Geneza
Psalmy powstawały na przestrzeni kilku wieków, tj. prawdopodobnie między XI a III w. p.n.e. Łączy się je przede wszystkim z osobą izraelskiego króla Dawida o wybitnym talencie muzycznym (żyjącego między 1040 p.n.e a 970 p.n.e). Był on ojcem króla Salomona (słynącego z tego, że zawsze sprawiedliwie sądził poddanych). Życie Dawida naznaczone było zarówno trudami i kłopotami, jak i zwycięstwami. Miał wielu przeciwników, a na dworze króla Saula próbowano go kilkakrotnie zamordować. Dawid prowadził wiele wojen. Wśród nich znaczna część zakończyła się jego zwycięstwem. W końcu namaszczono go na króla Izraela. Badania nad tekstem Pisma Świętego dowiodły, że władca jest autorem tylko części psalmów. Wśród innych twórców dzieł tego gatunku pojawiających się w Starym Testamencie znajdują się m. in.: Mojżesz, Salomon, Asaf, synowie Koracha, Seman i Etan Ezrahici, Jeremiasz, Zachariasz i Ezehiel. Głównym „dowodem” na autorstwo danego psalmu były imiona dopisane do poszczególnych psalmów na ich początku lub odwołania do poszczególnych utworów w innych księgach Biblii.
Problematyka
Podstawowe informacje
Księga Psalmów to różnorodna artystycznie i tematycznie część Starego Testamentu. Składa się ze 150 utworów o charakterze modlitwy lub pieśni, zgrupowanych w pięć (odmiennych pod względem ilości utworów do nich należących) części: Ps. 1-41; Ps. 42-72; Ps. 73-89; Ps. 90-106; 107-150. Liczba 5 jest ważnym symbolem w obrębie Pisma Świętego, o czym świadczy podział niektórych ksiąg Starego Testamentu, na przykład Pięcioksiągu Mojżesza, inaczej zwanego Torą, w skład którego wchodzą Księgi: Rodzaju, Wyjścia, Powtórzonego Prawa, Liczb i Kapłańska.
Adresatem psalmów jest przede wszystkim Bóg, do którego kierowane są prośby, podziękowania, słowa pochwały, uwielbienia. Nadawca z pokorą zwraca się do Stwórcy i wyraża rozmaite uczucia w związku z Jego działaniem i przejawami obecności w świecie. Podmiot liryczny zwraca się też czasem do Izraelitów, głównie w formie nawoływania do przyjęcia określonej postawy wobec Boga. Nadawców psalmów jest wielu, w zależności od tego, komu przypisuje się autorstwo danego utworu.
Język psalmów i przekłady
Psalmy pierwotnie zostały napisane w języku hebrajskim. Na przestrzeni wieków dokonano wielu przekładów Biblii, przez co zmianie uległa treść poszczególnych utworów i fragmentów Pisma Świętego. Greckie tłumaczenie powstało w latach 250–150 p.n.e. w Aleksandrii i nazywa się je Septuaginta czyli „Siedemdziesiąt”, bo tyle osób pracowało nad przekładem. Potem – w latach 382-406 dzięki Hieronimowi ze Strydonu – pojawiło się łacińskie tłumaczenie – Wulgata. Słowo, jakim określa się ten przekład, oznacza: „popularna, powszechna”. Psalmy tworzące zbiór nazywany Psałterzem tłumaczono znacznie częściej niż Pismo Święte w całości.
Średniowieczne psałterze to: Psałterz Floriański (1395-1405) i Psałterz Puławski (XV w). W renesansie przekłady tworzyli najwięksi humaniści i pisarze. W tym okresie stworzony został Psałterz Dawidów (czyli napisany przez Dawida) w wersji Mikołaja Reja (powstały w 1546 r.) oraz jedno z najpopularniejszych w tej epoce tłumaczenie Jana Kochanowskiego z 1579 r. Wszystkie te przekłady powstały w oparciu o Wulgatę.
