Środowisko geograficzne Polski - szata roślinna i świat zwierzęcy Polski

Środowisko stanowi naturalny warunek życia każdego społeczeństwa. Człowiek żyje i gospodaruje w określonych warunkach środowiska, korzysta z jego zasobów, przekształca poszczególne elementy oraz wprowadza do środowiska nowe elementy- tzw. wytwory własnego gospodarowania.

Środowisko geograficzne zwane inaczej przekształcone jest rozumiane jako zbiór przekształconych w ponad 50% elementów przyrodniczych oraz elementów sztucznych, wytworzonych przez człowieka, czyli infrastruktury osadniczej, przemysłowej, rolnej i transportowej.

Las to nie tylko zbiorowisko drzew, to także system żywych organizmów. Pod dachem igieł i liści żyje mnóstwo małych i dużych zwierząt. Rozmieszczone one są na różnych piętrach lasu: w koronach drzew, na pniach, pomiędzy krzakami i młodymi drzewami, w liściach i runie leśnym. Obecne lasy mają coraz mniej wspólnego z tymi sprzed tysiąca lat.

Las odgrywa bardzo istotną rolę, zarówno dla ludzi jak i dla zwierząt:

1. Jedną z tych ról jest produkcja tlenu. Polega to na tym, iż każda roślina charakteryzuje się zdolnością do przeprowadzania fotosyntezy. W procesie tym pobierany jest dwutlenek węgla (to też ma takowe znaczenie, gdyż właśnie klimat naszej planety ociepla się poprzez nadmiar gazów cieplarnianych), a wydalany tlen, który jest niezbędny do życia. Przykładem może być jedna dorosła sosna, która produkuje tlen niezbędny do życia dla trzech osób. W ciągu roku wszystkie lasy wytwarzają około 26 miliardów ton życiodajnego pierwiastka. Tak więc nie na darmo, lasy nazywane są „fabrykami tlenu”.

2. Lasy gromadzą nadmiar wody, gdyż potrafią przyjąć olbrzymie ilości i powoli ją oddawać. Dzięki temu zapobiegają powodziom. A to też bardzo ważna cecha lasu.

3. Kolejną funkcją lasu jest utrzymywanie ziemi i kamieni w górach. Dzięki gęstym systemom korzeni, w górach zatrzymują one na zboczach ziemię. Przeciwdziałają więc lawinom. Tam, gdzie lasy chorują bądź obumierają, w czasie deszczu lub roztopów masy ziemi i kamieni, zsuwają się w doliny i mogą stanowić zagrożenie dla ludzi.

4. Kolejna bardzo ważna funkcja to filtracja zanieczyszczeń. Drzewa usuwają z powietrza kurz i zanieczyszczenia, których niestety nie brakuje we współczesnym środowisku, przez co chronią ludzi przed chorobami układu oddechowego.

5. Następna istotna rola to dostarczanie surowców oraz owoców i grzybów. Z lasów otrzymujemy drewno używane przede wszystkim do celów opałowych, ale także do celów budowlanych, w stolarstwie, produkcji mebli czy zapałek. Z drewna wyrabia się także papier. Jednak ogromne zapotrzebowanie na te materiały i zmniejszająca się niestety ilość lasów spowodowała, że coraz częściej do produkcji papieru stosuje się makulaturę. Ma to plusy, gdyż w ten sposób znika problem zagospodarowania odpadów. W runie leśnym natomiast znajduję się ogromna ilość roślin. Wśród nich można spotkać jagody, które występują masowo w wielu lasach. Oprócz nich do celów konsumpcyjnych nadają się świetnie grzyby, maliny oraz jeżyny, które są niekiedy źródłem utrzymania dla ludzi.

6. Las odgrywa także coraz większą rolę jako teren rekreacyjny, zwłaszcza w pobliżu dużych aglomeracji miejskich, gdzie ludzie szybko chcą odetchnąć świeżym powietrzem z dala od miejskiego gwaru i zanieczyszczeń.

Teraz przedstawię kilka przykładów, które ukazują jak wiele korzyści można czerpać z lasów, pod warunkiem, że są wykorzystywane w sposób przemyślany. Wspominałam wyżej, że z lasów otrzymujemy drewno przede wszystkim w celach opałowych, w budownictwie a także w przemyśle meblarskim, papierniczym, celulozowym i w stolarstwie. Pozyskujemy również korek i żywicę mającą wszelkie zastosowanie. Las dostarcza nam runa leśnego przede wszystkim grzybów, jagód i jeżyn będący niekiedy źródłem utrzymania dla ludzi, jest także wykorzystywany w przemyśle spożywczym. Ponadto las można zaliczyć do terenów łowieckich, jak i rekreacyjnych, który odgrywa coraz to większą rolę, zwłaszcza w pobliżu dużych aglomeracji miejskich, gdzie ludzie po prostu szybko pragną odetchnąć świeżym powietrzem, z dala od miejskiego gwaru i zanieczyszczeń. Ostatnim już przykładem mogą być kompleksy leśne dające ludziom pracę, co współcześnie odgrywa bardzo ważną rolę dla polskiej gospodarki.

