Motyw miasta - „Miejsce magiczne, cywilizacyjna dżungla, przestrzeń destrukcji...” – konspekt pracy

1. Wyjaśnienie tematu:
a) problem miasta w literaturze – upowszechnienie się tego motywu ok. połowy XIX w., coraz częstsze przytaczanie problemów miast od dwudziestolecia międzywojennego.
b) definicja pojęć zawartych w tytule:
- miejsce magiczne – miasto jako miejsce wspaniałe, idealizowane, przestrzeń tajemnicza i niezbadana.
- cywilizacyjna dżungla – miasto wydaje się być szczytem ludzkich możliwości twórczych, najbardziej przyszłościowym i nowoczesnym rozwiązaniem, jednak staje się miejscem powrotu do najdzikszych instynktów, skupisko ludzi wywołuje nawarstwianie się i ujawnianie wad, złych cech, rodzi konflikty. Choć jest miejscem zamieszkania tysięcy ludzi poszczególne jednostki czują się samotne.
- przestrzeń destrukcji – miasto prowadzi swoich mieszkańców do zagłady, tragicznego końca.
c) Moje przemyślenia dotyczące miast oparte na przeczytanych książkach:
- w literaturze światowej miasto zwykle przedstawiane jako opcja ostatnia,
- duże skupisko ludzi prowadzi do nieprzewidywalnych zachowań, walki.
- Człowiek często czuje się wyobcowany, miasto źle wpływa na jego psychikę, powoli ją niszcząc.
- Miasto miejscem smutku, cierpienia, klęsk, niepowodzeń w kontraście do wsi – sielankowej i radosnej.

2. Rozwinięcie –obrazy miast w literaturze i przykłady:
a) Miasto w najdawniejszych utworach, wizerunek klęski i zagłady.
a. Babilon – biblijne miasto wielkiej idei, budowane w celu połączenia ludzi („zbudujmy sobie miasto i wieżę, której szczyt sięgałby aż do nieba, i uczyńmy sobie imię, abyśmy nie rozproszyli się po całej ziemi”), katastrofalne skutki – próba budowy wielkiego miasta prowadzi do konieczności ingerencji Boskiej, do wybudowania tego miasta nie doszło.
b. Sodoma i Gomora – wizja miast pełnych nieprawości i rozpusty, kolejne duże skupiska ludzkie prowadzą do pogromu ludzi.
c. "Timajos" i "Kritias" - księgi Platona - Atlantyda – legendarne miasto, utopijna wyspa, demokratyczne państwo, w którym panuje równość społeczna i uczciwość. Koniec także tragiczny – wyspa zatonęła.
d. Sienkiewicz – „Quo Vadis” – obraz Rzymu, jako pięknego, potężnego miasta, niezniszczalnej potęgi, jednak skażonego rozpustą i zepsuciem, które jedną decyzją Nerona zostaje spalone, prowadząc do śmierci tysięcy ludzi.

