Motyw ojca w literaturze. Zanalizuj na wybranych przykładach.

Motyw jest to elementarna jednostka świata przedstawionego. Literatura prezentuje różnorodne typy motywów, z których jedne są bardziej popularne, drugie mniej. Jednym z ważniejszych motywów może być postać ojca, która, mimo że rzadko jest motywem przewodnim utworu, odgrywa dużą rolę. Portret ojca odnajdujemy w różnych epokach literackich. Już od początków literatury pisarze podejmowali temat ojcostwa. Pierwszym i najbardziej znanym ojcem jest biblijny Bóg, który jest głową całego świata. Podobną funkcję pełni mitologiczny Zeus. W czasie od antyku do romantyzmu ojciec pełnił najważniejszą rolę w rodzinie, dlatego też był częściej podejmowanym tematem od matki. Jego pozycja zaczyna się delikatnie zmieniać dopiero w pozytywizmie, kiedy pojawiają się pierwsze emancypantki. Jednakże mimo tego, motyw ojca dalej jest bardzo popularny. W literaturze przedstawiane są różne wizerunki ojca – kochający i przebaczający, cierpiący i zagubiony, naiwny i nieczuły, powodujący nieszczęście dziecka oraz surowy i obojętny.
Przykład kochającego, sprawiedliwego i przebaczającego ojca odnajdziemy w Biblii w „Przypowieści o synu marnotrawnym”. Tytułowy syn otrzymuje od ojca swoją część majątku i roztrwania go. Kiedy już nie ma co jeść, postanawia przeprosić ojca i wraca do niego. Po przybyciu przyznaje się do winy, przeprasza ojca i Boga twierdząc, że zgrzeszył. Ojciec uradowany przybyciem syna, daje mu najlepsze ubrania, karze zabić utuczone cielę i urządza ucztę. Starszy syn widząc to buntuje się, lecz pozostaje wierny ojcu. Ojciec nakazuje mu żeby radował się i cieszył razem ze wszystkimi, mówiąc: „trzeba się weselić i cieszyć z tego, że ten brat twój był umarły, a znów ożył; zginął a odnalazł się”. Ojciec w tej przypowieści pokazał swoją miłość i wyrozumiałość wobec obu synów. Jednego ponownie przyjmuje mimo popełnionych grzechów, a drugiego spokojnie poucza i przestrzega, że powinien się cieszyć ze swojej sytuacji i powrotu brata. Przypowieść ta jest obrazem Boga cieszącego się z każdego nawróconego grzesznika. Pan wybacza wszystko, jeśli człowiek okaże skruchę i prosi o wybaczenie.
Najpopularniejszym przykładem cierpiącego i pogrążonego w smutku ojca jest niewątpliwie renesansowy twórca Jan Kochanowski. Ten sławny poeta słynie ze swojego wszechstronnego wykształcenia i bogatej twórczości literackiej. Oprócz pieśni, fraszek i trenów pisał także elegie i epigramaty, a nawet dramat „Odprawa posłów greckich”. Jednakże z tematem ojcostwa bezpośrednio wiąże się cykl dziewiętnastu „Trenów”. Oryginalnie tren był to antyczny gatunek o charakterze pieśni żałobnej, który dedykowano zazwyczaj dorosłej, znanej, zmarłej osobie wychwalając jej zalety. Jednakże przeznaczenie i kompozycja trenu została zmodyfikowana przez Kochanowskiego. Zamiast jednego trenu stworzył on cały cykl i poświęcił go małemu dziecku, Urszulce, która miała zaledwie dwa lata.
Rodzicielska rozpacz została dobrze ukazana w „Trenie” V. Utwór rozpoczyna porównanie homeryckie, w którym śmierć Urszulki zostaje przyrównana do ścięcia małej oliwki przez nieuważnego ogrodnika. Tak jak ledwo dorosłe drzewko oliwne upada „przed nogami matki ulubionej”, tak Urszulka zmarła na oczach bezsilnych rodziców. Tren kończy pytanie retoryczne do Persefony, jak mogła dopuścić do tak niesprawiedliwej tragedii.
