Prehistoria

Człowiek neandertalski

Kolejna forma praczłowieka pojawiła się około 200 000 lat temu, a był to homo sapiens neandertalensis ("człowiek rozumny neandertalski").

Przedstawiciele tego gatunku różnili się od swych poprzedników budową czaszki i znacznie większą objętością mózgu. Neandertalczycy byli przystosowani do różnego rodzaju środowisk, gdyż zasiedlali rozległe obszary Afryki i Eurazji, gdzie panowały naprawdę różnorakie klimaty.

Narzędzia kamienne ulegały dalszemu udoskonaleniu. Na niektórych terenach dokonały się też pierwsze zmiany w organizacji ich wytrzymania. Dowodem na to są pozostałości wyspecjalizowanych pracowni, w których wykonywano formy przeznaczone do późniejszego wykorzystania w innym miejscu.

Rola myślistwa

Wzrastała wraz z rozwojem owych narzędzi i ulepszaniem sposobów polowania. Zazwyczaj urządzano łowy na wszystkie duże zwierzęta żyjące w okolicach obozowisk. Często jednak bywało tak, że poszczególne grupy specjalizowały się w polowaniu na poszczególny gatunek.

Neandertalczycy żyli w niewielkich grupach, które zapewne nie przekraczały 20 osób. Bywał jednak już tak, że potrafiły one osiedlić się na jednym miejscu nawet na okres kilku miesięcy.
Choć miały miejsce przemiany gospodarcze, niebyły one najważniejsze. Najistotniejsze zmiany odbywały się w sferze życia duchowego i społecznego. To właśnie oni pozostawili pierwsze ślady, które świadczyły o obecności systemu wierzeń. Najbardziej widoczna dla nas była troska o pochówek zmarłych, których ciała były składane w specjalnie wykopanych jamach grobowych wraz z pożywieniem i bronią, a często nawet z kwiatami.

Jednocześnie w gromadach neandertalczyków wykształciły się silne więzi społeczne, które były widoczne w opiece członków wspólnoty nad osobnikami kalekimi i niezdolnymi do samodzielnego zdobywania pożywienia, dzięki czemu mogły on dożyć nawet późnej starości.

Homo erectus

Wszystkie dane przemawiają za tym, że właśnie homo habilis dał początek kolejnym etapom antropogenezy. Około miliona lat temu formy określane dawniej pitekantropami ("małpoludami") zaś we współczesnej systematyce noszą nazwę homo erectus ("człowiek wyprostowany"). Choć czaszki ich w dalszym ciągu miały wiele cechy prymitywnych, to jednak posiadały znacznie większą puszkę czaszkową (ok. 800-1200 cm3).

Homo erectus żył w niewielkich stadach utrzymujących się z myślistwa i zbieractwa, przy czym ich łupem padały także pojedyncze osobniki dużych zwierząt (np. słoni). Codzienne prace ułatwiały narzędzia o doskonalszej formie wytwarzane nowymi, lepszymi technikami. Grupy homo erectus wykorzystywały nie tylko schroniska naturalne, lecz także wznosiły szałasy. W obozowiskach z tych czasów po raz pierwszy odkrywamy ślady ognisk. Szybko nauczono się wykorzystywać ogień, nie tylko do ogrzewania, przy jego pomocy formowano na przykład ostrza drewnianych oszczepów.
Nowe zdobycze kulturowe, szczególnie zaś posługiwanie się ogniem, pozwoliły na znaczne rozprzestrzenianie się osadnictwa i objęcie nim strefy o chłodnym klimacie kontynentalnym.

Pierwsi praludzie

Już około czterech milionów lat temu na rozległych obszarach sawann afrykańskich pojawił się istoty o pewnych cechach ludzkich. Nazwano je australopitekami ("małpami południowymi").

Cechy ludzkie u australopiteków są widoczne przede wszystkim w budowie ich kończyn i uzębienia. Natomiast forma czaszki i objętość mózgu (ok. 450- 600 cm3) niewiele wykraczała ponad poziom wyższych małp człekokształtnych. Australopiteki poruszały się na dwóch nogach w pozycji wyprostowanej. Żyły w gromadach liczących od kilku do kilkunastu osobników. Sądzi się, że były one pod względem organizacji bliskie współcześnie spotykanym stadom małp człekokształtnych, np. szympansów. Pożywienie australopiteków stanowiły płody dziko rosnących roślin oraz drobne lub młode zwierzęta.

Około dwóch milionów lat temu niektóre gromady australopiteków zaczęły posługiwać się prymitywnymi narzędziami kamiennymi. Wytwarzano je doraźnie do wykonania konkretnej czynności, i porzucano po jej zakończeniu.

Prawdopodobnie wśród australopiteków dokonały się przemiany genetyczne, w wyniku których, około dwóch milionów lat temu, uformował się gatunek ludzki. Powstała forma określana mianem homo habilis ("człowiek uzdolniony"). Osobniki należące do niej wyróżniały się nieco subtelniejszą budową czaszki, a przede wszystkim większą objętością mózgu (nawet ponad 800 cm3).

Kryterium człowieczeństwa, antropogeneza

Antropogeneza, czyli powstanie człowieka. Słowo to pochodzi od gr. antropos - człowiek i genesis - rodzenie się. Antropogeneza była efektem długiego ciągu przemian ewolucyjnych, które w końcu doprowadziły do "uczłowieczenia" zwierzęcia. Był to proces zarazem biologiczny i społeczny.

Biolodzy dla określania różnic gatunkowych opierają się na wynikach badań szczątków szkieletów ukazujących stopniowe zmiany budowy. Za najważniejszą z morfologicznych cech wyróżniających naszych przodków spośród innych naczelnych uznają oni:
- Pionową postawę ciała,
- Chód dwunożny,
- Charakterystyczne uzębienie,
- Budowę czaszki z wydatnie powiększoną puszką mózgową.

Dla humanistów z kolei najistotniejszą cechą ludzką są zachowania społeczne, które można nazwać kulturą. Tak jak biolodzy i oni są zmuszenie do rekonstruowania przemian na podstawie świadectw pośrednich, czyli zachowanych do naszych czasów materialnych efektów działań podejmowanych w przeszłości:
- Kamienne narzędzia,
- Resztki budowli mieszkalnych,
- Ślady niecenia ognisk,
- Efekty zabiegów religijno- magicznych (groby).
Wymienione wyżej świadectwa "uczłowieczenia" mają różna wartość, a w dodatku nie pojawiają się równocześnie, lecz z czasem. Stąd też moment narodzin naszego gatunku pozostaje ciągle obiektem naukowych dyskusji, a nowe odkrycia zmieniają często niektóre z dotychczasowych poglądów.

Ogólna charakterystyka pierwszych cywilizacji

Cywilizacja - jest to stan rozwoju społeczeństwa ludzkiego w danym okresie historycznym, ze szczególnym uwzględnieniem kultury materialnej, przeciwstawiany stanowi dzikości i barbarzyństwa.

