Elementy świata przedstawionego
Mając na uwadze gatunek utworu, przy omawianiu świata przedstawionego błędem interpretacyjnym byłoby odnoszenie się linearne do poszczególnych jego elementów. Zarówno czas akcji, jak i jej miejsce i bohaterowie są silnie nacechowane symboliką i zyskują znaczenie dopiero przy całościowym spojrzeniu na utwór i jego przesłanie.
Czas akcji
Fizycznie da się to określić, ale może przysporzyć czytelnikowi trochę kłopotu, a i tak naprawdę nie jest aż tak istotne dla zrozumienia idei utworu. Wydarzenia rozgrywają się w ciągu ośmiu dni (licząc od spotkania Małego Księcia z Pilotem na pustyni do chwili rozstania). Dodatkowo, Pilot wraca wspomnieniami do swojego dzieciństwa (kwestia rysunku z wężem boa). Jeszcze inną sprawą jest czas opowiadania – to sześć lat temu narrator spotkał Małego Księcia. Takie wrażenie „zaburzenia” przejrzystości czasu jest chwilowe – od rozdziału 3. czytelnik zaczyna poznawać historię małego bohatera.
Miejsce akcji
To przestrzeń w wymiarze symbolicznym: pustynia (tysiące mil od osad ludzkich), Ziemia, planeta Małego Księcia B 612 i asteroidy (planetki), które odwiedza Mały Książę.
Bohaterowie
Głównym i tytułowym bohaterem jest Mały Książę. Kim on jest? W teorii literatury określa się takiego bohatera mianem everyman, bohatera o cechach uniwersalnych, skupiającego w sobie cechy każdego z nas. To człowiek poszukujący prawdy o sobie i otaczającym świecie, homo viator – człowiek w drodze. Oprócz niego, na sześciu planetach Mały Książę poznaje smutny świat dorosłych, zajętych wyłącznie swoimi sprawami. Każdy z nich uosabia jedną negatywną cechę. Szczególnym bohaterem jest też Lis (rozdział 21.) – symboliczna postać, zrywająca z kanonem alegorii chytrości i przebiegłości. Tu Lis jawi się jako doskonały kompan do uczenia Małego Księcia, czym jest przyjaźń. Niemiernie ważną postacią jest również Róża – spersonifikowany kwiat, uosobienie kobiecości, delikatności i wrażliwości.
Narrator
Narratorem jest Pilot. Relacjonuje zdarzenia w czasie przeszłym. Jest w swojej opowieści bardzo emocjonalny. Wraca myślami do swojego dzieciństwa. Stara się zrozumieć Małego Księcia, a w wyniku pogłębionych i szczerych rozmów, nawiązuje z nim bliskie i przyjacielskie relacje. Na koniec, po rozdziale 27., kieruje do czytelników apel, zakończony konkluzją: „Nie zostawiajcie mnie wtedy w moim smutku: bądźcie tak mili i napiszcie mi szybko, że wrócił…”.
Problematyka Małego Księcia
Geneza
Utwór Antoine’a Marie Rogera de Saint-Exupéry’ego zawiera wiele wątków autobiograficznych, np. dotyczących pustyni, pilotowania samolotów oraz rysowania. Już w dzieciństwie bowiem autor ujawnił swoje uzdolnienia do techniki i malarstwa, skonstruował „rowerolot”, przypinając do roweru skrzydła z prześcieradeł. Myślał o szkole morskiej, przez półtora roku studiował architekturę w Akademii Sztuk Pięknych. Jako dwudziestoparoletni podchorąży otrzymał licencję najpierw pilota cywilnego, potem wojskowego. Odbywał regularne loty pocztowe na trasie Tuluza (Francja) – Casablanca (Maroko, Afryka). W latach 20. XX wieku pracował w bazie lotniczej na Saharze. W 1935 r. uległ wypadkowi na Pustyni Libijskiej, a w kilka lat później jego samolot został prawdopodobnie zestrzelony nad Algierem (1944). Inny ważny aspekt życia autora też znalazł swoje miejsce w Małym Księciu. Otóż, w 1931 r. Antoine de Saint-Exupéry ożenił się z salwadorską artystką i pisarką, Consuelo Suncin Sandoval. Ich małżeństwo było bardzo burzliwe z powodu ciągłej nieobecności Antoine’a, spowodowanej lotami męża. Nie rozumiał jej rozterek, grymasów i narzekania, zabiegania o miłość. Te tysiące „róż” spotkanych przez Małego Księcia to nic innego jak inne kobiety, inne związki, zdrady małżeńskie. Pomimo jednak wielu rozstań i powrotów, Consuelo była bardzo bliska jego sercu. Zrozumiał to po „lekcji” z Lisem, który wytłumaczył mu, że jego „róża” jest tą jedyną, wyjątkową, niepowtarzalną, o którą trzeba dbać i troszczyć się. „Najważniejsze niewidoczne jest dla oczu”.
