Typ liryki
Utwór Jana Lechonia Herostrates jest przykładem liryki bezpośredniej i równocześnie liryki podmiotu zbiorowego, a także zwrotu do adresata. Osoba mówiąca w utworze używa naprzemiennie zaimków i czasowników w 1 os. l. poj. oraz form w 1 os. l. mnog. („O! zwalcież mi Łazienki królewskie w Warszawie” i „Na tysiączne się wiorsty rozsiadła nam Polska”). W utworze pojawiają się także pytania i zwroty do odbiorców.
Podmiot liryczny mówi o zmianie postrzegania Polski, tradycji i spuścizny tego kraju. Ponadto nawołuje do tego, by pisać o ojczyźnie w nieco inny sposób niż dotychczas (np. nie nawiązując do mesjanizmu i martyrologii). Ze względu na temat regularny wiersz Lechonia (składający się z dziewięciu kwartyn, czyli strof czterowersowych) można określić mianem liryki patriotycznej, wyznania, a także apelu.
Podmiot liryczny i jego kreacja
Ujawniający się w sposób bezpośredni podmiot liryczny w wierszu Herostrates jest buntownikiem i burzycielem, podobnie jak awangardowi twórcy działający w okresie międzywojnia. W tej epoce powstały różne grupy poetyckie m.in. Futuryści, Awangarda Krakowska, Żagary, Kwadryga oraz Skamandryci. Cechą wspólną większości z nich był sprzeciw wobec przeszłości i odrzucenie spuścizny pozostawionej przez przodków (Filippo Marinetti, przywódca i prekursor włoskiego futuryzmu, w manifeście tego nurtu pisał, że woli ryczący automobil zamiast Nike z Samotraki oraz stwierdził, iż należy spalić biblioteki, ponieważ są one niepotrzebne, gdy nastąpił rozwój cywilizacyjny na początku XX w.). Jan Lechoń należał do grupy Skamandrytów, którzy zazwyczaj nie wysuwali tak śmiałych postulatów jak futuryści, jednak tytuł Herostrates świadczy o tym, że podmiot liryczny chce dokonać śmiałego aktu. Dzięki niemu osoba mówiąca w wierszu lub sam poeta stanie się sławny i zapamiętany. Herostrates był to bowiem szewc z Efezu. Żył on w IV w. p.n.e. i pragnął zyskać nieśmiertelną sławę, dlatego podpalił świątynię Artemidy w Efezie.
Podmiot liryczny jest poetą i patriotą, jednak nie chce on pisać o swojej ojczyźnie tak, jak robili to jego poprzednicy. W jednym z wersów przedostatniej strofy osoba mówiąca w wierszu stwierdza: „A wiosną – niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę”. Jest to nawiązanie do metafory pojawiającej się m.in. w Przedwiośniu Żeromskiego. Wiosna to (w sensie metaforycznym) czas odrodzenia ojczyzny, jednak podmiot liryczny nie zamierza używać tej przenośni. Chce cieszyć się nową porą roku i przyjmuje postawę witalistyczną (tak jak Tuwim w wierszu Do krytyków).
Sensy utworu
Wiersz Lechonia zawiera bardzo dużo nawiązań do literatury polskiej i, analizując ten utwór, trzeba o tym pamiętać. Poeta nawiązuje do twórczości romantyków i do koncepcji mesjanizmu promowanej w Dziadach Adama Mickiewicza (wedle której Polska jest Chrystusem narodów), jak również do filozofii genezyjskiej bliższej Słowackiemu. Wedle tej koncepcji Rzeczpospolita odrodzi się w kolejnym wcieleniu. Na początku utworu mowa jest o wielkiej emigracji, która dotyczyła większości polskiej inteligencji w pierwszej połowie XIX w. Następnie rodzinny kraj Lechonia jest animizowany i nazywany papugą, co stanowi nawiązanie do wiersza Słowackiego Grób Agamemnona. Ponadto taka metafora w utworze może sugerować, że Polacy często naśladowali inne narody (w XVIII w. panowała np. moda na francuszczyznę, a wcześniej Polacy czerpali wzorce np. z Włoch). Cierniowa korona to symbol martyrologii i mesjanizmu. W kolejnych wersach wiersza mowa jest o losie wielu Polaków (Lechoń stosuje metonimię – kraj to jego reprezentant, czyli dziewczyna czy też żołnierz). W trzeciej strofie pojawiają się nawiązania do Mickiewicza – ballad oraz utworu Dziady. Zdaniem podmiotu lirycznego Polacy marzą o przeszłości i dawnym majestacie, bogactwie kraju. W kolejnej strofie mowa jest o postawie dekadenckiej i tym, że pod koniec XIX w. wielu rodaków przejawiało postawę dekadencką i nie chciało walczyć o kraj (motyw jesiennych liści jest charakterystyczny dla neoromantyzmu i można go odnaleźć m.in. w utworze Tetmajera Eviva l’arte oraz w wierszu Staffa Deszcz jesienny).
Następnie podmiot liryczny prezentuje swoją buntowniczą postawę. Chce on walczyć z tradycją i odmienić sposób widzenia kraju. W drugiej części wiersza pojawia się nawiązanie do dramatu Noc listopadowa Wyspiańskiego, w którym bohaterowie znajdują się w Łazienkach w Warszawie i mowa jest o Demeter, bogini urodzaju. Ponadto podmiot odwołuje się do dzieła Słowackiego Uspokojenie. W wierszu romantycznego wieszcza pojawia się postać Kilińskiego, którego osoba mówiąca w utworze Lechonia chce symbolicznie zabić. Bunt podmiotu w utworze Herostrates nie jest bezsensowny. Bohater wiersza chce „obudzić Polskę”, by stała się ona inna w oczach pisarzy, ale i czytelników.
Gatunek literacki
Wiersz Lechonia przynależy do liryki. Składa się ze strof pisanych trzynastozgłoskcem. Jest to utwór, który nie reprezentuje żadnego konkretnego gatunku lirycznego.
Kontynuacje i nawiązania
Stefan Żeromski Przedwiośnie
Bruno Jasieński But w butonierce
Filippo Marinetti Akt założycielski i manifest futuryzmu
Adama Mickiewicza Dziady
Juliusz Słowacki Grób Agamemnona, Uspokojenie
Stanisław Wyspiański Noc listopadowa
Autor
Justyna Cz.