Innym przykładem prezentacji uczuć Jana Kochanowskiego jest „Tren” X. Na utwór składa się szereg pytań dotyczących ewentualnego miejsca pobytu Urszulki po śmierci. Podmiot liryczny próbuje na nie odpowiedzieć, odwołując się do różnych systemów religijnych i filozoficznych. Możliwymi miejscami pobytu dziecka mogą być: jedna ze sfer nieba, chrześcijański raj, Hades, czyściec i platońskie „miejsce nadniebne”. Oprócz zadawania pytań, ojciec prosi Urszulkę o danie znaku istnienia. „Tren” X jest oznaką załamania wiary Kochanowskiego. Wypowiadając słowa „jeśliś jest” staje na granicy bluźnierstwa. Rodzicielska miłość doprowadziła go aż do takiego stanu.
Odmienny obraz ojca wyłania się z barokowej komedii „Świętoszek” francuskiego dramaturga Moliera. Komedia jest to gatunek dramatyczny o pogodnej treści, akcji obfitującej w wydarzenia, z pomyślnym dla bohatera zakończeniem, z elementami komizmu, czasami także karykatury, satyry i groteski, mający na celu wywołanie śmiechu u widza. Głównym bohaterem utworu jest obłudnik Tartuffe, któremu, poprzez udawanie niemalże świętego żebraka, udaje się zamieszkać razem z rodziną Orgona. Tartuffe udając cnotliwego i skromnego chrześcijanina, jest jednocześnie człowiekiem, który lubi uciechy życia doczesnego – nie stroni od dobrego jedzenia, rozkoszy cielesnych oraz kosztowności. Przybiera maskę osoby głęboko wierzącej, chętnie niosącej pomoc innym. Orgon do chwili pojawienia się Tartuffe’a jest kochającym mężem Elmiry i ojcem Damisa i Marianny, a także mądrym, uczciwym, powszechnie szanowanym człowiekiem. Pod wpływem Świętoszka zmienia się nie do poznania. Nie obchodzi go już nic oprócz przyjaciela Tartuffe’a, którego traktuje jak wyrocznię i najwyższy autorytet. Nie zdaje sobie sprawy, że jest przez niego oszukiwany i wykorzystywany. Okazuje się człowiekiem zbyt ufnym, naiwnym i łatwowiernym, który potrafi zaryzykować szczęściem własnej rodziny, jeśli się tylko nim umiejętnie pokieruje. Świętoszek ma na niego nieograniczony wpływ. Dochodzi do tego, że jest mu on bliższy niż żona i dzieci. Przez to, po namowie Tartuffe’a postanawia wydać mu za żonę swoją córkę Mariannę, która jest już zakochana w Walerym. Dobrze wychowane dziecko nie potrafi wprost odmówić ojcu, dlatego aby uniknąć niechcianego małżeństwa musi udawać chorą. Innym przykładem bezwzględności i zaślepienia ojca jest jego stosunek do Damisa. Syn, chcąc zdemaskować Świętoszka, podsłuchał jego rozmowę z Elmirą, w której Tartuffe wyznał jej miłość i namawiał do zdrady. Jednakże zaufanie Orgona do obłudnika było tak wielkie, że po wyjawieniu prawdy przez Damisa, syn zostaje wyrzucony z domu. Orgon to ojciec, który przez swoją naiwność zranił dzieci i niemalże rozbił rodzinę. Mimo że historia zakończyła się szczęśliwie, wizerunek ojca wynikający z komedii jest negatywny.
