Sarmatyzm

Wiele narodów posiadało w średniowieczu teorię o swej mitologicznej genealogii. Przydawały one znaczenia i powagi odwołującym się do nich narodom w tym samym stopniu, co genealogie rodowe poszczególnym rodzinom. Również Polska szlachta w dobie swej świetności (przełom XVI i XVII w.) zaczęła poszukiwać swoich korzeni. Po długich poszukiwaniach, zaczęto uważać się za spadkobierców pochodzącego z pierwszego tysiąclecia przed naszą erą plemienia Sarmatów, od których przyjęto nazwę. Sarmaci byli jednym z koczowniczych plemion irańskich zamieszkujących tereny dorzecza Wołgi, które znajdują sie na obszarze współczesnej Rosji. W pewnym okresie swojej historii emigrowali oni na ziemie słowiańskie, gdzie przestali istnieć niemal równocześnie z pojawieniem się pierwszych Słowian. Przyjęto, że plemię sarmackie zostało niejako wcielone do Słowian. Mimo, że teoria ta nie została potwierdzona naukowo, traktowana jest jako fakt w historiografii. Starożytni Sarmaci charakteryzowali się walecznością, honorem i odwagą. Tak wyjątkowe pochodzenie miało tłumaczyć wysokie znaczenie szlachty w Rzeczpospolitej. Mit o początku stał się podwalinami rozległej ideologii i kultury sarmackiej, która później doprowadziła do rozbiorów I Rzeczpospolitej.

Z początku polskich Sarmatów kojarzono z męskością i dzielnością, a ich głównym celem była walka w obronie Ojczyzny. Z czasem szlachta polska zaczęła uważać się za stan społeczny górujący nad innymi stanami oraz nacjami. Powstał także zestaw cech, które powinien posiadać każdy szlachcic. Były to między innymi dobroduszność, gościnność, szczerość, odwaga, indywidualizm oraz umiłowanie wolności. Ostatnia z nich doprowadził do wykreowania ideału "złotej wolności szlacheckiej". Szlachta wykorzystując swą wysoką pozycję dążyła do zwiększania liczby przywilejów nadawanych jej przez kolejnych władców. Przywileje szlacheckie zawierały prawo do wolnej elekcji, prawo do wstrzymania obrad (sisto activitatem), prawo do zerwania obrad (liberum veto), prawo do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, prawo do piastowania urzędów i posiadania ziemi oraz prawo nietykalności osobistej. Prawa te zostały potwierdzone przez Rosję na sejmie niemym w 1717 roku. Początkowo nie były one nadużywane. Zamiast zrywać obrady sejmu, wstrzymywano je, nie niwecząc wcześniejszych ustaw. Do masowych nadużyć i korupcji zaczęło dochodzić dopiero w drugiej połowie XVII wieku i później.

Epoka baroku wprowadziła do Rzeczpospolitej kontrreformację burząc dotychczasową tolerancję religijną. Ponadto dochodziło wówczas do polonizacji i przechodzenia na katolicyzm szlachty litewsko-ruskiej. Oba te czynniki doprowadziły w drugiej połowie XVII wieku do utożsamienia Sarmaty z katolikiem. Stwierdzenie to zostało umocnione po dokonanym przez innowierców "potopie szwedzkim". Właśnie to legło u narodzin koncepcji przedmurza chrześcijańskiej Europy, którym miała być Rzeczpospolita, i ukształtowało mesjanizm szlachty polskiej. Mesjanizm ów polegał na postrzeganiu Rzeczpospolitej jako wyjątkowej, przodującej w Europie. Z czasem doprowadziło to do religijnej ortodoksji i nietolerancji wobec innowierców, która stawała się niekiedy fanatyczna. Sądzono nawet powszechnie, że w raju mówi się po polsku, a biblijny Adam był Polakiem.

Wojny XVII-wieczne spowodowane atakami cudzoziemców, doprowadziły polską szlachtę do wcześniej jej obcych poglądów ksenofobicznych. Sarmaci stali się zaściankowi i niechętni do jakichkolwiek kontaktów z innymi narodami. Ponadto Sarmaci charakteryzowali się porywczością i umiłowaniem bójek. Ich przesadne poczucie honoru, samouwielbienia i wyjątkowości, sprzyjały brawurze i nieposzanowaniu własnego życia. Pojedynkowano się pod byle pretekstem. Przekupstwo, pijaństwo, obżarstwo i rozpusta dominowały w życiu każdego polskiego Sarmaty. Wraz z upadkiem Rzeczpospolitej oraz poziomu edukacji wyższej, narastała szlachecka megalomania.

Sarmatyzm to także moda, obyczajowość i sztuka użytkowa. Szlachecki strój, żupany, kontusze, pasy słuckie, broń, rzędy końskie i wyposażenie wnętrz mieszkalnych (kobierce, gobeliny) zrobiły furorę nie tylko na ziemiach Rzeczypospolitej. Unikalnym elementem kultury sarmackiej był szlachecki portret trumienny zachowany do dziś w niektórych kościołach i muzeach. Obyczajowość sarmacka, poza polowaniami, zajazdami, kuligami i pojedynkami, szczególnie silnie odcisnęła się na oryginalnej "swadzie" (retoryce) staropolskiej i ceremoniale pogrzebowym (pompa funebris).

O kulturze sarmackiej mówi się, że jest połączeniem wielu kultur. Łączyła w sobie pierwiastki Wschodu, Zachodu, Północy i Południa. Sarmatyzm spełniał również rolę przekaźnika dorobku różnych kultur; zapewne dlatego był tak atrakcyjny dla mieszkańców obszaru znacznie szerszego niż Rzeczpospolita. Ocenia się, że jego wpływy rozciągały się na Mołdawię, Wołoszczyznę, częściowo Siedmiogród, Moskwę w XVII wieku, Inflanty i Kurlandię, Prusy Wschodnie, a także na Śląsk i Pomorze Środkowe. Tak szerokie rozpowszechnienie sarmackiego stylu życia oznacza, że akceptowały go grupy ludności dalekie od zachwalanego przez sarmacką ideologię idealnego wizerunku szlachcica-Polaka-katolika.

Sarmatyzm był niegdyś oryginalnym rysem kultury Rzeczpospolitej, ideałem postawy i najmodniejszym stylem życia. Z czasem doprowadził do tego, że Polska stała się pośmiewiskiem Europy, a następnie zniknęła z map. Jednak mimo wielu wad, Sarmaci odznaczali się wielką gościnnością oraz mimo swej porywczości potrafili zorganizować patriotyczny zryw w obronie ojczyzny, np. powstanie kościuszkowskie. Do dziś istnieją spory dotyczące oceny postawy i kultury sarmatyzmu. Polacy często nie zdają sobie sprawy jak wiele cech i obyczajów odziedziczyli po swoich szlacheckich, nieco rozhulanych przodkach.