców,
przewlekła choroba któregoś z rodziców i czasowa lub trwała niezdolność
do pracy,
schorzenia neurotyczne,
zaangażowanie uczuciowe jednego z małżonków poza domem powodujące rozluźnienie więzi małżeńskich i brak zainteresowania sprawami rodziny,
całkowita koncentracja uwagi dorosłych na sprawach pozarodzinnych
Rodzina dysfunkcyjna jest źródłem napięć i niepokoju, zarówno dla dzieci jak i dla
dorosłych.. Dysfunkcyjność może dotyczyć różnego rodzaju realizowanych przez rodzinę zadań. Może dotykać poszczególnych funkcji rodziny, jest to wtedy dysfunkcja częściowa (obejmująca np. trudności w realizowaniu zadań wychowawczych czy ekonomicznych) lub większości czy wszystkich funkcji, taka dysfunkcyjność nazwiemy mianem całkowitej.
Ewa Marynowicz-Hetka do czynników dysfunkcyjności rodziny zalicza: stany chorobowe
w rodzinie, niewydolność materialną, nieprzystosowanie społeczne przejawiające się w braku dojrzałości emocjonalnej rodziców, alkoholizm, prostytucja i przestępczość.
Każdy z wymienionych czynników dysfunkcji rodziny powoduje poważne zakłócenia procesu zaspokajania potrzeb psychicznych, materialnych i społecznych jej członków.
Do typowych cech rodziny dysfunkcyjnej należą:
zaprzeczanie istniejącym problemom,
brak intymności,
wstyd dzieci,
sztywność pełnionych ról,
złość i depresja,
brak możliwości zaspokajania indywidualnych potrzeb członków rodziny,
system komunikacji oparty jest na konflikcie,
sztywne i nie zmieniające się zasady: perfekcjonizm, kontrola, oskarżenie,
tzw. jawne tajemnice będące częścią kłamstw,
iluzja radzenia sobie z problemami,
odrzucanie własnej tożsamości przez jednostki.
Rodzina dysfunkcyjna jest przejawem odchylenia od norm prawnych i obyczajowych. W zależności od przyczyn i przejawów tej dezorganizacji inny będzie charakter tych odchyleń i różna sytuacja życiowa dziecka oraz poziom zagrożenia procesu zaspokajania jego potrzeb. H. Norman Wright do zjawisk dysfunkcjonalności zalicza: nadużycia (przemoc fizyczną, emocjonalną i seksualną), perfekcjonizm (reprymendy, karcenie, gniew), rygoryzm (niezłomne zasady, rygorystyczny tryb życia), milczenie (zakaz mówienia na zewnątrz
o problemach rodzinnych), represyjność (tłumienie i opanowywanie emocji, życie
w zakłamaniu), triangulacja (używanie trzeciego członka rodziny w charakterze pośrednika
do rozwiązywania konfliktów i komunikacji), podwójne komunikaty, niedostatek zabawy (członkowie rodziny nie potrafią się bawić, cieszyć i odprężyć), cierpiętnictwo (odporność
na bóle i zniewagi, poświęcanie się dorosłych), wzajemne uwikłania (kłopoty rodziców stają się kłopotami dzieci). W rodzinach dysfunkcyjnych panują fałszywe zasady i reguły. Należą
do nich:
• bezwzględna władza i kontrola rodziców nad dzieckiem,
• jedynie rodzice są źródłem prawdy o tym co dobre i złe,
• winę zawsze ponosi dziecko,
• dziecko ma obowiązek bronić i osłaniać rodziców,
• dom nie jest miejscem dziecięcych zabaw i fantazji,
• łamanie woli dziecka.
Innym przykładem dysfunkcjonalności rodziny jest brak troski o dziecko poprzez jego opuszczenie. Może ono przybierać różne formy. Mamy z nim do czynienia gdy jedno lub dwoje rodziców dopuszcza się:
• fizycznego porzucenie dziecka,,
• nieokazywania uczuć dziecku,
• nieprzyjmowania dziecięcych przejawów miłości,
• niezaspokajania potrzeby opieki i oparcia,
• nadużyć w sferze fizycznej, seksualnej i emocjonalnej względem dziecka,
• czynienia z dziecka obiektu zastępczego do zaspokajania własnej niespełnionej potrzeby emocjonalnego oparcia w kimś,
• wykorzystywania dziecka do zaspokajania innych potrzeb istniejących
w związku małżeńskim,
• czynów bezwzględnych i ukrywa je przed ludźmi,
• rażących zaniedbań wychowawczych..