Początki pierwszych cywilizacji sięgają trzeciego tysiąclecie przed naszą erą. Dokonał się wówczas wielki postęp w życiu ówczesnych ludzi. Pierwsze neolityczne osady zaczęły się powiększać, aż osiągnęły rozmiary pierwszych, starożytnych państw - miast.

Przełom możliwy był dzięki temu, że człowiek udomowił zwierzęta i nauczył się uprawiać rolę, a na niej hodować pierwsze zboża. Ta zmiana w życiu ludzkości nastąpiła gdyż około 8 tysięcy lat przed naszą erą, nastąpiła zmiana klimatu, który znacznie się ocieplił. To z kolei pozwoliło ludziom na zmianę trybu życia.

Na obszarach bliskiego wschodu zaczęto uprawiać pierwsze zboża, które pierwotnie były specyficznym rodzajem traw. Uprawa zbóż pozwoliła ludziom na uzyskanie nadwyżki żywności czyli swego rodzaju dobrobytu. To natomiast wymusiło na ludziach takie zorganizowanie się, aby zapobiec ewentualnej grabieży zgromadzonych zapasów. Była to droga do powstania pierwszych większych zorganizowanych społeczności, czyli doprowadziło do powstania pierwszych miast. Za najstarsze miast uważa się Jerycho, powstałe około 9 tysięcy lat p.n.e. Badania archeologiczne wykazały, że prawdopodobnie około 8,5 tys. lat p.n.e. miasto to otoczyło się pięciometrowym murem z wieżami obronnymi. Dowodzi to z kolei, że musiała już wówczas istnieć jakaś grupa ludzi, która pełniła funkcję władz, organizujących tak duże przedsięwzięcie.

Rewolucja, która się wówczas dokonała polegała także na udomowieniu pierwszych gatunków zwierząt.

Pierwszym udomowionym zwierzęciem była owca, którą zaczęto hodować na terenie Mezopotamii już ok. 9 tysięcy lat p.n.e., następnie udomowiono kozy. Około 7 tysięcy lat p.n.e., na terenie dzisiejszej Turcji hodowano już bydło i bydło rogate.

Rozpoczęcie osiadłego trybu życia niosło dla ludzi poważne konsekwencje. były więc plusy i minusy tej zmiany.

Do minusów możemy zaliczyć:
- wzrost liczby chorób zakaźnych, choroby stawów (spowodowane wilgocią)
- w pierwszym okresie skrócił się czas życia ludzi.
- ludzie byli mniej rośli.

Do plusów z kolei należy zaliczyć:
+ podniósł się poziom życia ludzi
+ pojawiła się nadwyżka żywności
+ pojawiła się grupa kupców przyczyniających się do wymiany towarów
+ pojawiła się konieczność zorganizowania społeczności
+ wykształciła się elita władzy, zarządzająca społecznością ludzi
+ pojawiła się grupa rzemieślników przetwarzających towary i surowce

Około 3 tysięcy lat p.n.e. ludzkość wyszła z okresu zurbanizowanej wspólnoty i weszła w okres pierwszych cywilizacji. Cechą charakterystyczną pierwszych cywilizacji jest to, że wszystkie one powstały w dolinach wielkich rzek. Człowiek znajdował w nich bowiem żyzną ziemię, która pomieszana z rzecznym mułem znakomicie nadawała się pod uprawę. Rzeki miały także wielkie znaczenie jako szlaki komunikacyjne, którymi przenosili się ludzie, towary i wiadomości. Rzeki dostarczały wreszcie sporej ilości pożywienia, dlatego w ich pobliżu gęstość zaludnienia była dużo wyższa niż w pozostałych regionach.

Rzeka była błogosławieństwem dla mieszkających w ich pobliżu ludzi ale mogła także stać się ich przekleństwem. Aby zapobiegać gwałtownym skutkom powodzi człowiek musiał w jakiś sposób zaingerować w ich stan naturalny. Trzeba było więc sypać wały ochronne, osuszać zalane tereny budując się kanałów odwadniających. Starano się także rozszerzyć pola uprawne poprzez budowę sieci kanałów nawadniających, aby za ich pośrednictwem dostarczać wodę do dalej położonych terenów, aby te mogły wydawać plony.
Te niesłychanie wówczas skomplikowane prace możliwe były do wykonania jedynie przez zorganizowane społeczności, którymi ktoś musiał pokierować. Innymi słowy potrzebne było państwo.

W dolinach wielkich rzek najwcześniej powstały i rozwijały się najbujniej miasta. były to w owych czasach duże osady, liczące około kilku tysięcy mieszkańców. Miasto wyrastało jako miejsce sprawowania władzy. W nim mieszkała grupa rządzących, to tu składano ofiary bogom. Zbudowano w nich więc okazałe pałace dla władców i wspaniałe świątynie, które były równocześnie magazynami żywności. w miastach mieszkali też rzemieślnicy. Cechą charakterystyczną miast starożytnych było to, że w ich pobliżu znajdowały się pola uprawne, z których utrzymywali się w większości ich mieszkańcy. Była to zasadnicza różnica w porównaniu z miastami, które powstały w późniejszej epoce. Istnienie państwa, jego struktur oraz konieczność zarządzania jego zasobami przyczyniły się później do wynalezienia pisma,. służyło ono bowiem początkowo do zapisywania danin, ilości produktów złożonych w magazynach, wydatków i przychodów.

Oczywiście ludzie w tamtych czasach żyli nie tylko w dolinach wielkich rzek. Także poza nimi pojawiły się później miasta, ze swoimi charakterystycznymi budowlami. Należy jednak pamiętać, że miasta w dolinach wielkich rzek powstały najwcześniej i rozwijały się najbardziej dynamicznie.

Do najstarszych cywilizacji zaliczamy cywilizację stworzoną przez Sumerów, zamieszkujących tereny między Eufratem i Tygrysem czyli Mezopotamię, cywilizację Chińską powstałą nad Żółtą Rzeką, Indie nad Indusem oraz Egipt nad Nilem. Wszystkie one powstały niemal w równym czasie, choć za najstarszą uważa się cywilizację stworzoną przez Sumerów, około 3 tysięcy lat przed Chrystusem.

