Ptaki

Ptaki (łac. Aves) stanowią gromadę stałocieplnych zwierząt z podtypu kręgowców. Są najbardziej zróżnicowaną spośród wszystkich gromad kręgowców lądowych. Na całym świecie istnieje około dziesięciu tysięcy gatunków ptaków, a ich wielkość waha się od 5 do ok. 270 cm. Ich bezpośrednimi przodkami była wymarła grupa mięsożernych gadów wiodących nadrzewny tryb życia. Wyjaśnia to wiele podobieństw gadów i ptaków w budowie zewnętrznej i wewnętrznej oraz w sposobie rozmnażania. Główną cechą wyróżniającą ptaki spośród innych zwierząt jest umiejętność latania. Wiele gatunków odbywa dalekodystansowe wędrówki, inne przemieszczają się mniej regularnie na krótsze odległości. Są zwierzętami socjalnymi, porozumiewają się przy pomocy wizualnych sygnałów, zawołań kontaktowych oraz śpiewu, biorą udział we wspólnych lęgach, polowaniach, przepędzaniu drapieżników i zgrupowaniach migracyjnych. Ptaki pełnią ważną funkcję w środowisku. W mojej pracy postaram się uszczegółowić wymienione wyżej cechy tej gromady.

Ptaki są jedynymi kręgowcami (z wyjątkiem nietoperzy), które dzięki umiejętności latania opanowały środowisko powietrzne. Należy pamiętać, że występują także ptaki nielotne, takie jak np. strusie i pingwiny, których „ułomność” uważa się za objaw wtórny. O szczególnym przystosowaniu się ptaków do latania świadczą ich cechy morfologiczne, takie jak dobrze rozwinięte skrzydła, stosunkowo mała i lekka głowa, giętka szyja ułatwiająca orientację podczas lotu, opływowy tułów, mocna klatka piersiowa z silnymi mięśniami poruszającymi skrzydła oraz bardzo lekkie pokrycie ciała z dachówkowato ułożonych piór. Ponadto ważne są także narządy wewnętrzne, takie jak worki powietrzne i kości pneumatyczne oraz brak pęcherza moczowego. Ze względu na to, iż pióra szybko ulegają zniszczeniu, całe upierzenie ptaka zostaje zmienione co pewien czas. Proces ten nazywany jest pierzeniem się i postępuje stopniowo i kolejno w poszczególnych partiach ciała. Dzięki temu ptak nigdy nie jest nagi. Częstotliwość pierzenia się ptaków jest różna, a niektóre z nich zaszywają się wówczas zacisznych miejscach.

Spośród lotów wyróżniamy lot wymachowy, żaglowy i falisty. Jednak oprócz latania, ptaki poruszają się na inne sposoby. Chodzenie po pniu drzewa charakterystyczne jest dla dzięcioła, pełzacza zaskórnika i kowalika. Chodzenie po ziemi zaś, jest różne u poszczególnych gatunków. Większość ptaków nadrzewnych, np. wróbel porusza się skokami. Ptaki wodne chodzą niezbyt umiejętnie w przeciwieństwie do ptaków błotnych, tj. bocian, czapla. Najlepszymi biegaczami są natomiast ptaki polne, np. bażant. Domeną ptaków wodnych w dziedzinie poruszania się jest pływanie i nurkowanie. Podczas nurkowania zwiększają one swój ciężar właściwy poprzez wypchnięcie powietrza z worków powietrznych.

Z umiejętnością latania wiążą się wędrówki ptaków. Wiele z nich migruje, aby optymalnie wykorzystać ilości pokarmu oraz dogodne warunki rozrodcze. Oba aspekty związane są z różnicami temperatur w poszczególnych porach roku na różnych szerokościach geograficznych. Wiele ptaków lądowych i wodnych podejmuje roczne, dalekodystansowe migracje, wywoływane najczęściej przez zmiany długości światła dziennego i warunki pogodowe. Te grupy ptaków spędzają okres rozrodczy w klimacie chłodnym lub umiarkowanym, podczas gdy pozostałą część życia zamieszkują tereny tropikalne. Ptaki przygotowują się do migracji poprzez zwiększenie zapasów tłuszczu w organizmie oraz zmniejszenie niektórych narządów wewnętrznych. Ptaki wodne migrują rzadziej. Po okresie rozrodczym rozprzestrzeniają się i wędrują bez określonej trasy. Dobrym przykładem są albatrosy, które po rozrodzie podejmują często wędrówkę wokół bieguna południowego. Podczas migracji, ptaki tworzą formacje zwane kluczami.

Ptaki zjadają ogromnie duże ilości pokarmu w stosunku do swojej wagi ciała. Ulega on szybkiemu strawieniu, gdyż ptaki odznaczają się wyjątkowo szybką przemianą materii. Według rodzaju pożywienia można je podzielić na wszystkożerne, odżywiające się zarówno pokarmem zwierzęcym i roślinnym, np. kruk; roślinożerne żywiące się nasionami, pączkami drzew itp., np. kura, gołąb; owadożerne, jakimi są np. wszystkie śpiewające; oraz mięsożerne żywiące się mięsem ryb i kręgowców i są to wszystkie ptaki drapieżne, np. bocian, sowa. Przez kilka pierwszych tygodni życia ptaki roślinożerne żywią się wyłącznie owadami.