Kolejnymi ważnymi przekładami, stworzonymi jednak znacznie później, są Księga Psalmów Leopolda Staffa z 1937 i tłumaczenie Czesława Miłosza z 1979.
Gatunek
Psalm to zaczerpnięty z kultury hebrajskiej utwór należący do liryki. Utwory tego gatunku mają charakter modlitewny. W pierwotnym znaczeniu „psalm” to rodzaj pieśni religijnej, wtórnie jest to także utwór literacki na niej wzorowany.
Psalmy można podzielić na kilka typów, biorąc pod uwagę ich tematykę. Wśród tego rodzaju pieśni znajdują się utwory pochwalne, błagalne, dziękczynne, dydaktyczne, pokutne, żałobne czy prorocze. W Księdze Psalmów nie są one ułożone tematycznie. Jedyny wyjątek stanowią psalmy pochwalne, które kończą opisane wcześniej pięć części psalmów.
Charakterystyczny dla poezji hebrajskiej jest podział na wersety oraz łącząca je zasada paralelizmu. Sąsiadujące ze sobą wersy odpowiadają sobie pod względem formalnym (budowy gramatycznej zdania) lub znaczeniowym. W drugim przypadku są to paraleizmy treściowe.
Teksty psalmów zawierają wiele różnych środków poetyckich. Poza wspomnianymi paralelizmami, teksty obfitują w apostrofy, często pojawiają się w nich rymy, refreny, wyliczenia czy anafory. Jako rodzaje pieśni, przeznaczone są do wykonywania ich przy muzyce, stąd specyficzna melodyczność utworów.
Tematyka psalmów
Większość psalmów opatrzona jest tytułami, które z biegiem lat dodawali i zmieniali tłumacze. Nazwę danego utworu przeważnie stanowiło pierwsze zdanie pojawiające się w tekście. Zazwyczaj tytuł informuje o tematyce lub celu utworu. Głównym tematem psalmów jest Bóg i jego relacja ze światem oraz człowiekiem, który uwikłany jest w ziemskie problemy różnego rodzaju. Człowiek występuje w psalmach jako osoba prosząca o łaskę, pomyślność lub wybawienie z kłopotów, zarówno w sytuacjach dotyczących naturalnego przebiegu życia (Ps 71), jak i apelująca o opiekę w starości (Ps 17), czy w sprawach całego narodu (Ps 102. Modlitwa pokutna o odbudowę Syjonu). Bóg w psalmach występuje jako istota wszechmocna, surowa wobec niewiernych i niesprawiedliwych, otaczająca łaską swoich wyznawców, której należy się szacunek, wdzięczność i miłość. Nadawca większości Psalmów jest władcą proszącym Boga o pomoc w walce.
Psalm 130
Psalm 130 (w wersji łacińskiej zaczynający się od słów De profundis clamavi…) jest to utwór, do którego nawiązywało bardzo wielu artystów, w szczególności moderniści (np. Stanisław Przybyszewski, twórca Confiteora). Psalm rozpoczyna się kilkoma apostrofami, jak również wykrzyknieniami i powtórzeniami. Ich celem jest wyrażenie cierpienia podmiotu lirycznego, zwracającego się do Stwórcy, którego człowiek uważa za swój jedyny ratunek. W utworze pojawiają się również metonimie (elementy – aspekty jednostki ludzkiej zastępują całą osobę, np. dusza). Psalm składa się z ośmiu nieregularnych strof, w przeważającej większości są to dystychy. Podmiot liryczny w psalmie wyraża swoje emocje i używa czasowników w 1. os l.p. Można więc stwierdzić, że tekst ten należy do liryki bezpośredniej, a także zwrotu do adresata, ponieważ w dziele występuje znaczna ilość wypowiedzi skierowanych do Boga. Utwór jest psalmem błagalnym, ale jeżeli rozpatrzymy go jako tekst literacki, można powiedzieć, że przynależy on do liryki apelu. Podmiotem jest najpewniej władca rozmawiający z Bogiem (wedle legendy król Dawid). W utworze pojawiają się paralelizmy składniowe. Osoba mówiąca w psalmie prosi Boga, by przybył i wydobył ją z głębokości (w innym przekładzie „z głębokiej nędzy”). W utworze występuje metafora głębi lub dołu jako miejsca grzechu, zła, upadku. W ikonografii religijnej, jak również w tekstach filozofów chrześcijańskich często występuje skontrastowanie dołu: piekła, siedliska zła, z przestrzenią dobra – niebem. Psalm 130 oparty jest na tym kontraście i metaforze z nim związanej.