b) W przeciwstawieniu do tego wizerunek miasta – „miejsca magicznego”, pięknego, potężnego, szalonego
a. Julian Tuwim – „Do krytyków” – radosny wiersz, zachwyt, optymizm i witalizm poety, wyrażenie uczuć poprzez ekspresywny opis miasta: „miasto na wskroś mnie przeszywa”
b. Bolesław Prus – „Lalka” – wyidealizowane miasto Paryż, miejsce wręcz utopijne, w którym żyje szczęśliwe społeczeństwo – „Eh! ja tobie mówię, cud, nie miasto”, „miasto wspaniałe pod każdym względem” jednoczesne ukazanie jego ogromu, potęgi, „Wielkie miasto jest jak obłok kurzu; ma przypadkowe kontury, lecz nie może mieć logiki”, przyrównanie do istoty żyjącej: „wielkie miasto, jak roślina i zwierzę, ma właściwą sobie anatomię i fizjologię”.
c. Julian Przyboś – „Dachy”, „Gmachy” – miasto jako największe osiągnięcie cywilizacyjne człowieka, miejsce cudowne, posiadające własną duszę. Zachwyt miastem, jego ogromem, potęgą, opis powstawania miasta porównanego do rodzenia się człowieka, miasto jako żywa istota, ekspresywny, pełen zachwytu opis. Pochwała urbanizacji.
d. Bruno Schulz – „Sklepy Cynamonowe” – opis miasta przeciwstawiony Ulicy krokodyli (symbolizującej kulturę masową, cywilizację). Obraz tradycyjnego miasteczka żydowskiego z tajemniczymi sklepami cynamonowymi, sprzedawcami - magami, uliczkami przypominającymi labirynt, „zawikłany i wieloraki zgiełk ulic i zaułków” - dziecięca wyobraźnia.
e. Arthur Golden – „Wyznania gejszy” – obraz miasta Kioto, bajkowa sceneria miasta pełnego gejsz – w tradycyjnych japońskich strojach, miasto pełne kolorów, życia, radości
f. J.K. Rowling – „Harry Potter” – Londyn – miasto-państwo magii, czarów, postaci bajkowych, ze słynnym peronem 9¾, Hogsmeade – miasto zupełnie czarodziejskie, zamieszkałego tylko i wyłącznie przez postacie magiczne,
g. podsumowanie pkt. b)
i. miasto magiczne, w wymienionych utworach skazane jest na zagładę, miasto z utworu „sklepy cynamonowe” zostaje wypierane przez nową dzielnicę – ulicę krokodyli, czyli kulturę masową, nowoczesne, pozbawione uroku miasto, piękno i magia miasteczka wytworem dziecięcej wyobraźni.
ii. Kioto z „Wyznań gejszy” zostaje zniszczone w II wojnie światowej – piękne beztroskie życie tego miasta nie ma racji bytu w dzisiejszym brutalnym świecie.
iii. idealizacja miast dla osiągnięcia zamierzonego efektu – w powieści „Harry Potter” jest to bajkowa magia, w „Lalce” poprzez kontrast ukazanie biedy i złych warunków w Warszawie.
iv. „Do krytyków” Juliana Tuwima - z jednej strony wyidealizowanie miasto, z drugiej w wierszu pt. „Mieszkańcy” krytyka schematyczności, zuniformizowanego, pozbawionego ludzkich uczuć społeczeństwa mieszkającego w miastach.
v. J. Przyboś – jedyny wyjątek, w swojej poezji konsekwentnie chwalący miasta.

c) Miasto jako „cywilizacyjna dżungla” - „Jedyne lekarstwo dla znużonego życiem w gromadzie: życie w wielkim mieście. To jedyna pustynia, jaka jest dziś dostępna” - A.Camus
a. Julian Tuwim – „Wiosna dytyramb” – wiersz pełen ekspresji, mieszkańcy miasta przedstawieni jako dzika gromada, pełna najprymitywniejszych instynktów – tacy właśnie są ludzie, takie są miasta – prymitywne, wulgarne,
b. Balzac – „Ojciec Goriot” (“Paryż to prawdziwy ocean - Możecie rzucać weń sondę, nigdy nie poznacie prawdziwej jego głębokości”). Miasto zatłoczone i brudne, pełne sprzeczności, z jednej strony obraz biedoty – Dzielnica Łacińska, przedmieście St. Marcel, z drugiej bogate dzielnice jak Faubourg Saint-Germain.
c. Jose Saramago – „Miasto Ślepców” – makabryczna wizja miasta opanowanego epidemią ślepoty. Tytułowe Miasto jako miejsce zagłady ludzi, zachowań podyktowanych najniższymi instynktami – w kontraście do tego wizja wsi jako miejsca ciszy i spokoju. W mieście tym widać „wielkie widma ciężarówek wyłaniające się z białych mroków, wozy pełne śmieci, nieczystości, odpadów chemicznych, popiołu, spalonych resztek, oleistych mazi, stert papieru, kości, butelek, wnętrzności, zużytych baterii, kawałków plastiku”. Utwór ukazujący przerażającą wizję miasta, to ono jest trzonem całego opowiadania, tak duże skupisko ludzi prowadzi do budzenia się w ludziach najgorszych instynktów.
d. Literatura cyberpunkowa
i. „Neuromancer” – William Gibson – obraz miasta przyszłości, fantastyczna wizja świata opartego tylko i wyłącznie na rozwoju technicznych i żądzy pieniądza: „Chiba City miało barwę ekranu monitora nastrojonego na nieistniejący kanał. Gigantyczne wieżowce wyrastały nad zniszczonymi, opuszczonymi, starymi budynkami”. Mieszkalnie zamiast domów, hakerzy snujący się ulicami, narkotyki, alkohol.
ii. „Trzy stygmaty Palmera Eldritcha" –Philip Dick – Nowy Jork – kolejna wizja przyszłości. Miasto jest opustoszałe ze względu na istniejące na Ziemi warunki atmosferyczne uniemożliwiające życie na powierzchni. Człowieka obsługują roboty (taksówki, barmani), ukazanie miasta pełnego ludzi jako pustkowia, gdzie każdy, choć otoczony milionami innych osób czuje się osamotniony.
e. „Biały oleander” – Janet Fitch – Los Angeles jako miejsce trwania akcji. Główna bohaterka, mała dziewczynka czuje się osamotniona w jego labiryncie, specyficzny charakter miasta, wiejące bezustannie wiatry, rozniecające pożary przynoszą mieszkańcom niepokój, wpływ tego miejsca na psychikę doprowadza do popełnienia morderstwa. Miasto “buczało jak kość komputerowa głęboko w jakiejś niepoznawalnej maszynie, strzegąc swego sekretu jak kart w pokerze”, choć tak dobrze znane, było ludziom zupełnie obce i wrogie.
f. podsumowanie c)
i. fakt częstego występowania motywu miasta jako „cywilizacyjnej dżungli” w literaturze.
ii. zwrócenie uwagi na mieszkańców – to oni tworzą miasto, miejsce zamieszkania doprowadza ich do różnych problemów psychicznych, potężny wpływ miast na psyche człowieka – „Straszne mieszkania. W strasznych mieszkaniach Strasznie mieszkają straszni mieszczanie” – J. Tuwim – „Mieszkańcy”.