Szata roślinna Polski typowa jest dla strefy klimatów umiarkowanych, ciepłych. Zróżnicowanie klimatyczne Polski spowodowało znaczne, jak na tak niewielki obszar, zróżnicowanie jej szaty roślinnej. Rozmieszczenie lasów w naszym kraju jest nierównomierne. Najwyższą lesistość mają Karpaty, północno-wschodnie tereny i na zachodzie. W Polsce północno-wschodniej, która ma klimat stosunkowo chłodny i ulegający wpływowi klimatu kontynentalnego, wykształciła się formacja lasów iglastych. Lasy iglaste występują głównie na słabych glebach bielicowych. Dominują tam różne gatunki sosny, świerku i modrzewi z domieszką topoli osiki, brzozy brodawkowatej i jarzębia pospolitego. W runie leśnym spotyka się borówki, wrzosy zwyczajne i jagody czarne.

Ze względu na dominujący gatunek lasy iglaste można podzielić na:
• Lasy sosnowe:
- lasy sosnowe suche - rosną na suchych glebach, a dominującym gatunkiem jest sosna zwyczajna, a w runie leśnym natomiast mchy i porosty.
- lasy sosnowe świeże - występują na dość wilgotnych glebach, w runie spotkać można wrzosy, borówki, jagody czarne.
- lasy sosnowe bagienne - pojawiają się na torfowych, podmokłych glebach. Drzewa na takich terenach są mniejsze, a w runie występują głównie mchy.

• Lasy świerkowe

• Lasy jodłowe

Największe kompleksy leśne znajdują się na północno-zachodnich terenach. Tam występują Bory Dolnośląskie (151 tys. ha) i Puszcza Nadnotecka (120tys. ha). Na północy Polski rosną Bory Tucholskie (120tys. ha). Najmniej jest ich na terenach z dobrymi glebami i mocno uprzemysłowionych, przede wszystkim środkowa Polska. Dzięki systematycznemu zalesianiu lesistość w Polsce stale, lecz powoli wzrasta.

Szacuje się, że w latach 2005-2010 powinna osiągnąć średnią europejską. Racjonalna gospodarka leśna polega głównie na sadzeniu lasów różnogatunkowych na wyrębach i gruntach mało przydatnych rolniczo.

• Las liściasty to typ lasów charakteryzujących się dominacją drzew liściastych. Charakter jego zmienia się wraz ze zmianą regionu geograficznego, a co za tym idzie, klimatu. W strefie umiarkowanej spotyka się lasy liściaste zrzucające na zimę liście. Charakterystyczne dla nich jest bogate runo, rozwijające się wczesną wiosną, kiedy to drzewa mają jeszcze nagie gałęzie. Wyróżnia się także wilgotne lasy tropikalne strefy okołorównikowej i szerokolistne lasy liściaste strefy subtropikalnej. W Polsce ze względu na skład gatunkowy i wilgotność wyróżnia się kilka typów lasów liściastych.

• Grądy - to lasy dębowo-grabowe, utworzone na stosunkowo żyznych i nie za suchych glebach, zwłaszcza brunatnych. Oprócz dębu szypułkowego i grabu zwyczajnego można tam spotkać buk, świerk i lipę drobnolistną. Tworzą się często w wyższych położeniach dolin rzecznych, jedynie bardzo rzadko zalewanych wodami powodziowymi. Do dziś stanowią pewną część lasów w Polsce, a w Puszczy Białowieskiej porastają około połowę terenów. Zachowały się także w Puszczy Kampinoskiej oraz w Górach Świętokrzyskich. Spośród innych typów lasów wyróżnia je wielowarstwowość.

Wyróżnia się, aż 6 warstw:
- warstwa runa
- warstwa krzewów
- warstwa młodych drzew
- warstwa podokapowa
- „dach lasu”
- najwyższe drzewa

Lasy grądowe najpiękniej wyglądają wiosną, ponieważ wtedy zakwita większość roślin, które muszą zdążyć jeszcze przed wypuszczeniem liści przez drzewa.

• Olsy - są to lasy porastające tereny z wysokim poziomem wód gruntowych, o utrudnionym odpływie. Przez cały rok panuje tam bagno, tylko okresowo teren ten jest zalewany. Są one na stale związane z wodami stojącymi. Mają one charakterystyczny wygląd i można je rozpoznać na pierwszy rzut oka.

