Środki stylistyczne - spis

TROPY STYLISTYCZNE

1. Fonetyczne środki stylistyczne.

• Instrumentacja głoskowa – nagromadzenie w tekście określonych głosek lub ich --kombinacji, np.
- powtórzenie dźwiękowe,
- aliteracja (powtórzenie głosek.
PRZYKŁAD : Zdawało się, że w zwierza krtani / Wrzeciądz rdzą zżartych z zgrzytem skrzypły osie (J. Lemański, Morze i osieł).

• Onomatopeja – naśladownictwo dźwięków za pomocą wyrazów, których brzmienie zbliżone jest do dźwię-ków naturalnych.
PRZYKŁAD : Jak usłyszy to kukułka, / Wrzaśnie: A to co za spółka? / Kuku-ryku? Kuku-ryku? / Nie pozwalam rozbójniku! (J. Tuwim, Ptasie radio).

• Paronomazja (kalambur) – zestawienie wyrazów o podobnym brzmieniu, spokrewnionych lub niezależnych etymologicznie, by ujawnić ukryte, często tajemnicze związki znaczeniowe między zjawiskami.
PRZYKŁAD : Podłogo nasza, / błogosław nam pod nam / błogo, o błogo… (M. Białoszewski, Podłogo błogosław).

2. Słowotwórcze środki stylistyczne.

• Wyrazy zdrobniałe (deminutiva) – wyrazy tworzone za pomocą odpowiednich formantów, które nadają zna-czenie pomniejszające, osłabiające w stosunku do wyrazu podstawowego.
PRZYKŁAD : Posłuchajcie o dziatki, / bardzo ślicznej balladki. (K. I. Gałczyński, Ballada o trzęsących się portkach).

• Wyrazy zgrubiałe (augmentativa) – wyrazy, w których formant nadaje znaczenie powiększone, wzmocnione w stosunku do wyrazu podstawowego.
PRZYKŁAD : Król skinął palcem, zaczęto igrzysko, / Spadły wrzeciądze: ogromne lwisko / Z wolna się toczy (…) (F. Schil-ler).

• Anafora (powtórzenie) – powtórzenie słów lub zestrojów słownych na początku każdego kolejnego wersu.
PRZYKŁAD : O, jakże są nieszczelne granice ludzkich państw! / Ile to chmur nad nimi bezkarnie przepływa, / Ile piasków pustynnych przesypuje się z kraju do kraju, / Ile górskich kamyków stacza się w ludzkie włości (W. Szymborska, Psalm).

• Epifora – powtórzenia słów lub zestrojów słownych na końcu każdego kolejnego wersu.
PRZYKŁAD : I chcesz tu z króla uczynić żebraka? / Już mię z postaci masz prawie żebrakiem. / Jeszcze chcesz serca mego żebraniny? (J. Słowacki, Lilia Weneda).

• Gradacja (stopniowanie) – zestawianie słów w porządku rosnącej lub malejącej intensywności jakiejś cechy.
PRZYKŁAD : Z płaczem dokoła stanęli: / I smutny ksiądz u łóżka, / I smutniejsza czeladka, / I smutniejsza od niej drużka, / I smutniejsza od niej matka, / A najsmutniejszy kochanek. (A. Mickiewicz, Dziady cz. IV).

• Archaizmy – wyrazy, które wyszły już z użycia.
PRZYKŁAD : Arkebuzy dymiące jeszcze widzę (K. K. Baczyński, Historia).

• Prozaizmy – słowa z języka potocznego.
PRZYKŁAD : Żyję sobie, jestem poetą / Diabli komu do tego, / Łażę, depczę warszawski beton, / Piszę wiersze, z niczego. (W. Broniewski).

• Wulgaryzmy – wyrazy, które są dosadnym, wręcz ordynarnym nazwaniem zjawisk.
PRZYKŁAD : Rżnij karabinem w bruk ulicy, / Twoja jest krew, a ich jest nafta! (J. Tuwim, Do prostego człowieka).