Ptaki rozwinęły różne strategie zdobywania pokarmu. Wiele z nich zbiera nasiona, owoce, mięczaki lub owady, inne polują na owady w locie. W zależności od rodzaju pokarmu i sposobu jego zdobywania ptaki wykształciły różne rodzaje dziobów. Od wydłużonych, dopasowanych do kształtu kwiatów, aż po silne i ostre służące do rozszarpywania mięsa.

Komunikacja ptaków między sobą odbywa się zazwyczaj drogą audiowizualną. Każdy gatunek ma swój specyficzny sposób porozumiewania. Upierzenie używane jest okresowo w celu pokazania dominacji w stadzie, odstraszenia drapieżników oraz zainteresowania samic. Komunikacja wizualna polega na wykonywaniu określonych ruchów, aby okazać uległość, agresję lub chęć stworzenia związku partnerskiego. W komunikacji dźwiękowej największą rolę odgrywają śpiewy. Niektóre ptaki potrafią używać dwóch strun głosowych na raz niezależnie od siebie, co daje im możliwość śpiewania dwóch melodii jednocześnie. Wydawanie dźwięków służy ocenie partnera, formowaniu związków, wygłaszaniu pretensji do terytorium, identyfikacji piskląt oraz ostrzeganiu innych przed zagrożeniem. Niektóre rodzaje ptaków mają zdolności do naśladowania odgłosów wydawanych przez inne zwierzęta, nawet człowieka.

Komunikacja między osobnikami pomaga także w tworzeniu stad i grup. Część ptaków grupuje się w celu zwiększenia bezpieczeństwa oraz usprawnienia zdobywania pokarmu. Z tego względu powstają grupy ptaków różnych gatunków wspólnie żerujących na różnych typach pokarmu. Wadą takich zgrupowań jest konieczność podporządkowania silniejszym osobnikom. W niektórych przypadkach ptaki grupują się z innymi zwierzętami. Przykładem mogą być ptaki morskie, które towarzysząc delfinom żerują na zaganianych przez nie ławicach ryb.

Proces rozmnażania się ptaków dzielimy na okres godowy, czyli łączenie się w pary i okres gniazdowania trwający od budowy gniazd do karmienia piskląt. Roczna ilość lęgów zależy od gatunku ptaka i wynosi od 1 do 3. Osobniki łączą się w pary na tylko na czas gniazdowania, lub pozostają razem aż do śmierci jednego z nich. Zachowania te są zależne od gatunków. Ta grupa ptaków zwana jest monogamicznymi. Zaś gatunki, których samce porzucają samicę zaraz po zapłodnieniu i nie biorą udziału w gniazdowaniu nazywa się poligamicznymi. Ptaki, w zależności od gatunku wysiadują jaja w ziemi, dziuplach lub gniazdach o różnym kształcie i budulcu.

Ptaki zamieszkują wiele rodzajów biotopów w ekosystemie Ziemi. Podczas gdy niektóre gatunki przystosowały się do różnorodnych warunków środowiskowych, inne wyspecjalizowały się do życia w określonych środowiskach i do odżywiania się szczególnym rodzajem pokarmu. Nawet w granicach poszczególnych biotopów, jak np. lasów, ptaki zajmują zróżnicowane nisze ekologiczne. Niektóre gatunki odżywiają się w koronach drzew, inne pod nimi, jeszcze inne na ziemi lasu. Ptaki leśne mogą być owadożerne, owocożerne albo odżywiać się nektarem. Ptaki wodne odżywiają się zazwyczaj rybami albo roślinami, a ptaki drapieżne wyspecjalizowały się w polowaniu na inne ptaki albo ssaki, podczas gdy sępy są specjalistami w odżywianiu się padliną.

Około 2000 gatunków ptaków uczestniczy w zapylaniu kwiatów, czyli tzw. ornitogamii, zwykle podczas odżywiania się nektarem. Rośliny i ptaki zapylające je często tworzą symbiozy. W niektórych wypadkach do zapylenia pewnych gatunków roślin niezbędny jest udział określonego gatunku ptaków. Z kolei owocożerne gatunki odgrywają kluczową rolę w rozsiewaniu nasion zwanym ornitochorią. Dla niektórych roślin ważne jest też bierne przenoszenie diaspor przyczepionych do piór lub nóg. Ponadto padlinożercy pełnią rolę „sanitariuszy przyrody” oczyszczając tereny z ciał martwych zwierząt.

Dzięki umiejętności latania, ptaki opanowały środowisko powietrzne. Wpłynęło to na ich tryb życia i rolę w środowisku. Zależnie od gatunku, ptaki odżywiają się niemal każdym rodzajem pożywienia, od nasion, po duże ssaki. Sposób, w jaki zdobywają pokarm nadał im wiele ważnych funkcji w środowisku, od zapylania kwiatów, po częściowe usuwanie padliny. Ptaki wykazują też duże zdolności do współpracy ze sobą nawzajem, z innymi gatunkami oraz z roślinami i innymi zwierzętami. Ich komunikowanie się oparte jest na specyficznych ruchach oraz wydawanych dźwiękach. Wiele z nich ma wyjątkowe zdolności śpiewu, które umilają ludziom pobyt na świeżym powietrzu.