1. Jednostka i społeczeństwo
Autyzm kulturowy to zjawisko odseparowania jednostki ludzkiej od społeczeństwa. Jest to przejaw braku wrażliwości, zainteresowania, skrajnej obojętności wobec kultury oraz zdolności do przyswajania jej norm.
Zbiór cech osobistych człowieka jest zwany fenotypem. Genotyp natomiast to zbiór cech biologicznych.
Wiążą się z tym dwie koncepcje kształtowania się ludzkiej osobowości. Natywiści są zwolennikami tezy, że w owym procesie dominującą rolę odgrywają cechy wrodzone. Środkowiskowcy z kolei sądzą, że cechy nabyte jednostki są ważniejsze
Podstawowa definicja osobowości:
Jest to układ trwałych cech jednostki ludzkiej, wyznaczający i regulujący jej zachowanie, ukształtowanych na podłożu biologicznym oraz psychicznym, a także pochodzących z wpływów kultury i zbiorowości, w których jednostka została wychowana i, w których uczestniczy.
Mówiąc wprost, osobowość:
- jest rzeczą trwałą
- reguluje zachowania
- ukształtowana przez nasz genotyp, fenotyp
- rozwija się poprzez kontakt z kulturą, środowisko życia i grupy rówieśnicze, grupy zainteresowań.
Ważne postacie i ich zasługi:
Arystoteles- twórca najsłynniejszej definicji istoty społecznej. Jej treść brzmi następująco:
„Człowiek i społeczeństwo są zjawiskami korelatywnymi: człowiek jest produktem społeczeństwa, a społeczeństwo jest produktem tworzących je jednostek. Człowiek nie może istnieć w izolacji od innych ludzi.”
John Locke- angielski filozof, żyjący w oświeceniu. Był to konserwatywny środowiskowiec, który posłużył się metaforą czystej tablicy/ pustej kartki papieru (łac. tabula rasa). Miała symbolizować umysł człowieka w chwili przyjścia na świat. Ta pusta kartka zapisuje się w trakcie naszego życia i procesów wychowywania.
Zygmunt Freud- austriacki lekarza -psychiatry. Próbował wyjaśnić mechanizmy wyznaczające i regulujące zachowanie ludzkie. Stworzył teorię psychoanalityczną, nazywaną freudyzmem. Tłumaczy ona zachowanie ludzi na zasadzie przyczynowości. Uwarunkowania tkwią w popędach (są siłami dynamicznymi, ukierunkowującymi zachowania ludzi na zaspokojenie potrzeb).
Jest on także autorem podziału osobowości na:
id („to”) - podświadoma sfera, w której człowiek dąży do zaspokojenia swoich popędów oraz wypiera ze świadomości konflikty,
ego („jaźń”) - świadoma sfera, która pełni funkcje poznawcze oraz odpowiada za świadomą regulację zachowań,
superego („nadjaźń”) - sfera, obejmująca normy i wartości kultury, uzewnętrzniane przez jednostkę w toku jej rozwoju,
2. Powiązania jednostki ze społeczeństwem
Powiązanie jednostki społecznej najlepiej dokonuje się poprzez role społeczne. Mogą być one podejmowane w różnych kręgach, grupach, środowiskach, dziedzinach życia zbiorowego (rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza, społeczność lokalna, ruchy społeczne).
Rola wiąże jednostkę:
ze strukturą społeczną, jako układ ważnych pozycji w społeczeństwie – jednostka ulega określonym prawom. Nie ma więc pozycji bez roli ani odwrotnie,
z kulturą. - by rola mogła być prawidłowo wykonana musi stać się elementem jej osobowości. Normy i wartości zostają zinternalizowane (uwewnętrznione),
z osobowością ludzką.
Wyróżniamy trzy rodzaje ról społecznych (ze względu na ich stopień formalizacji):
a) w sensie opisowym – nie jest regulowany przez normy, opiera się na intuicji, spontaniczności, kreatywności, np. rola matki, przyjaciela
b) utożsamiona z przewidywaniem – na podstawie odgrywanych przez dłuższy czas tej samej roli wiele jednostek może wykrystalizować sobie przewidywania dotyczące sposobu jej wypełniania, np. zajęcia taneczne, drużyny sportowa, grupy hobbistycznej)
c) ściśle unormowany przepisami prawnymi, np. rola żołnierza, polityka, policjanta, nauczyciela czy ucznia.