Psalm 23
Psalm 23 to utwór pochwalny, którego tematem jest zaufanie podmiotu lirycznego do Boga oraz głębokie przekonanie o tym, że Stwórca ochrania i prowadzi swoich wyznawców nawet w najcięższej sytuacji. Nadawca, którym jest prawdopodobnie król Dawid, wymienia działania Boga, dzięki którym istota ludzka może czuć się bezpieczna. Podmiot liryczny ma poczucie, że przez całe życie będzie cieszyć się dobrocią i łaską Boga, dzięki czemu po śmierci będzie mógł zamieszkać w Jego domu, czyli znaleźć się w Niebie. Tekst składa się z sześciu dystychów o nieregularnej budowie. W psalmie pojawia się metafora Stwórcy-pasterza oraz wiernych jako jego trzody. Podmiot liryczny wspomina, że Pan pasie go na zielonych niwach i prowadzi nad spokojne wody. Obraz ten ma znaczenie przenośne, o czym nadawca informuje w kolejnych dystychach. Mowa w nich o sprawiedliwości, braku lęku przed złem i ochronie przed nieprzyjaciółmi. W utworze tym zawarta jest także metafora życia ludzkiego jako drogi, po której idą śmiertelni. Ci, którzy, ufając Bogu, będą podążać ścieżkami sprawiedliwości, a znalazłszy się w ciemnej dolinie, pozostaną nieugięci wobec zła. W omawianym tekście znajdują się także epifory („Na niwach zielonych pasie mnie, nad wody spokojne prowadzi mnie”) oraz metonimie (zamiast Boga w utworze wskazuje się na jego artefakty, tj. kij i laskę, za pomocą których prowadzi on swoją trzodę).
Psalm 13
Psalm 13 (Prośba o pomoc w zmartwieniu) jest przykładem sytuacji lirycznej, w której podmiot odczuwa cierpienie z powodu przewagi bezimiennego nieprzyjaciela, który czeka na jego błąd. Utwór rozpoczyna się jednocześnie anaforą (na początku wersów powtarzane jest słowo „dopókiż”) i apostrofą. Podmiot liryczny zadaje Bogu pytania o to, ile czasu jeszcze będzie trwać dręczące go zmartwienie. Stwórca, zdaniem nadawcy, zapomina o swoim wyznawcy i odwraca od niego twarz. Król Dawid, bo prawdopodobnie on jest osobą mówiącą w utworze, prosi o wysłuchanie jego próśb, ochronę i wsparcie, ponieważ wrogowie cieszyliby się z jego upadku i śmierci. Psalm kończy się kierowanym w stronę Boga zapewnieniem o zaufaniu w Bożą łaskę i zbawienie. Utwór ten zbudowany jest z sześciu dwuwersów. Poza apostrofami do Stwórcy, w utworze dominują pytania, za pomocą których wyrażana jest rozpacz i smutek, a także wykrzyknienia, związane z zaangażowaniem w modlitwę i pragnieniem odzyskania Bożej przychylności.
Kontynuacje i nawiązania
Wespazjan Kochowski Psalmodia Polska
Jan Kochanowski Czego chcesz od nas, Panie?
Oscar Wilde De Profundis czyli krzyk z otchłani
Stanisław Przybyszewski De Profundis