Mezopotamia

Na południu Mezopotamii, ponad 3 tysiące lat p.n.e. osiedlili się Sumerowie. O ich pochodzeniu wiemy stosunkowo niewiele, ale odegrali w dziejach tego regionu bardzo ważną rolę. Podstawą ich cywilizacji było 12 miast - państw, które jednak nie stanowiły nigdy ścisłego związku. Rozwinęły się one nad dwoma potężnymi rzekami Eufratem i Tygrysem. Rzeki te charakteryzowały się tym, że wylewały co roku ale nieregularnie. Sumerowie stworzyli bardzo rozwiniętą cywilizację. byli wynalazcami pisma klinowego, które było najszerzej stosowane na całym starożytnym wschodzie. Sumerowie zapoczątkowali w tym regionie technikę uprawy roli, a także kulturę duchową. stworzyli wierzenia, literaturę i sztukę. Sumerom wiele zawdzięczają takie nauki jak : matematyka i astronomia. Posługiwano się tu już w tych czasach systemem dziesiętnym i sześćdziesiętnym. Sumeryjscy matematycy potrafili przeprowadzać działania na dużych liczbach, a w użyciu były także tabele pierwiastków kwadratowych i sześciennych.

Podobnie wysokie osiągnięcia należy odnotować w dziedzinie astronomii. Stworzono kalendarz a także astrologię, gdyż Sumerowie dostrzegali związek między położeniem gwiazd a losami człowieka.

Wśród licznych miast Mezopotamii, już nie sumeryjskiego okresu, najsłynniejszy był Babilon. Miasto to próbowało dokonać zjednoczenia ziem między Eufratem i Tygrysem. najbardziej znanym władcą był Hammurabi, twórca zbioru praw, który jako jedyny przetrwał w całości do naszych czasów.

Egipt

Cywilizacja w tym kraju jest nieco młodsza niż sumeryjska. Państwo egipskie powstało nad Nilem, rzeką która podobnie jak Eufrat i Tygrys również co roku wylewała. Wylewy tej rzeki były jednak bardziej regularne, właściwie od nich uzależnione było życie w Egipcie. Początkowo Egipt podzielony był na dwie części: Egipt Dolny i Górny. zjednoczenia państwa dokonał około 3100 r. p.n.e. faraon Narmer. W Egipcie, w którym przeważały pustynie, miast było niewiele, a ludność zajmowała się głównie rolnictwem. Prace uzależnione były od corocznych wylewów Nilu, które następowały w okolicach lipca. Wody ustępowały z zalanych pól około września-października i wówczas przystępowano do prac na polach. Jakakolwiek uprawa roślin możliwa była tylko w okolicach gdzie rzeka wylewając, zostawiała po sobie grubą warstwę życiodajnego mułu. Aby rozszerzyć uprawy budowano więc rozwiniętą sieć kanałów nawadniających.

Na czele państwa egipskiego stał władca despotyczny - faraon. Władca uważany był przez poddanych za boga, dlatego oddawano mu należytą cześć. Ogromnie ważną rolę w państwie egipskim odgrywali kapłani. Często pomagali faraonowi w rządzeniu państwem, nadzorowali wznoszenie wielkich budowli, znali medycynę, architekturę i astronomię. Zdarzało się, że byli w stanie doprowadzić do obalenia samego faraona. Egipcjanie stworzyli rozbudowaną religię, która była religią politeistyczną. stworzyli bogate wyobrażenia dotyczące życia pozagrobowego. w tym właśnie celu wznoszono w starożytnym Egipcie ogromne piramidy, które miały być grobowcami dla faraonów. Historia Egiptu dzieli się na trzy okresy : okres starego państwa , średniego państwa i nowego państwa.

Starożytna Grecja

Grecja jest położona na Południu Europy. Jako jedna z najstarszych cywilizacji nie powstała w dolinie wielkich rzek .Tereny Półwyspu Bałkańskiego są terenami górzystymi, co zadecydowało o tym, że Grecy nie stworzyli jednego państwa, podobnego choćby to starożytnego Egiptu, ale ich państwo składało się z kilkudziesięciu państw - miast( polis), które zachowywały niezależność i rządziły się samodzielnie.

Ziemi dobrej jakości, która nadawała się pod uprawę nie było zbyt wiele. Na najlepszych glebach siano pszenicę, na mniej wymagających - jęczmień. Na dużą skalę w starożytnej Grecji uprawiano winną latorośl i drzewa oliwne. Z racji bliskości morza, Grecy zajmowali się żeglugą i handlem morskim.

Obszar nad Morzem Egejskim zaludniony był od bardzo dawnych czasów. Jego kolejni mieszkańcy przybywali tu z północy Półwyspu Bałkańskiego i z Azji Mniejszej. To prawdopodobnie stamtąd przybył lud, który stworzył najstarszą cywilizację w tym rejonie, która powstała na Krecie. Za datę jej powstania przyjmuje się przełom IV i III tysiąclecia.

Mieszkańcy Krety byli doskonałymi żeglarzami, a ślady ich obecności można dostrzec w Egipcie czy w Syrii. Urzędnicy kreteńscy posługiwali się pismem, którego do dziś nie udało się odczytać. Osady znajdujące się na wyspie były podporządkowane władcy. który rezydował we wspaniałym pałacu w Knossos. Jego ruiny stanowią do dziś jeden z najwspanialszych zespołów zabytków starożytności. Cywilizację powstałą na Krecie nazywamy często cywilizacją minojską, od imienia jej mitycznego króla.

Pierwsze plemiona mówiące językiem greckim przybyły do basenu Morza Egejskiego na początku II tysiąclecia i przenikały następnie do Grecji i na pobliskie wyspy. Grecy przejęli bardzo dużo od Kreteńczyków z ich cywilizacji. Grecy zaatakowali w końcu Kretę i przejęli władanie nad wyspą. W Grecji środkowej i południowej powstały państwa, z których najważniejsze były Mykeny. Właśnie dlatego ten okres w historii Greków nazywamy okresem mykeńskim. Na przełomie XII i XI wieku p.n.e państwa greckie przeżyły katastrofę, która zniszczyła ich kulturę.
Pojawiła się wtedy ostatnia fala migracyjna, plemion stojących na niższym stopniu rozwoju, niż ludność podbita. Zmieniły się wtedy w sposób radykalny stosunki społeczne i formy ustroju..

Grecy znaleźli się w wyjątkowej sytuacji, gdyż przez kilka wieków znaleźli się poza zasięgiem jakichkolwiek najazdów z zewnątrz. Dzięki temu byli w stanie wykształcić wyjątkowy ustrój, którzy Grecy nazywali polis. Największymi greckimi polis, były Ateny i Sparta. Przeciętna polis greckie była jednak dużo mniejsza i liczyła od kilku do kilkudziesięciu tysięcy mieszkańców. Państwo dla Greków było wspólnotą obywateli. Podstawowe, najważniejsze decyzje zapadały na zgromadzeniu wszystkich obywateli.