Każda jednostka, żyjąca we współczesnym społeczeństwie uczestnicy w wielu grupach, w których zajmuje określone pozycje i wykonuje związane z nimi role. Niektóre są konieczne i przymusowe (np. żołnierz, członek rodziny, obywatel w państwie), inne dobrowolne (student, członek partii politycznej lub organizacji społecznej).
Najdonioślejsze znaczenie ma rola zawodowa (lub rola ucznia w przypadku dzieci i młodzieży) oraz role jednostki rodzinnej (współmałżonków, rodziców, dzieci, rodzeństwa).
Niektóre obowiązki i role społeczne mogą ze sobą kolidować, powodując konflikt ról. Następuje on w momencie, gdy, np. wypełnianie obowiązków domowych, zawodowych czy opiekuńczo- wychowawczych nie pozwala na podnoszenie kwalifikacji, aktywność społeczną czy kulturalną. Dotyczy to zarówno ludzi dorosłych jak i dzieci i młodzieży. W skrajnym przypadku jedna rola uniemożliwia wypełnianie innej bądź innych. Konflikt ról może być spowodowany także niespójnością oczekiwań wobec nosicieli ról. Nadmierne obciążenie jednostki zadaniami również utrudnia poprawne wypełnianie różnych ról. Może to doprowadzić do anomii społecznej, tj. rozpadu norm, wartości, osłabienia więzi społecznych, zakłócenia ładu, dezintegracji osobowości czy zaniku kontroli społecznej.
Aspiracje społeczne- zespół dążności dominujących w strukturze osobowości, wynikających z ogólnej hierarchii wartości jednostki.
Aspiracja może być także mechanizmem motywującym, który skłania jednostkę do podjęcia określonego działania. Odnoszą się do wyboru celów o najszerszym zakresie i najbardziej długofalowych.
Aspiracje społeczne stanowią strukturę psychiczno-aksjologiczną, które wiążą jednostkę z kulturą.
(Aksjologia – określona koncepcja wartości lub ogólna teoria wartości, zajmująca się rozważaniem ich natury oraz wartościowaniem)
Ład aksjologiczny – ogół jednostek respektuje społecznie uznawane wartości. Mogą go zaburzyć m. in. zachowania patologiczne (narkomania, wandalizm, alkoholizm) lub obojętność wobec respektowanych wartości (wycofanie).
3. Procesy socjalizacji jednostki
Proces socjalizacji – służy przystosowaniu jednostki do życia w społeczeństwie oraz umożliwia jej prawidłowe funkcjonowanie i odgrywanie ról wg akceptowanych reguł. Daje podstawy ładu społecznego i sprawia, że ludzie zachowują się w sposób społecznie pożądany.
Najważniejsze funkcje socjalizacyjne spełniają:
- rodzina (życie w rodzinie uczy przynależności do grupy; dziecko znajduje wsparcie, poczucie bezpieczeństwa; jest źródłem wiedzy o członkach rodziny; wywiera silne poczucie tożsamości człowieka)
- szkoła (przekazuje młodemu pokoleniu niezbędną wiedzę ogólną i zawodową, uczy rozumienia kultury, wpaja podstawowe normy i wartości)
- grupy równieśnicze (są źródłem trwałych więzi emocjonalnych oraz wspólnoty odczuć i przeżyć)
organizacje, zrzeszenia, grupy młodzieżowe (uczestnictwo w nich wzbogaca doświadczenie jednostek, sprzyja rozwojowi osobowości, uczy altruizmu i kształtuje postawy otwarte na problemy ludzi)
- władze i instytucje państwowe (kształtują kulturę polityczną społeczeństwa i stosunek obywatela do własnego państwa)
- opinia publiczna (formuje postawy polityczne i nastroje społeczne)
- kościół i wspólnota wyznaniowa (tworzą światopogląd, wpajają normy moralne, utrwalają akceptowane społecznie cele i wartości).
Internalizacja- pożądany efekt procesu socjalizacji. Oznacza uznanie przez jednostkę norm i wartości grupy społecznej, której jest ona członkiem, za własne. Zachowanie to musi być jednak wewnętrzną potrzebą jednostki a nie zewnętrznego nacisku czy przymusu.
Zapewnia ona ład w życiu społecznym.
