Igrzyska były jednym z najbardziej znamiennych zjawisk w kulturze starogreckiej i stanowiły wyraz wspólnoty narodowej plemion greckich. Miały przede wszystkim program sportowy, choć połączone były z kultem religijnym, a czasem i z zawodami artystycznymi. Podstawą ich rozwoju były lokalne igrzyska rozgrywane na stadionach poszczególnych państw greckich. Niektóre igrzyska jednak uzyskały wielką popularność wśród wszystkich państw greckich i nabrały charakteru ogólnonarodowego. Terminy igrzysk w różnych miejscowościach były tak ułożone, by nie kolidowały ze sobą i by każdy Grek mógł w nich uczestniczyć.
Największą sławę i autorytet uzyskały igrzyska olimpijskie, odbywające się co cztery lata na Peloponezie w miejscowości Olimpia w Elidzie. Cieszyły się one największym autorytetem społecznym. O ich znaczeniu w życiu i kulturze narodu greckiego świadczy fakt, że terminy igrzysk w Olimpii stanowiły podstawę pomiaru czasu w starożytnej Grecji. Na igrzyska olimpijskie ściągali zawodnicy z całej Grecji, przybywali również oficjalni przedstawiciele państw greckich, co nadawało igrzyskom charakter panhelleński. Taki charakter igrzysk podkreślał również fakt, iż w czasie igrzysk zawierano porozumienia i układy między państwami greckimi. Igrzyska w Olimpii odbywały się w poświęconym Zeusowi gaju Altis.
Zabudowa sportowa Olimpii odznaczała się prostotą. Centralne miejsce zajmował stadion. Osobny teren przeznaczony był dla zawodów konnych. Trening zawodników odbywał się na gimnazjonach i w palestrach.
Igrzyska odbywały się w czasie pełnego lata, co przypadało na drugą połowę sierpnia i początek września. Pomimo upałów nie wolno było mieć na głowie żadnego okrycia. Zawodnicy trenowali i występowali nago.
Ponadto ogólnonarodowy charakter miały igrzyska pytyjskie w Delfach, igrzyska istmijskie pod Koryntem oraz nemejskie w miejscowości Nemea w Argolidzie.
Igrzyska pytyjskie na cześć Apollina odbywały się co cztery lata. Początkowo miały one charakter konkurencji śpiewaczych i muzycznych, z czasem wprowadzono również konkurencje sportowe, wyścigi na wozach oraz gimnastykę. Nagrodę dla zwycięzcy stanowił wieniec wawrzynowy.
Igrzyska nemejskie odbywały się najpierw w Nemei w Arkadii, przy świątyni Zeusa, następnie w Argos, co dwa lata. Obejmowały one konkurencje sportowe i artystyczne. Nagrodę stanowił wieniec bluszczowy.
Igrzyska istmijskie odbywały się co cztery lata na przesmyku korynckim i były, obok igrzysk olimpijskich, najbardziej popularne. W programie igrzysk istmijskich występowały konkurencje hippiczne, wioślarskie, żeglarskie, gimnastyczne i muzyczne.
Pierwszy historyczny zapis dotyczący igrzysk starogreckich pochodzi z roku 776 p.n.e. Zawiera on nazwiska zwycięzców w walkach sportowych. Pierwsze zanotowane igrzyska olimpijskie przypadają na okres rządów arystokratycznych. Nawet w późniejszych czasach demokracji ateńskiej charakter igrzysk pozostaje elitarny. Decydował o tym ustrój niewolniczy, a ponadto sytuacja życiowa i status materialny- udział w igrzyskach był kosztowny, a nie każdy mógł sobie pozwolić na systematyczne trenowanie i wydatki związane z pobytem w wiosce olimpijskiej i podróżą.
Igrzyska starogreckie miały charakter klasowy, w początkach nawet arystokratyczny. Niewolnicy, barbarzyńcy i wyrobnicy nie mieli prawa uczestnictwa w igrzyskach. Również obywatele greccy skażeni czynem hańbiącym (np. morderstwem) byli pozbawieni tego prawa. Decyzje dopuszczenia do igrzysk leżały w rękach specjalnych urzędników (hellanodikai), od których orzeczenia nie było odwołania. Decydowali oni także o przyznaniu nagrody.
Zwycięzcom w igrzyskach olimpijskich przysługiwało prawo składania darów wotywnych w świętym gaju Altis oraz ustawienia w Olimpii posągu reprezentującego dziedzinę sportu, w której się wyróżnili, i umieszczenie na nim swojego nazwiska. Szczególnym wyróżnieniem było udzielenie zezwolenia na nadanie twarzy posągu podobieństwa do zwycięzcy.
W Sparcie wyróżnienie zwycięzcy w igrzyskach miało charakter militarny: podczas wojny olimpionicy walczyli w pierwszych szeregach tuż przy królu.
Wykroczenia sportowców i łamanie przez nich regulaminu igrzysk pojawiają się dopiero w IV wieku p.n.e. Pauzaniasz podaje przykłady wykroczeń sportowców, nie usiłując zataić ich nazwisk. Po raz pierwszy podobno Eupolos z Tesalii przekupił trzech zawodników, którzy mieli się z nim zmierzyć. I Eupolos, i ci, którzy dali mu się przekupić, zostali skazani na zapłacenie grzywny.