Wyróżnia się następujące typy rodzin dysfunkcyjnych:
• rodziny z problemem alkoholowym,
• rodziny przestępcze,
• rodziny niepełne,
• rodziny wielodzietne,
• rodziny „bez miłości”.
Jako rodzinę z problemem alkoholowym określa się taką w której choćby jeden jej członek uzależniony jest od alkoholu. Osoba taka dostarcza w wszystkim innym członkom problemów życiowych, uczuciowych i finansowych. Jej zachowania działają na strukturę i funkcje destrukcyjnie w ten sposób, ze cała rodzina boryka się z problemem alkoholowym. Alkoholizm jest jednym z głównych czynników patologizacji rodziny, nieprzystosowania, demoralizacji i zagrożenia dzieci i młodzieży. W rodzinach alkoholików występuje często kumulacja niekorzystnych czynników takich jak:, ubóstwo materialne, niskie wykształcenie, ciasnota mieszkaniowa, brak kwalifikacji zawodowych, zły stan członków rodziny.
Rodzinę przestępczą cechuje fakt, że jeden z rodziców lub rodzeństwa weszło w kolizję
z prawem. Przestępczość bliskiej osoby to następny czynnik zaburzający proces wychowania i rozwój dzieci. Literatura wymienia dwa modele rodziny przestępczej:
1. w którym ktoś z rodziny był karany sądownie, odbywa karę więzienia lub został ukarany grzywną,
2. w którym jedno lub dwoje rodziców utrzymują się z działalności przestępczej, a fakt ten nie został ujawniony.
Dzieci w rodzinie przestępczej uczą się na zasadzie modelowania. Rodzic przestępca często stanowi dla dziecka wór do naśladowania. Z punktu widzenia jednak i interesów rodziny
i wychowujących się w niej dzieci szczególnie negatywne znaczenie maja przestępstwa popełniane przeciwko rodzinie. Polegają one na znęcaniu się nad członkami rodziny
i niealimentowaniu dzieci. Ich sprawcami są najczęściej mężczyźni.
Jako rodzinę niepełną uznać należy taka w której dziecko wychowywane jest przez jednego
z rodziców. Taki typ rodziny powstaje na skutek długotrwałej nieobecności jednego
z rodziców spowodowanej wyjazdem, pobytem w wiezieniu czy szpitalu, śmiercią lub rozwodem. W takiej rodzinie często powstają problemy wychowawcze związane
ze zmniejszoną, bo sprawowana tylko przez jedna osobę opieką nad dzieckiem i brakiem normalnej atmosfery rodzinnej, w której pierwszym wzorem postępowania dla dzieci są stosunki między matka i ojcem. Dzieci z rodzin niepełnych uwikłane są w różnego rodzaju trudne sytuacje:
• śmierć jednego z rodziców stanowi ogromny wstrząs w życiu dziecka, bywa traumą,
• rozbicie rodziny z powodu rozwodu powoduje u dziecka poczucie zagrożenia, zagubienie, ambiwalentne uczucia w stosunku do najbliższych.
Rodzina wielodzietna to taka, w której jest czworo i więcej dzieci. Pojawia się w niej zaniedbanie na skutek niezaradności wychowawczej rodziców. W rodzinie wielodzietnej pewne codzienne czynności mogą stać się źródłem zaniedbania. Najczęściej panuje w niej chaos i anarchia, brak wyraźnych ról prowadzący do zachwiania harmonii i efektywnego działania, niemożność zaspokojenia przez rodziców potrzeb każdego z dzieci, nikłe zainteresowanie rodziców osiągnięciami dzieci.
Ostatni typ rodziny dysfunkcyjnej to tzw. rodzina „bez miłości”. Takich rodzin wydaje się istnieć najwięcej w społeczeństwie. Z obserwacji niejednej pozornie normalnej rodziny wyłania się za pozorami powodzenia finansowego zupełny brak czasu i chęci poświęcania
go dla dziecka. Prowadzi to do nieumiejętności nawiązania prawidłowej komunikacji
z dzieckiem i wytworzenia w rodzinie atmosfery zaufania i miłości.
Zakłócenia środowiska rodzinnego są wystarczającym czynnikiem dysfunkcyjnym, który może prowadzić do trudności wychowawczych i opiekuńczych. Główne czynniki to zaburzenia struktury rodziny, wadliwe postawy rodzicielskie, niewłaściwa atmosfera rodzinna oraz przejawy ewidentnej patologii, które wywołują u dzieci nieaprobowane społecznie formy zachowania i wpływają na formowanie się nieprawidłowej osobowości młodego człowieka.