Typy przystosowania społecznego:
a) konformizm – podporządkowanie się jednostki regułom postępowania narzuconym jej przez grupę, w której uczestniczy. Jest postawą typową i najbardziej rozpowszechnioną, zapewniającą równowagę i ciągłość społeczeństwa.
b) Indywidualizm – wyraża skłonności jednostek do silnego akceptowania swej odrębności, niepowtarzalności czy oryginalności. Przejawiają dążenia do zachowania niezależności, prywatności i samodzielności. Ta postawa często prowadzi do egocentryzmu.
c)Bunt- polega na odrzuceniu uznawanych wartości i zastąpieniu ich wartościami nowymi. Rodzi się jako reakcja na przeszkody w osiąganiu społecznie uznawanych celów.
d) Relatywizm- pogląd, uznający względny charakter norm i wartości. Odrzuca on pojęcia, takie jak „uniwersalna kultura” bądź „kultura obiektywna”.
e) Wycofanie- całkowite odrzucenie przez jednostki celów społecznych, wywołane przez niepowodzenie w osiąganiu celów. Osoby, wykazujące wycofanie mają predyspozycje do przyjmowania wartości grup dewiacyjnych, w rezultacie czego wycofują się całkowicie z życia społecznego.
3. Grupy społeczne
Pojęcie grupy społecznej występuje w dwóch znaczeniach:
- statystycznym – zbiór jednostek, wyróżnionych ze względu na specyficzną cechę lub zespół cech
- socjologicznym, klasyfikowany wg cech ilościowych i jakościowych:
- cechy ilościowe – określają stopień występowania danej właściwości. Zaliczają się do nich cechy takie jak: wiek, wzrost czy poziom dochodów. Na tej podstawie wyróżniane są zbiory, nazywane kategoriami społecznymi lub statystycznymi, np. kategorie ludzi wg kryterium wieku mogą obejmować poszczególne roczniki lub zbiory roczników. Ten podział jest niezbędny do planowania kształcenia szkolnego w każdym kraju,
- cechy jakościowe- dzielą ludzi na odrębne grupy- tych, którzy mają te cechy i tych, którzy ich nie mają. Do cech jakościowych należą: płeć, typ miejsca zamieszkania, zawód, przynależność narodowa. Ten podział ma zazwyczaj charakter naturalny.
Pojęcie grupy społecznej:
Zbiór ludzi, powiązanych ze sobą systemem więzi społecznych lub stosunków społecznych.
4. Więź społeczna i jej rodzaje
Więź społeczna jest splotem czterech podstawowych rodzajów więzi:
- poznawczej
- emocjonalnej
- wartościującej
- partycypacyjnej.
Więź poznawcza obejmuje wzajemne poznawanie się partnerów. Jest ujmowana na skali: partnerzy znają się- nie znają się. Ten rodzaj więzi warunkuje powstawanie następnych.
Więź emocjonalna dotyczy relacji na płaszczyźnie uczuciowej. Jest określana na skali sympatia -niechęć.
Więź wartościująca odnosi się do aksjologii i jest rozpoznawana na skali pozytywna- negatywna ocena partnera.
Więź partycypacyjna przejawia się w sferze współdziałania między osobami. Jest charakteryzowana na skali współdziałanie- brak współdziałania.
Więź między osobnikami może mieć także charakter symetryczny. Jest on oparty na zasadzie wzajemności reakcji emocjonalnych czy sądów wartościujących. Charakter asymetryczny jest pozbawiony tego typu wzajemności.
Ze względu na zakres można wyróżnić także więź częściową lub całościową. Częściowa obejmuje poszczególne sfery życia jednostek, a całościowa- wszystkie sfery życia.
Istnieją również więzi nieformalne, ukształtowane pod wpływem emocji, impulsu, woli jednostek oraz formalne- określone przez normy prawne lub moralne.
Socjometria- nauka, zajmująca się badaniem więzi społecznych.
5. Stosunki społeczne i ich rodzaje
Stosunki społeczne to wszystkie zależności między jednostkami i grupami, które powstają na podłożu obiektywnym- spraw, zobowiązań, interesów.
Mają one więc charakter pośredni i urzeczowiony, co oznacza, że ludzie wchodzą w stosunki między sobą poprzez rzeczy i interesy. Nie zawsze są świadomi tych stosunków.