Grecy stworzyli również wspaniałą politeistyczne religię. Ich bogowie mieli ludzki wygląd, ale byli istotami nieśmiertelnymi. Każdy z nich odpowiadał za inną dziedzinę życia. Największym z pośród greckich bogów był Zeus, pan nieba i ziemi. Innymi najważniejszymi bóstwami byli: HERA - żona, Zeusa, opiekunka żon i matek, ATENA - bogini sprawiedliwej wojny i mądrości, POSEJDON - bóg mórz i rzek, DIONIZOS - bóg winnej latorośli, AFRODYTA - bogini piękności, APOLLO - bóg sztuk pięknych i muz. Greecy urządzali swym bogom huczne święta i składali im ofiary z darów natury lub ze zwierząt. Ku czci ZEUSA organizowano w Olimpii igrzyska sportowe, a ku czci DIONIZOSA - spektakle teatralne. Każda z greckich polis miała swego boga - opiekuna.

ATENY - była drugą pod względem wielkości grecką polis, położone były w Attyce, niemal nad samym morzem. Oknem na świat dla mieszkańców miasta był olbrzymi port PIREUS, który oddalony był o kilka kilometrów. W pobliżu Aten, w górach Laurion znajdowała się kopalnia srebra, która przynosiła miastu pokaźne dochody. Mieszkańcy słynęli z wyrobów wspaniałej ceramiki malowanej.

Ustrój Aten ulegał zmianom na przestrzeni wieków. Najpierw rządzili nimi królowie, później nastąpiły rządy najbogatszych rodów, zwane oligarchią, które w V wieku p.n.e zastąpiono rządami ludu, czyli demokracją.

Wówczas to najważniejsze decyzje zapadały na zgromadzeniu wszystkich obywateli.

Najcięższymi czasami dla starożytnych Greków były wojny z Persami w V wieku p.n.e. Wówczas to świat grecki potrafił się zjednoczyć przeciwko wspólnemu wrogowi. Największą rolę wówczas odegrały Ateny i Sparta. Grecy co prawda zostali pokonani w wąwozie termopilskim w 480 roku p.n.e, lecz odnieśli wspaniałe zwycięstwa pod Maratonem w 490 roku p.n.e i pod Salaminą w 479 roku p.n.e.
Później jednak Grecy nie potrafili ze sobą żyć w zgodzie, dlatego gdy tylko Persowie zostali pokonani doszło do wojny domowej między stronnikami Aten i Sparty . Wojnę tą nazywamy wojną peloponeską.

SPARTA - Sparta powstała z połączenia pięciu osad, położonych w dolinie rzeki Eurotas. Obywatele Sparty zwrócili się przeciwko swoim sąsiadom, podbijając ich tereny i zamieniając ich w ludność podbitą.

Powstało w ten sposób największe terytorialnie polis.
Jedynymi pełnoprawnymi obywatelami byli w tym państwie potomkowie mieszkańców pierwszych pięciu osad. Tylko oni brali udział w zgromadzeniu i sprawowali urzędy. Sparta była państwem o charakterze militarnym. Dzieci już od najmłodszych lat przygotowywano do bycia żołnierzami. Służył do tego specjalny system wychowania chłopców już od najmłodszych lat. Dzięki temu Spartanie mogli się poszczycić najlepszą armią lądową w całej Grecji.

Starożytny Rzym

Rzym położony jest w południowej Europie, na Półwyspie Apenińskim, nad rzeką Tyber.

Według legendy najstarsi Rzymianie wywodzili się od uciekinierów z ginącej Troi, którzy po długiej wędrówce dotarli do krainy zwanej Lacjum Legenda informuje, że miasto miało zostać założone przez Romulusa, który zabił swego brata - bliźniaka Remusa. Najczęściej przyjmowaną datą uznawaną za początek miasta jest rok 753 p.n.e. Po Romulusie Rzymem mieli rządzić królowie, jednak ich władza została obalona. Późniejszy ustrój rzymski nazwano republiką, czyli rzeczą wspólną wszystkich obywateli. Na czele państwa stali dwaj konsulowie, wybierani spośród ogółu obywateli. W rządzeniu pomagali im urzędnicy. Najważniejsze decyzje państwowe zapadały na zgromadzeniu ludowym, w którym brali udział wszyscy obywatele.

Za koniec czasów republiki uważa się rządy Juliusza Cezara, który mianował się dożywotnim dyktatorem. Jego następca Oktawian August zapoczątkował nowy ustrój - cesarstwo.
Rzym stworzył ogromne imperium, którego najdalsze granice sięgały do Brytanii i Galii na zachodzie, Eufratu i Tygrysu na wschodzie. Północna granica oparła się natomiast o Dunaj. Te wspaniałe sukcesy Rzym zawdzięczał swojej doskonale wyszkolonej armii. Legioniści rzymscy potrafili nie tylko doskonale walczyć w otwartej bitwie, ale i zdobywać obwarowane miasta.

Opanowanie Italii zajęło Rzymowi 2,5 wieku. Ostatnie niezależne miasto poddało się w 264 roku p.n.e . Pokonane państwa, Rzym nie tylko podbijał, ale łączył ze sobą sojuszem działającym tylko w jedną stronę. Sojusznicy Rzymu nie dostarczali pomocy zbrojnej, a część płaciła daniny.

Okres wielkich podbojów rozpoczął się w 264 roku p.n.e, kiedy to wybuchła pierwsza wojna poza Italią. Pierwszym groźnym przeciwnikiem Rzymu była Kartagina, a wojny z nią toczone- ostatecznie zwycięskie przez Rzym, w latach 264 - 146 rok p.n.e.- nazywamy wojnami punickimi.

Kartagina była miastem założonym przez Fenicjan w IX wieku p.n.e, a jej głównym dochodem był handel morski o wielkim zasięgu. Po opanowaniu terenów północnej Afryki i części Sycylii Kartagina urosła w siłę i popadła w konflikt interesów z Rzymem.

Na zachodzie Europy Rzym zmagał się z ludami barbarzyńskimi, a na wschodzie z państwami hellenistycznymi.

Aż do połowy II wieku Rzym był w stanie zabezpieczyć się skutecznie przed najazdami barbarzyńców. Było to możliwe dzięki systemowi obrony, który polegał na rozmieszczeniu wojsk wzdłuż ufortyfikowanej granicy cesarstwa. Jednak od III wieku ta zapora okazała się już nieskuteczna Przez granicę na Renie i Dunaju zaczęły przeprawiać się oddziały barbarzyńców, które zaczęły atakować krainy imperium rzymskiego nie znające dotąd wojen. Barbarzyńcy wdzierali się w głąb imperium i nie nękani przez nikogo plądrowali rzymskie terytorium, a następnie z łupami wracali do siebie, nie myśląc o osiedlaniu się w granicach Rzymu. Te nieustanne najazdy wyczerpywały rzymską armię i niszczyły prowincje.

Innym sygnałem wskazującym na kryzys w Rzymie było załamanie się stabilności władzy cesarskiej. W ciągu najgorszego okresu lat 235 do 284 roku cesarzami obwołano prawie 50 osób. Najczęściej byli to uzurpatorzy lub wodzowie zwycięskich armii.