d) Przestrzeń destrukcji –ogromny wpływ miast na ludzi, prowadzenie do brutalnych, agresywnych zachowań. Bardzo złe warunki życia przyczyną licznych ofiar śmiertelnych miast.
a. M. Bułhakow - Mistrz i Małgorzata - Moskwa przedstawiona w powieści to miasto ludzi zastraszonych, żyjących pod presją, zagrożonych wywózką lub skierowaniem do szpitala psychiatrycznego
b. Stefan Żeromski – Przedwiośnie – Baku jako miejsce rewolucji, zagłady, zniszczenia. Brudne, „Czarne miasto naftowe stało się podwójnie czarnym: od dymu i kurzawy wojennej”. Miasto sprzeczności, zamieszkałe przez odmienne narody zostaje zniszczone w wyniku wojny, mieszkańcy mordują się nawzajem.
c. Stefan Żeromski – „Ludzie bezdomni” – Warszawa jako miejsce biedy, głodu, ciężkiej pracy, złych warunków, ulica Krochmalna i Ciepła obrazują warunki mieszkania najbiedniejszych, śmierć i cierpienie są normalnym zjawiskiem.
d. Tadeusz Konwicki – „Mała apokalipsa” - stolica „jak stara, sczerniała tapeta”, w nim pałac kultury „zżarty przez grzyb i pleśń stary szalet zapomniany na środkowoeuropejskim rozdrożu”, miasto chyli się ku upadkowi.
e. Kazimierz Wierzyński – Pieśń ze środka miasta” – opis „miasta – potopu kamieni”, podmiot liryczny chce się wyrwać „z miasta kamiennym tkniętego pomorem Na emigrację wolności” – prośby o uwolnienie od miasta, cywilizacji – „O Boże, zbaw mnie ze Świętokrzyskiej”.
f. Fiodor Dostojewski – „Zbrodnia i kara” – Petersburg - „Miasto półwariatów”, obraz nędzy, biedy, mieszkańcy to często ludzie marginesu społecznego, alkoholicy i prostytutki. Takie otoczenie przytłacza ludzi, prowadzi do najgorszych zachowań, w mieście rosną przyszli przestępcy, mordercy, Petersburg budzi w mieszkańcach zło.
g. podsumowanie części d)
i. miasto:
- budzi w ludziach najgorsze zachowania,
- przyczyna budzenia się w nich zła.
ii. częste występowanie motywu miasta jako miejsca destrukcji w sztuce – wieś jest uosobieniem ciszy i spokoju, miasto chaosu i niepokoju.

3. Zakończenie
a) powrót do początkowych przemyśleń – wnioski:
a. przedstawienie miast w złym świetle
b. przedstawienie własnego stosunku do prezentowanego problemu.