• Neologizmy – nowe wyrazy, wyrażenia, zwroty charakterystyczne dla danego twórcy, przez niego utworzone.
PRZYKŁAD : Strumień skrzył się na zieleni nieustannie zmienną łatą, / A gwoździki spoza trawy wykrapiały się wyśniato (B. Leśmian, Ballada bezludna).

3. Składniowe środki stylistyczne

• Anakoluty – zdania niemające prawidłowej konstrukcji składniowej, wprowadzane w celu zbliżenia języka utworu do mowy potocznej lub podkreślenia ekspresji wypowiedzi.
PRZYKŁAD : Co, bracie? Krzyknął Sędzia, widziałem, wszak rana / Niewielka, co ty mówisz? Po księdza plebana; / Może źle opatrzano – zaraz po doktora, / W apteczce jest… Ksiądz, przerwał; Bracie, już nie pora. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz).

• Antyteza (przeciwstawienie) – zestawienie wyrazów opartych na opozycjach znaczeń (zestawienie pojęć, sądów sprzecznych).
PRZYKŁAD : Spokój, szczęśliwość, ale bojowanie byt nasz podniebny (M. Sęp-Szarzyński, Sonet IV).

• Apostrofa – bezpośredni zwrot do adresata (przedmiotu, pojęcia abstrakcyjnego, osoby, bóstwa).
PRZYKŁAD : Litwo! Ojczyzno moja. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz).

• Elipsa – wprowadzenie niepełnych konstrukcji zdaniowych (brak jakiejś części zdania, można domyślić się jej znaczenia).
PRZYKŁAD : Górą cyprysy, a w dole / Gaje oliwne, / Szczyty, z chmurą na czole, / W blasku przedziwne (W. Broniewski).

• Inwersja (przestawnia) – zmiana szyku wyrazów w zdaniu.
PRZYKŁAD : Chcąc być widzem dzikich bojów, / Już u zwierzyńca podwojów / Król zasiada. (F. Schiller, Rękawiczka, tłum. A. Mickiewicz).

• Paralelizmy – układ zdań o takiej samej albo podobnej budowie.
PRZYKŁAD : Wieczór jest taki spóźniony, / Wicher jest taki zmęczony, / Usiadł na progu i płacze: / - Ach, to życie moje sobacze! (K. Iłłakowiczówna, Wieczór)

• Pytanie retoryczne – pytania, na które nie ma odpowiedzi.
PRZYKŁAD : Ej ty, na szybkim koniu, gdzie pędzisz, kozacze? / Czy zoczył zająca, co na stepie skacze? (A. Malczewski, Maria).

• Wykrzyknienia – stosowanie zdań wykrzyknikowych lub równoważników zdań wyrażających uczucia.
PRZYKŁAD : Potęgi ! Prawdy! – Życia! - / Promiennych myśli! – Serca bicia! / Natchnienia, co do czynów budzi! - / Natury! – Ludzi! (L. Sowiński, Do liryków dzisiejszych)

4. Leksykalne środki stylistyczne

• Alegoria – obraz, który w całości ma sens przenośny; jest jednoznaczny.
PRZYKŁAD : Tobie k’woli rozliczne kwiatki Wiosna rodzi, / Tobie k’woli w kłosianym wieńcu lato chodzi. (J. Kochanowski, Czego chcesz od nas Panie…) alegoria wiosny, alegoria lata.

• Symbol – znak, motyw, pojęcie użyte dla oznaczenia innego przedmiotu, wyrażenia treści głęboko ukrytych, niejasnych; jest wieloznaczny, niekonwencjonalny, dopuszcza dowolność interpretacji; nieprzetłumaczalny.
PRZYKŁAD : W skrytych załomach, w cichym schronie, / Między graniami w słońcu płonie, / Zatopion w szum, krzak dzikiej róży… / Do ścian się tuli, jakby we śnie, / A obok limbę toczą pleśnie, / Limbę zwaloną tchnieniem burzy. (J. Ka-sprowicz, Krzak dzikiej róży…).
limba – symbol starości, brzydoty, choroby, przemijania, przeciwności losu, starego pokolenia.
róża – symbol piękna, młodości, życia, witalności, młodego pokolenia.