Nowa fala najazdów barbarzyńców na imperium rzymskie rozpoczęła się w drugiej połowie IV wieku, a największe nasilenie osiągnęła w V wieku. Te najazdy różniły się tym od pozostałych, że barbarzyńcy już nie tylko plądrowali, ale chcieli się już osiedlić w granicach imperium rzymskiego. Dużo gorsza sytuacja pod tym względem występowała w zachodniej części cesarstwa. Barbarzyńcy zajmowali tu kolejne prowincje.

Tradycyjnie za datę końca rzymskiego panowania na Zachodzie uznaje się rok 476, kiedy to barbarzyński wódz Odoaker usunął ostatniego władcę Rzymu Romulusa Augustulusa i sam objął władzę nad Italią.

Kultura Przeworska

Kultura celtycka i jej dokonania dotarły na obszar Europy, Srodkowej-Wschodniej, co wywarło wpływ na tutejsze społeczności i przyczyniło się do ukształtowania kultury przeworskiej. Powstawała ona na podwalinach prakultur w postaci kultur pomorskiej oraz grobów kloszowych. Swych zasięgiem pokryła większość terenów Polski, sama kultura przechodziła dwie fazy rozwoju. Początkowa fala rozwoju to okres przed rzymski, natomiast kolejny to czas zwiększonych wpływów prowincji.

Ludzie zamieszkujący te tereny, reprezentanci owej kultury przeworskiej, mieszkali głównie w osadach we własnych domach słupowych lub po ziemiankach. Podstawa działalności było rolnictwo i hodowla zwierząt, choć z czasem opanowano sztukę produkcji narzędzi z metalu, dokonywanych w prymitywnych piecach zwanych dymarkami. Do najbardziej rozwiniętych obszarów gdzie archeolodzy odkryli ślady wielu prymitywnych pieców są rejony Gór Świętokrzyskich i okolice Warszawy. W tych okolicach odnaleziono liczne groby wypełnione narzędziami kowalskimi, co świadczyło o wykreowaniu się grupy rzemieślników zajmujących się wytopem narzędzi z żelaza. Pochowek najczęściej to chowanie w ziemi w grobach jamowych spalonych zwłok wraz z towarzyszącymi zmarłemu narzędziami, zwyczaj ten ma ściśle związki z wpływem kultury celtyckiej. W odkrytych przez archeologów grobach najczęściej odnajdywano elementy zbroi, ozdoby w postaci zapinek zwane fibulami, naczynia ceramiczne i inne. Przedstawiciele kultury przeworskiej rozwijali się także dzięki licznym kontaktom z kulturami śródziemnomorskimi, o czym świadczą odnajdywane liczne wyroby pochodzące z basenu morza śródziemnomorskiego. Zwłaszcza świadczą o tym fakcie, miecze wykonane na wysokim poziomie, liczne bogato zdobione ozdoby ( bransolety lateksie), czy przykłady malowanej ceramiki granitowej.

Przykłady tych przedmiotów najłatwiej znajdywano na Śląsku i Kujawach, co świadczy ze były to silnie rozwinięte ośrodki kultury przeworskiej. Na tym obszarze archeolodzy znaleźli także liczne cmentarzyska, zwłaszcza interesujące miejsca pochowku zwierząt, psów czy świń.

Rozwój imperium rzymskiego nie pozostał bez znaczenia dla plemion zamieszkujących wschodnie tereny europy. W pierwszych latach naszej ery przedstawiciele kultury przeworskiej przemieszczają się po wschodniej europie, kierując się zwłaszcza na południe obejmując swym zasięgiem dorzecze Dniestru, tereny Ukrainy Zakarpackiej oraz wschodnia część Słowacji. Dowodem obecności reprezentantów owej kultury na tych terenach są liczne cmentarzyska, w których odnaleziono liczne przedmioty ceramiczne i metalowe. Groby ulęgają zmianie starsze groby jamowe zostają wypierane przez popielcowe, choć był to okres tylko przejściowy. Później następuje powrót w kierunku grobów jamowych są one coraz bardziej uboższe, choć dokonuje się pewne rozluźnienie w obowiązującej formie pochowku. Aczkolwiek nie pozostaje to bez wpływu na badania historyczne gdyż zachowanie grobów jamowych, pozwalało na odkrywanie wyrobów materialnych świadczących o zmianach dokonujących się w kulturze przeworskiej. Zmiany takie obserwujemy choćby w uzbrojeniu na przestrzeni lat, mianowicie długie miecze są zastępowane krótkimi na wzór broni rzymskiej.

Wśród uzbrojenia pokaźną role odgrywała włócznia z szerokim gratem, ukształtowanym w sposób lurowaty lub deltoidalny. Ważnym elementem zbroi była tez tarcza, natomiast nie odnaleziono tak popularnych w legionach rzymskich hełmów i kolczug. Na podstawie zakopywanej zbroi możemy stwierdzić o postępie, jaki dokonał się w obróbce metali, do którego używano coraz to nowych narzędzi w postaci młotków czy pił.

Natomiast do obróbki skór służyły głównie sierpowate noże a także skrzydła wyrabiane z żelaza lub kamienia. Wykopaliska odkrywały tez liczne przybory dla kobiet, w tym szkatułki, grzybki, ozdoby z metalu i żelaza, które wyparło stosowanie brązu. W stroju mężczyzn potwierdza to fakt odnajdywania żelaznych sprzączek do pasków.

Znacznie mniejsza wiedza dysponuje w rekonstrukcji gospodarki tamtego okresu i podawaniu jej wpływom rzymskim. Z pewnością rolnictwo pozostało główną dziedzina życia gospodarczego, ulepszone narzędzia przyczyniały się do polepszania uprawy roślin oraz zastosowaniu systemu przemienno-odłogowego na rzecz starego systemu wypalania. Rotacyjny sposób uprawy przyczynił się do zwiększania zbiorów, zwłaszcza wśród najczęściej uprawianych zbóż, choć można było odnaleźć uprawy grochu i bobu. Ważna dziedzina gospodarki była także hodowla zwierząt, zwłaszcza bydła rogatego, które stanowiły ponad polowe trzymanych zwierząt. Proces wypalania metalurgii najlepiej rozwija się w trzech głównych ośrodkach z najbardziej zaawansowanym w Górach świętokrzyskich, gdzie pojedyncze dymarki zostają zastąpione przez rzędy dymarek, które tworzą wielkie piecowiska.

By uzyskać żelazo powstały specjalne kopalnie, jedna z nich odkryto w rudach w okolicach Ostrowca. Drugim wielkim okręgiem metalurgii były okolice Warszawy, aczkolwiek produkowano żelazo o niskiej jakości na wskutek obróbki rud o dużej domieszce fosforu. Trzeci znaczący ośrodek leżał na obszarze śląska opolskiego. Wraz z rozwojem hutnictwa postępował rozwój wytwarzania ceramiki. Przełom stało się łopoczecie używania koła garncarskiego, centrum ceramiki znajdowało się w okolicach Krakowa a także na Śląsku, gdzie odnaleziono liczne piece garncarskie. Oprócz rozwoju gospodarki rozkwit przeżywał również handel a społecznością imperium rzymskiego. Dowodem tego jest ogromny napływ na tereny kultury przeworskiej pieniędzy wywodzących się z imperium, który datujemy na druga polowe II wieku. Niewiele można powiedzieć natomiast o architekturze tej kultury, brak wszelkich stałych fortyfikacji i brak jednolitej zabudowy utrudniają ten proces. Kres tej kultury jest również zagadkowy i nagły. Archeolodzy upadek tej zaawansowanej kultury przypisują pojawieniu się Hunów na tych terenach, które mogły ograniczyć liczebność populacji i zmusić do wędrówki na nowe terytoria.

Kultura Halaf

Kultura Halabu znana w dziejach historii jako starożytna kultura neolitu ceramicznego, swą nazwę zawdzięcza wykopaliskom w miejscowości Tall Halaf w Syrii. Dotyczyla ona terenów na południu Mezopotamii i Syrii i dotyczy okresu od polowy VI do V tysiąclecia p.n.e. . Glownie znane w archeologii z pozostałości w postaci różnorodnym budownictwie z gliny z pewnym wykorzystaniem gipsu, na kamiennych fundamentach. Ich domostwa wznoszono w kształcie prostokąta o dość pokaźnych rozmiarach. Kultura tych ludzi skupiała się głownie na działalności rolniczej, głownie hodowli zwierząt i uprawie roślin. Oprocz działalności czysto rolniczej archeolodzy odnaleźli ślady wysoko rozwiniętej formy sztuki garncarskiej, nie ograniczonej tylko to niezbędnych naczyń codziennego użytku, ale także do luksusowych naczyń malowanych wielobarwnie monochromatycznie. Zdobione rożnymi rysunkami gdzie przejawiała się natura a także obrazy otaczającej ich zwierzyny. Oprócz tego odnaleziono także liczne zachowane pieczecie oraz rożnego rodzaju narzędzia do wytopu ich służyła miedz i ołów. Sztuka ceramiczna tego okresu wyróżniała się kolorowymi barwami, gdzie dominowały kolory czerwieni, bieli i czerni.

Którą z epok pradziejów uważasz za najbardziej przełomową?

Pradzieje człowieka historycy podzielili na pewne okresy a wyznacznikiem ich granic są narzędzia domowego użytku dostępne w określonym etapie czasu. Na tej podstawie mistycy wyróżnili trzy zasadnicze epoki: epokę kamienia, brązu i żelaza.

Pierwszą a zarazem najdłużej trwająca z epok była epoka kamienia. W epoce brązu wyodrębniono pewne rozdziały: paleolit (starszą epokę kamienia), mezolit (średnią epokę kamienia) i neolit (młodszą epokę kamienia).

Najbardziej znacząca z wyżej wymienionych epok była era neolitu, podczas którego dokonała się rewolucja rolnicza zapoczątkowana około 11000 lat temu. Wyróżnikiem neolitu od pozostałych epok jest uprawa nowych roślin takich jak pszenica, jęczmień, owies, proso, groch czy soczewica a także zapoczątkowanie hodowli zwierząt w postaci kóz, owiec świń i udomowienie psów. Najszybciej ślady tych zmian archeolodzy odkryli na obszarze tzw. Żyznego Półksiężyca czy na terytorium Mezopotamii, Syrii, Fenicji, Palestyny (od Zatoki Perskiej do Morza Śródziemnego). Rejon bogaty w żyzną ziemia i o umiarkowanym klimacie i przychylnym ukształtowaniu terenu, pozwalający na powstanie pierwszego stałego osadnictwa. Do powstania pierwszych osad przyczynił się fakt odkrycia dzikich zbóż, które można by uprawiać na żyznych glebach w tym samym miejscu bez potrzeby przemieszczania się, po drugie zaczęta oswajać dzikie zwierzęta, gromadzić je w stada pod kontrola by także do zdobycia ich mięsa nie trzeba by się przemieszczać. Była to podstawa dla początku osadniczego trybu życia pierwszych ludzi, żywność nie stanowiła już problemu, zatem nie było potrzeby zmiany położenia. Zaczęły powstawać pierwsze trwale osady, domostwa a później z nich wyłoniły się liczniejsze wioski. Do najbardziej znanych osad z tego okresu należą: Jerycho, Nemrik, Dżarmo, Szanidar, Abu Hureyra, Beida, Mureybet, Quaramel. Stabilny tryb osadnictwa, daje czas na rozwijanie innych zainteresowań, powstają fundamenty cywilizacji. Doskonali się narzędzia rolnicze, zmienia się techniki ich wytwarzania powstają pierwsze drewniane motyki, sierpy wykorzystuje się okrzesane kamienie. Następuje wzrost liczby w osadach, co powoduje rozwój nowych umiejętności, coraz więcej ludzi specjalizuje się w budownictwie, czy w produkcji odzieży, czyli tkactwie. Rozwój cywilizacyjny następował w zaskakująca szybkim tempie, bowiem już około 6000 lat p.n.e. efekty zmian widać na obszarze Azji, Afryki i Europy. Powstają coraz to nowsze zainteresowania, które wymusza postęp i nowy tryb życia około 8000 lat p.n.e. upowszechnia się ceramika, głównie w aspekcie potrzeb osadnictwa powstają misy, dzbany, wazy, choć i także liczne gliniane figurki. Spuścizna po okresie neolitu to także tzw. megality, czyli wielkie kamienie, przykładem ich doskonałości jest Stonehenge w Anglii i Carnac we Francji. Rozwój postępował we wszystkich znanych ówcześnie dziedzinach także w rolnictwie, które potrzebował coraz to doskonalszych narzędzi by zwiększać plony. Osiągnięciem neolitu jest pług z zaprzęganym bydlęciem, który powstał około 5000 lat p.n.e. oraz genialny wóz na kolach. Łatwiejszy sposób przemieszczania się stal się podwalina pod handel, którego początki sięgają 8000 lat p.n.e.

Wszystkie wyżej wymienione osiągnięcia ukazują charakterystyczny przełom w dziejach ludzkości, jaki nastąpił w okresie neolitu. Na podkreślenie tezy ze neolit był najbardziej znacząca epoka, posłużą przykłady osiągnięć dwóch pozostałych epok. Bowiem za największe osiągniecie paleolitu uważa się malowidła zrywno w jaskiniach czy na skalach oraz udoskonalenie techniki tworzenia narzędzi kamiennych. Z kolei epoka mezolitu pochwalić się może poznaniem rybołówstwa, łowiectwa i pierwszymi obrzędami związanymi z pochowkiem zmarłych. To przyczynia się do pozostania w twierdzeniu ze najbardziej znacząca z epok praczłowieka była epoka neolitu, która przyniosła zasadnicze zmiany dla dalszych losów ludzkości.

