Są to wyspecjalizowane i zróżnicowane pod względem budowy komórki lub ich zespoły, względnie obwodowe zakończenia neuronów czuciowych, które posiadają zwiększoną pobudliwość na określoną formę energii. Umożliwiają przekazanie do ośrodkowego układu nerwowego informacji o środowisku zewnętrznym lub wewnętrznym.
Ze względu na wzajemne położenie źródła bodźca oraz receptora wyróżnia się:
– eksteroreceptory – odbierają bodźce ze środowiska zewnętrznego:
– telereceptory – źródło bodźca znajduje się w pewnej odległości od organizmu (receptory węchu, wzroku, słuchu);
– receptory kontaktowe – bodziec pochodzi ze źródła, które działa bezpośrednio na ciało (receptory dotyku, ucisku, bólu, ciepła i zimna, smaku).
– interoreceptory – odbierają informacje z wnętrza organizmu:
– proprioreceptory – rejestrują informacje o położeniu i wzajemnych ruchach części ciała (narząd równowagi, receptory rozmieszczone w mięśniach, ścięgnach i stawach);
– wisceroreceptory – odbierają informacje o stanie narządów wewnętrznych.
Jeden z rodzajów receptorów skóry (wg Z. Ewy, 1975)
Ze względu na rodzaj odbieranej energii wyróżnia się:
– mechanoreceptory – np. receptory dotyku, ucisku, wibracji;
– termoreceptory – receptory ciepła i zimna;
– chemoreceptory – receptory węchu i smaku, receptory rejestrujące np. zmiany pH, zmiany stężenia substancji w płynach ustrojowych;
– fotoreceptory – receptory wrażliwe na światło;
– nocyreceptory – receptory bólowe.
Działający na receptor bodziec powoduje depolaryzację błony, określaną jako potencjał receptorowy. Jeśli przekroczy on pewną wartość krytyczną, wywołuje impuls elektryczny przesyłany następnie do odpowiedniego ośrodka w mózgu.