• Epitet – określenie rzeczownika uwydatniające cechę opisywanego przedmiotu.
PRZYKŁAD : Szubieniczki nawet tyciej / dla najsokolszego oka / i nic nie rzuca cienia wątpliwości (W. Szymborska, Miniatura średniowieczna).

• Oksymoron – zestawienie ze sobą wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu.
PRZYKŁAD : To – wrzask wody obdzieranej siklawą z łożyska i / gromobicie ciszy (J. Przyboś, Z Tatr).

• Eufemizm – złagodzenie określenia.
PRZYKŁAD : rozstać się ze światem (potoczne).

• Hiperbola – wyolbrzymienie i przesadne uwypuklenie pewnych cech przypisywanych przedmiotom, spotę-gowanie zjawisk.
PRZYKŁAD : O, dzwony, dzwony, dzwonów huk! / Każdy powietrza nikły atom / Zmienił się w wściekły, głośny dzwon / I skargi swoje wieści światom! / Każdy powietrza atom grzmi, / Burz rozpętanych szał rozlewa / I wrzaskiem tysiąckrotnych ech / Ryki potworne znów odbrzmiewa! (L. Staff, Dzwony).

• Peryfraza (omówienie) – zastąpienie zwykłego określenia innym (szerszym, wielosłownym).
PRZYKŁAD : Ten, w lśniący kryształ włożywszy oblicze, / Wschodnim balsamem złoty kędzior pieści, / Drugi stambulskie oddycha gorycze / Lub pije z chińskich ziół ciągnione treści (A. Mickiewicz, Zima miejska).

• Porównanie – zestawienie pojęć lub przedmiotów na podstawie ich podobieństwa za pomocą wyrazów: jak, jakby, podobnie, równie jak, niby, na kształt itp.
PRZYKŁAD : Pomyślałem o kamiennych ramionach ulic, rozpiętych jak krzyż / - od Grochowa po Wolę (…) (K. Brandys, Miasto niepokonane).

• Przenośnia (metafora) – zestawienie wyrazów nadające im nową wartość semantyczną.
PRZYKŁAD : Ekspresy porannych nastrojów odchodzą ku stacjom południa. (A. Baumgardten, Topiki).

a) Animizacja – przypisywanie przedmiotom martwym, zjawiskom, pojęciom abstrakcyjnych cech istot ży-wych.
PRZYKŁAD : (…) w olbrzymim mieście szczuta psami / sunie nędza zaułkami. (T. Czyżewski, Kolęda w olbrzymim mieście).

b) Personifikacja (uosobienie) – przypisywanie przedmiotom martwym, pojęciom abstrakcyjnym, zjawiskom cech typowo ludzkich.
PRZYKŁAD : Biały dzień roześmiany / przeszedł po śniegu bosy / Zdjął kapelusz słomiany / Rozsypał żytnie włosy ( W. Broniewski, Zachód).

c) Metonimia (zamiennia) – zastąpienie właściwego wyrazu innym, będącym z nim w bliskim, realnym związku.
PRZYKŁAD : O wschodzie słońca ryknęły spiże, / Rwą się okopy, mur wali (…) (A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod).

d) Synekdocha (ogarnienie) – zastąpienie pojęć ogólniejszych bardziej szczegółowymi lub odwrotnie (część zastępuje całość lub całość część).
PRZYKŁAD : Na twoje przyjście zefir skrzydłoruchy, / Miękko usłane rzuciwszy pieluchy / Lata po łąkach uciesznym powiewem / Igrając płocho i z liściem i z drzewem. (A. Naruszewicz, Do Jutrzenki).

• Topos – element tematyczny lub zbiór motywów powtarzający się w literaturze danego kręgu kulturowego.
PRZYKŁAD : Tam ja bezpiecznym sercem i pełen otuchy / W równej fuście popłynę przez morskie rozruchy. (J. Kocha-nowski, Pieśń IX, ks. I) – topos życia jako żeglowania.