Planeta Małego Księcia
To symbol domu, miejsca, o które trzeba dbać, z którym łączą Małego Księcia więzy emocjonalne. Poświęca czas na „jego pielęgnację” – czyści wulkany, by nie wybuchały („wulkan” daje ciepło i może być życiodajny pod warunkiem, że odpowiednio o to zadbamy – to symbol sytuacji trudnych, nad którymi trzeba czuwać i reagować, kiedy nie jest za późno). Wyrywa baobaby (rozdział 5.), kiedy są jeszcze małe, bo mogą stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa planety (domu). Dla Małego Księcia dom nie jest więc rajem. To zwykły dom, podobny do tych, w jakich żyjemy na co dzień. Z radościami i kłopotami. Nie jest przejaskrawiony ani wyidealizowany. Przestrzeń bliska, przyjazna, miejsce codziennych prac i odpoczynku. Świadomość, że to jedyne miejsce, swoje, własne, o które trzeba zabiegać, daje gwarancję spokoju i poczucia bezpieczeństwa.
Mały Książę poszukuje prawdy
Bohater podejmuje decyzję, by opuścić dom, o który tak pieczołowicie dbał. Jednym z powodów jest chęć poznania prawdy. Róża oznajmia mu: „Ale ty byłeś równie niemądry jak ja. Spróbuj być szczęśliwy” (rozdział 9.). Wynika to z poznawczej postawy Małego Księcia, który zadaje mnóstwo pytań, nigdy ich nie porzuca i uważnie słucha innych. Chce zdobyć doświadczenie, sprawdzić wartość przyjaźni, uświadomić sobie odpowiedzialność za oswojenie Róży. Bohater sam odczuwa potrzebę poznania, kieruje nim wewnętrzna chęć poszukiwania. Odbywa więc wędrówkę (rozdziały 10-15) po planetach zamieszkałych przez dorosłych. Poznaje świat ludzi zajętych wyłącznie swoimi sprawami, często działających bez sensu – demaskuje absurdalność ich dążeń. Mieszkańcy planet stają się alegoriami ludzkich postaw: Król i Bankier stają się personifikacją żądzy posiadania władzy i pieniędzy, Próżny – żądzy pochwał, Latarnik – pracoholizmu, Geograf – pseudonaukowości, a Pijak – ludzkich nałogów. Ich imiona są również nieprzypadkowe: to nazwy zawodów, urzędów, tytułów, cech charakteru. Ten trochę schematycznie przedstawiony świat ma służyć uwypukleniu wszystkich negatywów życia i postaw człowieka. Ci ludzie nie mają nic do zaoferowania Małemu Księciu. Siódmym przystankiem bohatera staje się Ziemia. „Siódemka” w takim wymiarze jest symboliczna: to doskonałość, stałość, pewność, mądrość i równowaga. To tu Mały Książę spotyka siedem postaci: żmiję (symbol śmierci), kwiat, róże, lisa, Zwrotniczego, Kupca i lotnika. To tu również wędruje długo przez piaski, śniegi i skały, zdobywa przyjaciół, uświadamia sobie, kim była w końcu dla niego Róża. Mały Książę uosabia w ten sposób postawę homo viator – człowieka w drodze, poszukującego prawdy o otaczającej rzeczywistości. Porusza się po przestrzeni siódemki (pełni prawdy) i koła (wraca).
Mały Książę poszukuje przyjaźni
Rozdział 21. jest doskonałym studium przypadku. Z jednej strony pokazuje mechanizm aktu komunikacji (nadawca, odbiorca, kontakt, komunikat, kod i kontekst), z drugiej – jest próbą szukania odpowiedzi na szereg pytań: czym jest przyjaźń? dlaczego trudno się zaprzyjaźnić? co znaczy, że przyjaciel to ten, który potrzebuje innych? co to znaczy być odpowiedzialnym? czy są granice odpowiedzialności? czy odpowiedzialność to całkowita rezygnacja z własnych potrzeb?
Mały Książę poszukuje sensu życia
W rozdziałach 22-25 rozstrzyga się problem symbolu pustyni i wody. Pustynia symbolizuje taki czas w życiu każdego człowieka, w którym czuje się on osamotniony, zagubiony, zmęczony, nieszczęśliwy, niekochany, a wszystko staje się bezsensowne. Taka wędrówka w głąb siebie może był trudna i czasem bolesna, bo jest wejściem w głąb siebie, w centrum swojego „jestestwa”. Nie należy się bronić, kiedy wewnętrznie czuje się nadejście tego czasu. To wpisane jest w życie człowieka, a wyjście znajdzie się na pewno, bo każda pustynia kryje w sobie studnię (wodę, symbol życia i siły). Efektem pobytu na pustyni są następujące fakty: Lotnik przypomina sobie dzieciństwo, a więc czas, kiedy panowało szczęście, dobro, szczerość i uśmiech (odczytanie symboliczne studni); Mały Książę uświadamia Pilotowi, że najważniejsze jest niewidoczne dla oczu oraz to, że w życiu nie tylko ważne są dobra materialne, ale i duchowe. Wędrówka po sens daje szczęście i radość.