Charakterystyczną cechą kępy roślinności tworzące się wokół pni drzew, a reszta przestrzeni jest zwykle wypełniona wodą, której poziom sięga nawet kilkadziesiąt centymetrów. Kępy zaś mają nawet metr wysokości i 4metry średnicy. Z drzew dominujących w olsach należy wymienić przede wszystkim olszę czarną. Czasem można spotkać obok niej jesion wyniosły, brzozę omszoną i sosnę pospolitą. W latach 70tych wyodrębniono dwa typy lasów olsowych: torfowcowy i porzeczkowy. Ten drugi stanowi większość takowych lasów w Polsce.

Drzewostan składa się prawie wyłącznie z olszy czarnej. Nazwa tego zespołu leśnego wzięła się od porzeczki czarnej, która jest bardzo charakterystyczna dla tych lasów. Występują one na nizinach Polski, przeważnie na obrzeżach jezior i niedaleko rozległych rzek, gdzie sąsiadują z łęgami. Ten typ olsów jest ostatnim stopniem zarastania torfowisk niskich.

Ols torfowcowy jest nieco uboższy w gatunki roślin. Runo porasta wiele mchów torfowców, zwłaszcza torfowiec nastroszony. Lasy te występują w zagłębieniach bezodpływowych, gdzie ruchy powierzchniowe wody są prawie niezauważalne. Uwzględniając siedlisko lasu wyróżnia się też ols jesionowy. Jest to żyzny las jesionowo-olszowy, występujący na terenach mniej zabagnionych. Stanowi pośredni etap między typowymi olsami a nadrzecznymi łęgami. Ciekawostką jest, że najefektywniej olsy wyglądają późną wiosną.

• Łęgi - drzewostany liściaste rosnące na żyznym, okresowo zalewnym podłożu, przeważnie w dolinach leśnych. Wyróżniamy łęgi niżowe i górskie. Wśród tych pierwszych występują topolowe-wierzbowe, wiązowo-jesionowe lub jesionowo-olszowe. Natomiast łęgi górskie porastają zwykle region dolny, składają się głównie z olszy szarej, świerku pospolitego, wierzby, jesionu wyniosłego oraz jaworu.

W dobrze rozwiniętym podszycie łęgów można spotkać bez czarny, trzemielinę zwyczajną, porzeczki, głóg jednoszyjkowy i leszczynę pospolitą. Runo leśne natomiast porasta m.in. pokrzywa zwyczajna, niecierpek pospolity, nawłoć pospolita oraz jeżyna popielica. Łęgi są obecnie zagrożone przez regulacje rzek, które zapobiegają ich rozlewom. W Polsce najwięcej takich lasów znajduje się nad Odrą, Wartą, Wisłą i Sanem.

• Lasy mieszane porastają 10,5% powierzchni leśnych w Polsce. Składają się przede wszystkim z sosny pospolitej, dębu, świerku, modrzewiu, brzozy, topoli i osiki. W podszycie występują trzmieliny: brodawkowata, europejska, kruszyna pospolita, bez czarny i koralowy, porzeczka alpejska, grusza, jabłoń, głóg, kalina oraz inne. Rosną głównie na glebach bielicowych oraz brunatnych. W naszym kraju można go spotkać przeważnie na nizinach.

Ostatnią kwestią jaką pragnę poruszyć w swojej pracy są formy ochrony przyrody w Polsce. W Polsce wyróżnia się kilka form ochrony przyrody, są to:

• Parki narodowe - w Polsce znajduje się 23 parki. Park jest to obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi oraz edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe.

Park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów.

• Rezerwaty przyrody - obejmuje obszar zachowany w stanie naturalnym bądź mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Największym rezerwatem w Polsce jest rezerwat krajobrazowy nad Gopłem, jego powierzchnia wynosi 12 684 ha.

• Pomniki przyrody- około 33 tysiące pomników przyrody w całej Polsce

• Parki krajobrazowe- w Polsce znajduje się około 120 parków krajobrazowych, których łączna powierzchnia wynosi 2,5 mln ha.

• Obszary chronionego krajobrazu- jest to teren wyróżniający się pod względem krajobrazowym posiadający różne typy ekosystemów. Prowadzona na nim działalność gospodarcza podlega niewielkim obostrzeniom. Są to często tereny rekreacyjne z całym zapleczem dla turystów.

Obszary chronionego krajobrazu zajmują w Polsce ok. 29% powierzchni kraju

• Ochrona gatunkowa zwierząt

• Ochrona gatunkowa roślin

• Ochrona gatunkowa grzybów

• Użytki ekologiczne - są to fragmenty ekosystemów, które zasługują na ochronę ze względu na zachowanie bioróżnorodności. Mogą to być wydmy, torfowiska, starorzecza, bagna i inne zespoły. W Polsce jest 6177 użytków ekologicznych.

• Stanowiska dokumentacyjne - są to fragmenty przyrody nieożywionej o istotnym znaczeniu naukowym i dydaktycznym. Są to miejsca, gdzie występują: formacje geologiczne, wyrobiska podziemne, wyrobiska powierzchniowe, skamieniałości.

• Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe