Sarmatyzm w "Potopie"

Sarmatyzm stanowi podstawę polskiej obyczajowości, religijności, polityki. Szlachtę polską jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o świetności polskiego ustroju, monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego, nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą pochodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. To szczególne pochodzenie miało tłumaczyć szczególną rolę, jaką szlachta odgrywała w Polsce.

Można wyodrębnić dwa obrazy polskiej szlachty. Jeden to obraz skrajnie pozytywny, ukazujący szlachtę polską jako rycerzy , do tego należy dodać częstą gloryfikację czynów bądź bohaterów. W przypadku Potopu będzie to postać Czarnieckiego oraz scena obrony Jasnej Góry z pomocą Kmicica. Czyn ten świadczy o jego głębokiej wierze w Boga. Ponadto krucyfiks miał dla niego ogromną wartość toteż fakt ten został wykorzystany przez Janusza Radziwiłła dla osiągnięcia prywatnych celów. Można powiedzieć, że dewizą Kmicica stało się Bóg, honor, Ojczyzna. Natomiast Jan Onufry Zagłoba mimo swojego warcholstwa i pieniactwa nie przekracza nigdy granicy, za którą przestalibyśmy uważać go za bohatera pozytywnego. Sienkiewicz opisuję go w sposób jemu przychylny pomimo wielu wad których nie uważamy za negatywne nawet. Z drugiej strony, mamy pokazaną szlachtę jako pijaków, którzy stawiają prywatę nad dobrem ojczyzny i sympatyzują ze Szwedami. Janusz Radziwiłł miał bronić kraju przed Szwedami. Zamiast zostać wielkim obrońcą Polski, stał się jednak jej wielkim zdrajcą. Od początku otrzymujemy sygnały, że są dla niego rzeczy ważniejsze od obrony ojczyzny. Czuje się ciągle kimś większym i ważniejszym od reszty ludzi. Książę jest opętany manią wielkości. Uważa, że powinien walczyć i mierzyć się z wielkimi monarchami tego świata. Również zdrajca Wrzeszczowicz rozpatrywany jest negatywnie przez jego postępowanie przeciw Polsce. Jest cudzoziemcem przepełnionym nienawiścią do polaków. Przeszedł on na stronę Szwedów, był on najemnikiem pracował tam, gdzie lepiej mu płacili. Wydawał Polaków Szwedom i zaaranżował pomysł oblężenia klasztoru w Jasnej Górze.

Henryk Sienkiewicz ukazuje w "Potopie" przede wszystkim dodatnie strony sarmatyzmu. Rycerskie cnoty, pielęgnowane obyczaje, szlachecka duma gdy Kmicic woli zostać rozstrzelany przez żołnierzy niż się wytłumaczyć, patriotyzm świadczą o fascynacji sarmatyzmem. Tu i ówdzie pojawiają się również ciemne strony sarmatyzmu - warcholstwo, awanturnictwo, prywaty. Przykładem mogą być uczty wyprawiane dla szlachty, aby tylko zająć ich czas podczas gdy kraj jest w potrzebie.