W roku 332 p.n.e. Ateńczyk Kallippos przekupił swoich przeciwników w pentatlonie i również został skazany na grzywnę. Z sum uzyskanych w ten sposób wystawiano posągi Zeusa. Napisy na posągach podają rodzaj wykroczenia, potępiają nazwiska winnych i przestrzegają przed nieuczciwą grą w zawodach.
Igrzyska były dostępne tylko dla mężczyzn. Kobiety nie miały prawa wstępu. Nie stosowanie się do tego prawa było karane śmiercią. W Olimpii jednak co cztery lata odbywały się igrzyska dla kobiet, zwane herajskimi ( od nazwy najwyższej bogini, Hery). Zwyciężczynie uzyskiwały wieniec z gałązek oliwnych.
Organizacja igrzysk
Na kilka miesięcy przed igrzyskami posłowie z Elidy zawiadamiali państwa greckie o terminie igrzysk i równocześnie ogłaszano ekecheirię. Był to pokój powszechny ustanawiany podczas igrzysk w celu zapewnienia możliwości udziału wszystkim upoważnionym. Każdy zawodnik był pod opieką Zeusa, żaden obywatel grecki i żadne państwo nie śmiało pogwałcić pokoju powszechnego. „Pokój boży” trwał co najmniej dwa miesiące.
Igrzyska otwierało złożenie ofiary przy ołtarzu Zeusa; przy tym ołtarzu składano także przysięgę. Przysięga obowiązywała zawodników, ich ojców, braci oraz trenerów: w słowach przysięgi zobowiązywali się przestrzegać regulaminu igrzysk i postępować uczciwie. Zawodnicy ponadto stwierdzali, że trenowali przez dziewięć miesięcy. Hellanodików obowiązywała przysięga, że nie dopuszczą do nieuczciwej gry i do przekupstwa wśród zawodników.
Zawodnicy przybywali na igrzyska w ściśle określonych terminach. Obowiązywała surowa zasada, że kto się spóźnił, nie mógł brać udziału w igrzyskach. Nie były usprawiedliwiane żadne opóźnienia, nawet spowodowane warunkami klimatycznymi, nawigacyjnymi czy innymi przeszkodami.
Konkurencje olimpijskie
Bieg na jeden stadion
Była to najbardziej popularna konkurencja olimpijska. Długość stadionu olimpijskiego wynosiła ok. 192,28 m, był to więc bieg analogiczny do współczesnych biegów na 200 m. Start zawodnikom ułatwiały kamienne progi startowe. W czasie startu biegacze byli pochyleni do przodu, wyciągniętymi rękami dotykali ziemi.
Bieg na dwa stadiony
To tzw. Diaulos, odpowiadał współczesnemu biegowi na 400 m. Odbywał się wzdłuż stadionu i z powrotem do miejsca startu. Konkurencja ta wymagała więc od zawodnika dużej szybkości.
Bieg długi
To tzw. Dolichos- wprowadzony został do konkurencji olimpijskich od 15 olimpiady. Nie wiadomo dokładnie, jaki dystans obejmował ten bieg. Prawdopodobnie odbywał się na różnych dystansach- obejmował on od 7 do 24 długości stadionu.
Pięciobój
Został wprowadzony na 18 olimpiadzie i uznano go za przodującą konkurencję olimpijską. Pięciobój składał się z następujących konkurencji:
- bieg
- skok w dal
- rzut dyskiem
- rzut oszczepem
- zapasy.
Wymagał on od zawodnika wysokiej i wszechstronnej sprawności.
Pięściarstwo
Zostało wprowadzone jako konkurencja olimpijska po raz pierwszy na 23 olimpiadzie. Walka odbywała się na otwartej przestrzeni, bez przerw. Nie było doboru zawodników według ich wagi.
Wyścigi konne
Były konkurencją znaną od najdawniejszych czasów, choć kosztowną, bo wymagającą utrzymania koni. Była to więc konkurencja elitarna, dostępna przede wszystkim dla arystokracji. Zawody konne odbywały się na hipodromach. Nagrodę za zwycięstwo otrzymywał właściciel koni.
Wyścig rydwanów
Stanowił szczytowy punkt zawodów. Istniały różne rodzaje rydwanów, najbardziej popularne były rydwany dwukonne i czterokonne. Rydwany wyścigowe były dwukołowe i po obu stronach posiadały ochronę. Zawodnik stał w wasągu i trzymał w lewej ręce lejce, w prawej bat. Ubrany był w długi chiton joński. Nagrodę, podobnie jak w wyścigach konnych, otrzymywał nie jeździec, lecz właściciel koni.
Pankration
Stanowił najcięższą konkurencję, wprowadzony dopiero na 33 olimpiadzie. Było to połączenie zapasów z pięściarstwem. Pomimo swej surowości pankration był konkurencją wysoko cenioną przez starożytnych.
Przykładowy program igrzysk
Dzień pierwszy
- Uroczyste otwarcie Igrzysk
- Składanie ofiary przy posągu Zeusa
Dzień drugi
- Zawody młodzieży: biegi, skok wzwyż i w dal, rzut oszczepem i dyskiem, zapasy, boks
Dzień trzeci
- Ten sam program- dla dorosłych
Dzień czwarty
- Zawody hippiczne
Dzień piąty
- Rozdanie nagród