Antropogeneza i prehistoria

Antropogeneza zajmuje się zagadnieniem pochodzenia człowieka, jego powstania i rozwój jako gatunku biologicznego. Pierwszą formą przedludzką był australopitek, który pojawił się około 4,5 miliona lat temu. Następnie około 1,5 miliona lat temu pojawił się homo erectus, który posiadł umiejętność rozniecania ognia i wykorzystywanie go do ogrzewania i formowania ostrz drewnianych narzędzi. Opanowanie ognia pozwoliło homo erectusowi na migracje z Afryki i opanowanie innych kontynentów o chłodniejszym klimacie. Homo neandertalis, czyli człowiek neandertalski występował od około 250 tys. lat temu do około 40 tys. lat temu. Potrafił polować na duże zwierzęta, które izolował od stada. Jednakże najważniejszą cecha zbliżająca go do współczesnego człowieka była kultura duchowa, którą stworzył. Wytwarzał bowiem przedmioty i ryty o charakterze symbolicznym używał barwników naturalnych do malowania ciała. Odprawiał praktyki rytualne i pogrzebowe - pierwsze intencjonalne pochówki w specjalnie wykopanych jamach, pokryte kopczykami, pozostawianie kwiatów na grobach. Neandertalczycy skolonizowali Afrykę, Europę i część Azji. Około 40 tys. lat temu pojawił się w europie homo sapiens sapiens (człowiek rozumny), czyli człowiek współczesny. Posługiwał się skomplikowanymi narzędziami oraz mową. Od zwierząt odróżniały go wola, uczucia, abstrakcyjne myślenie, pamięć i kultura.

Używane zamiennie terminy prehistoria i pradzieje oznaczają okres najdawniejszych dziejów ludzkości, od pojawienia się człowieka do powstania pisma i źródeł pisanych, rekonstruowany wyłącznie na podstawie archeologicznych źródeł. W 1836 r. Ch. J. Thomsen podzielił pradzieje na trzy epoki. Kryterium podziału był podstawowy surowiec używany do produkcji narzędzi, broni i ozdób. Epoki te to: epoka kamienia, epoka brązu i epoka żelaza. Interesujący nas paleolit jest pierwszym okresem epoki kamienia. Po paleolicie następuje mezolit, a po nim z kolei neolit, którego kres łączy się z początkiem epoki brązu. Paleolit obejmuje okres od pojawienia się pierwszych, intencjonalnie formowanych przez człowieka, narzędzi kamiennych (ok. 4,5-4 mln lat temu) aż do momentu zdobycia umiejętności masowej produkcji przedmiotów metalowych 2,5 - 2 tysiące p.n.e. Paleolit nazywany jest również epoką kamienia łupanego w odróżnieniu od neolitu, który określa się, jako epokę kamienia gładzonego, ponieważ w neolicie wypracowano inne techniki produkcji narzędzi kamiennych polegające głównie na gładzeniu kamieni oraz na wierceniu w nich otworów, podczas gdy w paleolicie podstawową techniką produkcji kamiennych było odłupywanie ich poszczególnych części i kształtowanie dzięki temu pożądanego kształtu. paleolit jest także nazywany starszą epoką kamienia w odróżnieniu od neolitu, który określa się jako młodszą epokę kamienia. W paleolicie wyróżnia się trzy kolejne podokresy: paleolit dolny (od około 4,5 milionów lat temu do około 120 000 r. p.n.e.), paleolit środkowy (od około 120 000 r. p.n.e. do około 40 000 r. p.n.e.), paleolit górny (od około 40 000 r. p.n.e. do około 8300 r. p.n.e.). Końcowa część paleolitu górnego obejmująca lata od około 11 000r. p.n.e. do około 8300 r. p.n.e.) bywa również nazywana paleolitem schyłkowym.

W neolicie zakończyła się tzw. rewolucja neolityczna, czyli proces przechodzenie skupisk ludzkich od wędrownego, koczowniczego trybu życia związanego ze zbieractwem, myślistwem i łowieniem ryb (gospodarka przyswajająca) do trybu osiadłego, w którym źródłem utrzymania stało się rolnictwo i hodowla (gospodarka wytwórcza). Zapoczątkowany został ok. 10 tys. lat temu, w pełni zakończył się w neolicie. Czyli proces ten trwał kilka tysięcy lat! Stopniowo. Zbieractwo i myślistwo dawały wiedzę o cyklach wegetacyjnych roślin i zwierząt, później zaczęto je hodować i uprawiać, jako dodatkowe źródło utrzymania aż stało się jedynym. Najszybciej proces ten dokonał się na Bliskim Wschodzie (pszenica), południowo - wschodniej Azji (ryż) oraz w Ameryce Łacińskiej (kukurydza). Konsekwencje rewolucji neolitycznej były decydujące dla dalszego rozwoju ludzkiej cywilizacji. Umożliwiła ona szybki wzrost liczby ludzi na ziemi oraz wzrost liczebności grup ludzkich. W gospodarce przyswajającej wyżywienie jednego człowieka wymagało bowiem kilku km2 przestrzeni; uprawa 1 km2 zapewniała byt kilkudziesięciu a nawet kilkuset osobom. Nastąpiło pewne uniezależnienie się człowieka od warunków przyrodniczych i cykli natury (przechowywanie żywności na zimę). Rewolucja neolityczna umożliwiła także przejście do osiadłego trybu życia i powstanie większych osad ludzkich, otoczonych murami. Pojawiły się nowe techniki wyrobu narzędzi, tkactwo, plecionkarstwo. Rozwinęła się wymiana handlowa i specjalizacja pracy, doszło do rozwarstwienie społeczeństwa. W celu organizacji życia społeczności i obrony przed wrogami, którzy np. czyhali na plony wykształcił się aparatu władzy.