Stosunki społeczne dzielimy na:
- ekonomiczne:
- z podziałem własności – zależność jednostronna, wynikająca z przywileju posiadania środków produkcji
- ze społecznym podziałem pracy – zależność dwustronna, która występuje między grupami równorzędnymi, wzajemnie sobie potrzebnymi i ulegającymi współdziałaniu
- ze społecznym podziałem dóbr (dystrybucji) – zależność jednostronna, może być osiągnięte wyłącznie w wyniku upośledzenia działań innych
- polityczne (przywilej narzucania swojej woli rządzonym)
- kulturowe (w formie dystansów kulturowych oraz zależności między nosicielami kultury ludowej a artystycznej)
Podział grup:
1) małe – od kilku do kilkudziesięciu osób, o prostej strukturze wewnętrznej, osobiste więzi członków, np. rodzina, kręgi rówieśnicze, towarzyskie, przyjacielskie
2) duże – mają strukturę złożoną (składają się z wielu grup), charakter pośredni, bezosobowy, np. naród, region, mieszkańcy miasta/wsi, kategorie społeczno-zawodowe
3) pierwotne – członek znajduje się w niej od urodzenia (np. rodzina)
4) wtórne – przynależność doń jest warunkowana wyborem jednostki (np. organizacje państwowe, stowarzyszenia społeczne, związki zawodowe, partie polityczne)
5) formalne – mają prawnie określoną strukturę organizacyjną jak i zakres oraz charakter działalności (np. wojsko, policja, partie polityczne)
6) nieformalne – przeciw. Formalnej (np. grupa kolegów, przyjaciół, koło hobbystyczne)
7) „w sobie” - zbiór ludzi, posiadający tę samą cechę lub zbiór cech (np. płeć, wiek, zawód, wykształcenie, położenie społeczne)
8) „dla siebie” - posiadają tą samą cechę/y i wykrystalizowaną świadomość grupową (zbiorowości etniczno-kulturowe dążące do przekształcenia się w społeczności narodowo-państwowe)
9) celowe – służą realizacji zadań i osiąganiu celów zewnętrznych wobec tego działania (np. wyższe uczelnie, szkoły, szpitale, wojsko, policja)
10) autoteliczne- są celem samym w sobie (np. kręgi towarzyskie, zabawowe, hobbistyczne)
Społeczeństwo- zbiorowość ludzi skupionych w obrębie jednego narodu lub/i państwa.
Jednostka społeczna → małe grupy → wielkie zbiorowości → społeczeństwo globalne
Determinizm- pogląd, wg, którego życie społeczne jest uwarunkowane przez czynniki zewnętrzne.
Indeterminizm- odrzuca tezę o samoistnym i autonomicznym charakterze życia społecznego.
Woluntaryzm- uznawanie woli jednostek i zbiorowości za jedyne źródło wszelkich zjawisk społecznych.
Struktura społeczna- cecha społeczeństwa, w którym nastąpił proces jego różnicowania się i podziału na grupy społeczne, będące jego elementami składowymi.
Społeczeństwo morficzne – zbiór elementów, z których składa się społeczeństwo oraz układy zależności między nimi. Może być sformalizowana.
Społeczeństwo amorficzne- względnie pozbawione struktury, jednolite, ewentualnie mające strukturę szczątkową. (np. wspólnoty pierwotne, opierające się na naturalnych podziałach).
Kształt struktury społecznej warunkują następujące czynniki:
- ekonomiczne (poziom rozwoju gospodarczego, techniki wytwarzania dóbr materialnych, proporcje między sektorami gospodarki, społeczny podział pracy, stosunki własnościowe, zasoby siły roboczej)
- demograficzne (potencjał ludnościowy, skład ludności ze względu na wiek, płeć, miejsce zamieszkania)
- geograficzne (rozmiary, ukształtowanie powierzchni kraju, wyposażenie w bogactwa naturalne, klimat)
- ustrojowe i ideologiczne (sposób rozumienia sprawiedliwości społecznej)
- kulturowe (poziom wykształcenia ogólnego i styl życia ludności)
W obrębie struktury społecznej można wyodrębnić:
- makrostrukturę (układ klas i warstw społecznych, grup społeczno-zawodowych, społeczności terytorialnych; jest właściwością społeczeństwa globalnego, narodu, państwa)
- mikrostrukturę (układ pozycji i ról społecznych jednostek w ramach grup społecznych oraz małych grup, wchodzących w skład większych zbiorowości, np. rodzina, społeczności lokalne i sąsiedzkie, kręgi rówieśnicze, przyjacielskie i towarzyskie. Są oparte na więziach osobistych.)
Ossowski twierdzi, że struktura społeczna to system trojakiego rodzaju stosunków:
1) wzajemnych zależności, wynikających ze społecznego podziału pracy i funkcji
2) stosunków zależności jednostronnych, wynikających z grupowych przywilejów i dyskryminacji
3) stosunki hierarchii i gradacji