W inny sposób został przedstawiony ojciec w „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego. Utwór ten został podzielony na dramat rodzinny i społeczny. Postać głównego bohatera, hrabiego Henryka, jest przedstawiona w dwóch różnych sytuacjach. W pierwszej części jako mąż i ojciec, a w drugiej dowódca arystokracji. Hrabia Henryk jest wybitnie uzdolnionym poetą i ma przez to poczucie wyższości, pogardza innymi. Ta pycha prowadzi go jednak do klęski, jaką w efekcie ponosi w życiu osobistym. Związek z przeciętną, choć bardzo go kochającą kobietą, szybko go nudzi. Poszukuje on kochanki idealnej, którą dostrzega początkowo w Dziewicy, będącej dla niego uosobieniem żywej poezji. Okazuje się ona jednak wcieleniem szatana. W rezultacie, podążając za Dziewicą, Mąż nie pojawia się na chrzcie własnego syna. Zrozpaczona matka błogosławi małego Orcia, prosi, aby stał się poetą, co ma zapewnić mu miłość ojca. Syn rzeczywiście zostaje obdarzony poetyckim natchnieniem, co jednakże powoduje, że jest odosobniony, a inne dzieci nie chcą się z nim bawić. Nadwrażliwy, słaby psychicznie, stoi na pograniczu świata duchów i świata rzeczywistego. Traci także wzrok. Dla ojca Orcio jest powodem nieustannych wyrzutów sumienia. Wiedząc, że takie życie syna jest jego winą, próbuje modlitw o poprawienie jego stanu. Hrabia Henryk jest przykładem ojca, który sprowadził nieszczęście na swoje dziecko. Bohater jest tego świadomy, dlatego jako rodzic stara się poprawić los syna. Mimo tego i tak go zostawia i idzie na wojnę, która wydaje się dla niego ważniejsza. Przez to także śmierć Orcia pośrednio jest jego winą.
Inną postać wykreował młodopolski twórca Władysław Reymont w swej powieści „Chłopi”. Główny bohater Maciej Boryna jest wdowcem i ojcem czwórki dzieci – Grzeli, Antka, Józki i Magdy. W powieści najbliżej ukazane są relacje Macieja z synem Antkiem. Ich stosunki opierają się na ciągłych kłótniach i awanturach. Negatywne nastawienie syna do ojca wynika bezpośrednio ze sporu o ziemię. Jednakże Maciej Boryna to typowy gospodarz ziemski, dla którego jego majątek jest najważniejszy. Dlatego też stwierdza, że nie odda synowi należących mu się terenów dopóki nie umrze. Konflikt Macieja z Antkiem zaostrza się po ślubie ojca z Jagną, w której również był zakochany syn. Między nimi dochodzi do niezliczonych awantur, które wcale nie łagodzą stosunków. Między ojcem i synem doszło nawet do bójki, po której Antek z żoną i dziećmi opuścił rodzinny dom. W istotnym konflikcie o las, który ma zostać bezprawnie wycięty przez dworzan, na co nie zgadzają się chłopi, Maciej Boryna staje na czele chłopów i walczy dla dobra ogółu. Dochodzi do walki pomiędzy chłopami a przedstawicielami dworu, w którym Antek próbuje zabić ojca stając po stronie dworzan. Jednak do tego nie dochodzi, a ojciec zostaje ciężko ranny i powalony przez Borowego. Antek widząc całą sytuację i leżącego ojca zabija Borowego przez co trafia do więzienia. Mimo że Maciej Boryna przebacza synowi i próbuje mu pomóc wydostać się z więzienia, spór o ziemię należną Antkowi zostaje nierozstrzygnięty. Maciej Boryna na skutek odniesionych ran w walce umiera po kilku dniach. Przed śmiercią wychodzi z domu i umiera na polu. Jego śmierć ukazana jest jako zaślubiny z matką Ziemią. Symbolizuje on przywiązanie i oddawanie czci ziemi, która była dla chłopów najwyższą wartością - wyższą niż rodzina, co widzimy na przykładzie gospodarza Macieja Boryny.
Motyw ojca pojawia się w różnych epokach, takich jak starożytność, renesans, barok, romantyzm czy Młoda Polska. W literaturze przedstawiane są różne wizerunki ojca - kochający i przebaczający, cierpiący i zagubiony, naiwny i nieczuły, powodujący nieszczęście dziecka oraz surowy i obojętny. Jednakże rola ojca, niezależnie od jego wizerunku, jest zawsze bardzo ważna w kreacji bohatera, którym jest dziecko, co pozostaje niezmienione na przestrzeni epok.