Prahistoria ziem polskich

Pierwsze ślady bytowania człowieka na ziemiach pol. pochodzą sprzed ok. 400-500 tys. lat (Trzebnica) i są związane z homo erectus. Następne to środkowopaleolityczne znaleziska sprzed ok. 200-40 tys. lat odkryte w południowej Polsce (gł. okolice Krakowa, jaskinie pod Ojcowem), pozostałości obozowisk człowieka neandertalskiego trudniącego się łowiectwem, z ok. 38 000-8300 p.n.e. Okres gospodarki łowiecko-zbierackiej kończy okres mezolitu. Około 4500 p.n.e. rozpoczął się okres neolitu z gospodarką rolniczą. Wówczas przybyły z południa na nasze ziemie plemiona rolników-hodowców. Świadectwem neolityzacji obszaru Polski jest wykształcenie w IV tysiącleciu p.n.e. kultury pucharów lejkowatych. W końcu IV tysiącleciu p.n.e. pojawiła się na większą skalę orka sprzężajna, rozwijało się górnictwo krzemienia, pojawiła się miedź. Po 1700 p.n.e. rozwinęła się umiejętność wytopu brązu, a ok. 1250 p.n.e. ukształtowała typowa dla polskiej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza kultura łużycka, która według dawniejszych poglądów uważana była za prasłowian i wchodziła w skład europejskiego kręgu kultur pól popielnicowych. W późniejszym okresie (VII-VI w. p.n.e.) charakteryzowały ją wielkie osiedla obronne (np. Biskupin). W IV-III w. p.n.e. pojawiły się w Polsce silne wpływy Celtów, którzy osiedlili się wyspowo na południu kraju. Rozwijała się wówczas produkcja żelaza. W pierwszych wiekach n.e. ziemie pol. weszły w orbitę ożywionych kontaktów z cesarstwem rzymskim. Przez nasze ziemie biegł wtedy jeden z najważniejszych szlaków handlowych Europy zwany szlakiem bursztynowym. Od pocz. VI w. n.e. źródła archeologiczne rejestrują nasuwanie się od wschodu na ziemie polskie ludności słowiańskiej.

Okres paleolitu

Używane zamiennie terminy prehistoria i pradzieje oznaczają okres najdawniejszych dziejów ludzkości, od pojawienia się człowieka do powstania pisma i źródeł pisanych, rekonstruowany wyłącznie na podstawie archeologicznych źródeł. W 1836 r. Ch. J. Thomsen podzielił pradzieje na trzy epoki. Kryterium podziału był podstawowy surowiec używany do produkcji narzędzi, broni i ozdób. Epoki te to: epoka kamienia, epoka brązu i epoka żelaza. Interesujący nas paleolit jest pierwszym okresem epoki kamienia. Po paleolicie następuje mezolit, a po nim z kolei neolit, którego kres łączy się z początkiem epoki brązu. Paleolit obejmuje okres od pojawienia się pierwszych, intencjonalnie formowanych przez człowieka, narzędzi kamiennych (ok. 4,5-4 mln lat temu) aż do momentu zdobycia umiejętności masowej produkcji przedmiotów metalowych 2,5 - 2 tysiące p.n.e. Paleolit nazywany jest również epoką kamienia łupanego w odróżnieniu od neolitu, który określa się, jako epokę kamienia gładzonego, ponieważ w neolicie wypracowano inne techniki produkcji narzędzi kamiennych polegające głównie na gładzeniu kamieni oraz na wierceniu w nich otworów, podczas gdy w paleolicie podstawową techniką produkcji kamiennych było odłupywanie ich poszczególnych części i kształtowanie dzięki temu pożądanego kształtu. paleolit jest także nazywany starszą epoką kamienia w odróżnieniu od neolitu, który określa się jako młodszą epokę kamienia. W paleolicie wyróżnia się trzy kolejne podokresy: paleolit dolny (od około 4,5 milionów lat temu do około 120 000 r. p.n.e.), paleolit środkowy (od około 120 000 r. p.n.e. do około 40 000 r. p.n.e.), paleolit górny (od około 40 000 r. p.n.e. do około 8300 r. p.n.e.). Końcowa część paleolitu górnego obejmująca lata od około 11 000r. p.n.e. do około 8300 r. p.n.e.) bywa również nazywana paleolitem schyłkowym.

W okresie trwania paleolitu dolnego przedstawiciele form przedludzkich zaczynają wytwarzać prymitywne narzędzia kamienne (tzw. narzędzia otoczakowe). Najstarsza znana kultura to kultura Olduvai rozwijająca się w północno-zachodniej Tanzanii. Znaleziono tam narzędzia typu otoczakowego i rozłupowego obok szczątków homo habilis. Również w tym okresie homo erectus nabył umiejętność rozniecania ognia i wykorzystywania go do ogrzewania i formowania ostrz drewnianych narzędzi. Pozwoliło mu to na migracje z Afryki do Azji i Europy. Kultura Olduvai przetrwała około 2 - 1,5 milionów lat temu i została zastąpiona przez kulturę aszelską. Z kulturą aszeleską wiąże się umiejętność wznoszenia pierwszych schronień mieszkalnych.

Dla środkowego paleolitu charakterystyczna była aktywność neandertalczyków. Ten kolejny etap ewolucji rodzaju homo występował na ziemi od około 250 tysięcy lat temu do około 40 tysięcy lat temu. Neandertlaczyka cechowała duża pojemność mózgoczaszki (1500 cm3). Od współczesnego człowieka różnił się masywną żuchwą i słabo wykształconym podbródkiem, miał duże wały nadoczodołowe i szerokie otwory nosowe. Neandertalczycy potrafili polować na bardzo duże zwierzęta na przykład słonie, co wymagało ich dobrej organizacji i współdziałania, ponieważ wyizolowanie zwierzęcia ze stada, przygotowanie dla niego pułapki i sprowadzenie go do niej było trudnym zadaniem. Najważniejszą cechą neandertalczyków, która zbliżała ich do współczesnego człowieka było wykształcenie się wśród nich elementów kultury duchowej. Używali oni przedmiotów oraz tworzyli ryty o charakterze symbolicznym. Stosowali barwniki naturalne do malowania ciała. Pojawiły się wśród nich praktyki rytualne i pogrzebowe, jak pierwsze intencjonalne pochówki w specjalnie wykopanych jamach, często pokryte kopczykami. Neandertalczycy zostawiali również kwiaty na grobach swych zmarłych.

W paleolicie górnym nastąpił gwałtowny rozwój technik krzemieniarskich, rozkwitł przemysł rogowy i kościany, rozpoczęto stosowanie wyszukanych strategii myśliwskich i nowych form budownictwa mieszkalnego. Powstała sztuka, plastyka figuralna, zdobnictwo i ornamentacja na narzędziach.

Paleolit na terenie Europy

Sprawa datowania najstarszych śladów człowieka w Europie jest nadal przedmiotem kontrowersji. Szczególnie ważne dla datowania najwcześniejszych szczątków homo erectus są odkrycia dokonane w basenie Orce w Andaluzji. W stanowisku Venta Micena odkryto fragment czaszki i kości łokciowej przypisywany homo erectus. Sąsiednie stanowisko w Barranco Leon dostarczyło z kolei wyrobów kamiennych. Istnieją duże rozbieżności wśród badaczy w datowaniu obu tych znalezisk - od 1,8 miliona lat temu do 700 tysięcy lat temu.

Najstarsze znaleziska neandertalczyków w Europie pochodzą z okresu przedostatniego zlodowacenia (od około 250 do 150 tysięcy lat temu). Należą do nich szczątki odkryte w okolicach: Biache - Saint - Vaast (północna Francja), La Chaise (południowo zachodnia Francja), Ehringsdorf (Niemcy).