Mały Książę poszukuje miłości
Rozdziały: 7., 8., 9. 20. i 21. stanowią kolejne studium przypadku. Tym razem – to historia miłości Małego Księcia i Róży. Opisy pozornie botanicznych zjawisk przyrodniczych (ziarno, kiełkowanie, kwitnienie) są niczym innym, jak ilustracją rodzenia się miłości: przychodzi nagle i niespodziewanie („krzak róży wykiełkował w ciągu dnia z ziarna przyniesionego nie wiadomo skąd”), na początku jest zalotna i kokieteryjna („starannie dobierała barwy”, „pragnęła zjawić się w pełnym blasku swej piękności”, „jej tajemnicze strojenie trwało wiele dni”), potem wymaga opieki, zainteresowania, dbałości („czy byłby pan łaskaw pomyśleć o mnie?”, „(…) czuję wstręt do przeciągów. Czy nie ma pan parawanu?”). Mały Książę jest w rozterce. Najpierw zachwycił się Różą, był oczarowany jej urodą. Potem przyszło rozdrażnienie, zdenerwowanie, aż w końcu doszło do rozstania. Dlaczego? Nie rozumiał Róży, nie pojął wtedy, że „najważniejsze jest niewidoczne dla oczu” (rozdział 21.). Musiał dojrzeć, dorosnąć do miłości. Dopiero w rozmowie z Lisem uświadamia sobie, że jego Róża jest jedyna i niepowtarzalna oraz że chyba ją kocha, „ponieważ ją właśnie podlewałem. Ponieważ ją przykrywałem kloszem. Ponieważ właśnie dla jej bezpieczeństwa zabijałem gąsienice (…)” (rozdział 21.).
Kompozycja utworu
Utwór rozpoczyna się dedykacją, która wymaga chwili uwagi. Leon Werth jest przyjacielem autora, poznali się w 1931 r. Dedykacja odwołuje się do „dorosłego”, który potrafi wszystko zrozumieć, mieszka we Francji i cierpi głód (jest wojna, a Werth jest żydem). Po niej jest 27 rozdziałów, wzbogaconych ilustracjami autora. Kończy się dygresyjnym, krótkim epilogiem, będącym komentarzem do rysunku z poprzedniej strony. Ilustracje nie są zwykłym dodatkiem do książki. Na pewno wzbogacają ją, ale przede wszystkim są ciekawym uzupełnieniem fabuły. Ich odczytanie nabiera sensu jednak dopiero po zapoznaniu się z całością utworu.
Gatunek literacki
Przyporządkowanie Małego Księcia jednemu gatunkowi jest niemożliwe. Czytelnik znajdzie w nim motywy baśniowe (symbolika cyfr: siedem planet, siedmiu mieszkańców Ziemi, jeden rok to obrót Ziemi wokół Słońca, podwojenie sytuacji: dwa spotkania ze żmiją, dwie wizyty w ogrodzie z różami), potrojenie motywów: trzy wulkany, trzy baobaby, trzykrotne zapewnienie Lotnika „nie opuszczę cię”), elementy bajki (bohaterowie ze świata fauny i flory, będący alegoriami ludzkich postaw) oraz przypowieści (odczytanie przesłania wymaga wnikliwości i uważnego odczytania symboliki ukrytej w obrazach i sytuacjach). Wszystko to nadaje utworowi głęboko poetycki charakter. Istnieje tu nieustanne przechodzenie od świata materialnego do duchowego. Zwykłe rzeczy uzyskują wymiar głębszy i znaczący. To, co wydaje się takie proste, obiektywne i racjonalne, zostaje przekształcone, przez wielowymiarowe odbicie w świadomości człowieka, w widzenie świata zależne od tego, co drzemie w duszy każdego z nas. W związku z tym utwór określić można jako baśniową opowieść, baśń poetycką, traktat moralny, powiastkę filozoficzną czy parabolę o miłości, przyjaźni, samotności, szczęściu czy ogólnie – o ludzkiej naturze.
Adaptacja
W 2015 r. zrealizowano we Francji film animowany w reż. Marka Osborne’a. Wcześniej utwór doczekał się dwu ekranizacji: w 1966 r. w byłym Związku Radzieckim, a w 1974 r. w USA. W Polsce, na motywach Małego Księcia skomponowano dwa utwory muzyczne: w 1967 r. (wykonanie piosenki przez Kasię Sobczyk na Festiwalu w Opolu) oraz w 1994 r. (Olga Jackowska „Kora” napisała tekst do piosenki Róża – zdrada i wniebowstąpienie, wykonanej przez autorkę z zespołem Maanam).
Plan ramowy
1. Wspomnienia Pilota z dzieciństwa.
2. Przymusowe lądowanie na Saharze.
3. Spotkanie z Małym Księciem.
4. Rozmowa z nowo poznanym przyjacielem – historia jego doświadczeń i przeżyć.
5. Na pustyni.
6. Rozstanie.
