Praca podstawowym warunkiem rozwoju człowieka i społeczeństwa

Jednakże praca świadczy nie tylko o degradacji i ubożeniu rodziny. Eliza Orzeszkowa w swej powieści Nad Niemnem stara się pokazać, że najbardziej wartościowi są wcale nie najbogatsi bohaterowie, którzy nie muszą zajmować się pracą, ale właśnie pracowici: Benedykt i Witold Korczyńscy, Marta Korczyńska, Justyna Orzelska czy schłopiała szlachta z zaścianku Bohatyrowicze (np. Jan i Anzelm), szanująca tradycję, zajmująca się pracą na roli... Utrwalona w Nad Niemnem legenda o Janie i Cecylii, pielęgnowana przez Bohatyrowiczów zdaje się właśnie mówić: to dzięki pracy zyskuje się szlachectwo. Cecylia pochodząca ze świetnego rodu i nisko urodzony Jan dzięki swej pracy i miłości zostają zrównani. Zyskują herb szlachecki, nadany przez samego króla Zygmunta Augusta, przejeżdżającego przez puszczę i zachwyconego efektami pracy tych dwojga (wykarczowali puszczę, zbudowali osadę, uprawiali ziemię nad Niemnem). Z kolei bogaci próżniacy ukazani zostają w powieści Orzeszkowej jako warstwa zdegenerowana. Artysta Zygmunt Korczyński nie szanuje tradycji ani pamięci ojca, okazuje się zepsutym młodzieńcem, kosmopolitą, gotowym za chwilę przyjemności zdradzić żonę i upokorzyć rzekomo kochaną Justynę. Hrabia Teofil Różyc pozbawiony jest woli działania, nie ma celu w życiu, nie potrafi nawet zdecydować się na ożenek z podobającą mu się kobietą, jego życie przekreśla uzależnienie od morfiny. Próżniakiem jest też komiczny ziemianin Bolesław Kirło, który chętnie odwiedza sąsiadów, bywa duszą towarzystwa, jest ulubieńcem pani Emilii, w ogóle natomiast nie zajmuje się gospodarstwem, wszystkie obowiązki przerzucił na żonę... Postacią komiczną jest także rozleniwiona pani Korczyńska – hipochondryczka, która nie tylko nie pracuje, ale wręcz gardzi pracą jako taką.
Eliza Orzeszkowa swoim utworem realizuje postulaty pozytywistyczne: pracy u podstaw (pracy nad ludem, najniższymi warstwami społecznymi, nad edukacją, ich uświadomieniem) i pracy organicznej (podźwignięcia narodu poprzez działania mające na celu rozwój gospodarki). Pozytywistom wydaje się, że życie bez pracy nie ma sensu dla jednostki, praca jest też podstawowym elementem spajającym i budującym społeczeństwo.