slɵvjĩnsħï ją̃zĕk
slɵvjĩnsħė gådą̃ńė
Obszar

Pomorze Zachodnie (Polska)

Liczba mówiących

wymarły w połowie XX w.

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
UNESCO 6 wymarły↗
Kody języka
ISO 639-1 –
ISO 639-2 sla
Glottolog slov1270
GOST 7.75–97 сла 604
WALS svc
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Słownik języka słowińskiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Etnolekt słowiński wśród gwar kaszubszczyzny na początku XX wieku

Etnolekt słowiński, gwara słowińska, język słowiński – mowa zachodniosłowiańska kwalifikowana obecnie jako odrębny język[1][2][3], dialekt kaszubszczyzny[4] (jeśli ją samą uznać za język)[4], lub jej gwarę/poddialekt (jeśli traktować ją jako dialekt języka polskiego)[5][6]. Inna teza mówi natomiast o języku pomorskim, którego kaszubszczyzna i słowińszczyzna mają stanowić dwa z trzech dialektów (trzecim są wymarłe w XVII w. gwary zachodniopomorskie). Friedrich Lorentz, kwalifikował go jako język, gdzie wyróżniał dwa główne dialekty: wschodnio- i zachodniosłowiński[7]. Należy do pomorskiej grupy języków lechickich. Posługiwali się nią Słowińcy zamieszkujący Pomorze. Gdy teren ten znajdował się pod władzą Prus, a później Niemiec, ulegał on silnej germanizacji. Gwara przetrwała do początku XX wieku, a nawet śladowo do lat 60. XX w.[8] – najdłużej we wsi Kluki, gdzie znajduje się obecnie skansen Muzeum Wsi Słowińskiej.

Klasyfikacja i terminologia

Status słowińszczyzny jest ściśle związany z przynależnością etniczną/etnograficzną Słowińców, którzy sami siebie nazywali Kaszubami nadłebskimi, a zatem identyfikowali się z ludnością kaszubską. Nazwa „Słowińcy” (pochodna od „Słowianie”) powstała prawdopodobnie po to, by podkreślić łączność Kaszubów nadłebskich ze Słowianami, gdyż tereny przez nich zamieszkane były zdominowane przez Niemców. Fakt ten był interpretowany różnie, prof. Zygmunt Szultka jednoznacznie zakładał, że w tym kontekście „słowiański” znaczy „polski”[9]. Z tego powodu określenie „język słowiński” uchodzi za niewłaściwe i częściej preferuje się w językoznawstwie termin „gwara słowińska”, który determinuje przynależność etnolektu słowińskiego do kaszubszczyzny, tak jak Słowińcy przynależą do kaszubskiej grupy etnograficznej.

Historia etnolektu

Zasięg do połowy XIX w.[10]

Gwara słowińska jako część języka pomorskiego na Pomorzu Zachodnim powstała na obszarze między Odrą a Parsętą. Sama nazwa Kaszubi pojawiła się w XIII w., wchodząc między innymi do tytulatury książęcej[uwaga 1][11].

W miarę upływu czasu zasięg gwary zmniejszał się znacznie w wyniku procesów germanizacyjnych, a zachodnia granica jej zasięgu przesuwała się na wschód. Pod koniec XVIII w. przebiegała z północy na południe od Rowów przez Objazdę, Wrzeście i Damnicę oraz Dobieszewo, a więc około 15-20 km na wschód od Słupska.

W następnym wieku (1850) przesunęła się już w pobliże granicy Prus Zachodnich (Pomorza Gdańskiego), pozostawiając poza strefą językową kaszubską Lębork. Jedynie pas nadmorski z Wierzchucinem, Sarbskiem, Łebą i Charbrowem oraz rejon nad jeziorami Łebsko i Gardno z najdalej wysuniętymi punktami na południe: Janowice, Stowięcino, Łojewo i na zachód – Objazdą i Rowami, pozostał obszarem, gdzie mówiono jeszcze po słowińsku.

O żywotności pomorszczyzny w tym rejonie świadczy to, że w XVII w. istniała potrzeba wydrukowania w tym języku katechizmu, ponieważ ludność wiejska nie znała języka niemieckiego. Został on wydany w 1643 w Gdańsku staraniem Michała Mostnika (Pontanusa), pastora ze Smołdzina, pod tytułem "Mały Catechism D. Marcina Luthera, niemiecko-wandalski abo słowięski...".

W XIX i XX w.[12]

W Klukach, podobnie jak w Izbicy etnolekt słowiński zachował się najdłużej w porównaniu do innych okolicznych miejscowości. Wpłynęło na to niewątpliwie położenie wsi w trudno dostępnej okolicy, oddzielonej podmokłymi i bagnistymi terenami. Do czasu wybudowania utwardzonych dróg na początku XX w., przez znaczną część roku dojazd do niej był prawie niemożliwy. Stwierdzali to liczni uczeni w XIX w., rosyjski slawista i etnograf Aleksander Hilferding, niemieccy Friedrich Lorentz i Franz Tetzner[13][14], którzy badali te okolice i same Kluki.

A. Hilferding pisał po podróży na te tereny w 1856, że żywioł słowiański zachowało wiele większą żywotność tam, „gdzie żyją rybacy i gdzie pobudowali oni swoje chaty pośród bagien”. Tereny te rzadko odwiedzano, a dopływu osadników z innych rejonów kraju nie było. Za sprawą wspomnianego rosyjskiego uczonego od połowy XIX w. upowszechniła się nazwa Słowińcy dla autochtonicznych mieszkańców okolic jeziora Łebsko.

Do zaniku etnolektu słowińskiego przyczyniło się upowszechnienie oświaty w języku niemieckim. W Klukach istniała szkoła podstawowa już od 1738. Początkowo uczono w niej w języku kaszubskim i niemieckim, lecz od XIX w. już wyłącznie w niemieckim. Jednocześnie likwidowano nabożeństwa ewangelickie po słowińsku (od 1856 w Smołdzinie, a od 1886 w Główczycach).

Na początku XX w. słowińszczyzna praktycznie zanikła, a w 1926 Herbert Fischer stwierdził, że jedynie kilku rybaków z Kluk w pełni rozumie mowę pomorską. Najdłużej, bo aż do lat 1970. przetrwało słowińskie słownictwo, związane z działalnością rybacką i rolniczą oraz fragmenty modlitw i pieśni ludowych. Zachowały się też nazwy miejscowe oraz nazwiska słowińskie: Kötsch (Kecz), Kaitschik (Kajczyk), Schimanke (Szymanko) i in. Ostatnią osobą, znającą jeszcze gwarę był przypuszczalnie Otto Kirk, który jako ponad 80-letni starzec usiłował w 1945 porozumiewać się po słowińsku z żołnierzami Armii Czerwonej.

Ostateczny zanik mowy słowińskiej nastąpił w wyniku wyjazdów około 100 autochtonów z Kluk do RFN na początku lat 1970. Obecnie mieszkają oni głównie w okolicy Hamburga.

Badania etnolektu

Jako pierwszy spośród badaczy za osobny język uznawał ten etnolekt Friedrich Lorentz[15]. Stwierdził on też, że na poziomie fonetyki słowińszczyzna jest bliższa gwarom dialektu północnokaszubskiego języka pomorskiego, niż gwary północnokaszubskie południowokaszubskim[16]. Słowińszczyznę wyróżniała jednak większa archaiczność oraz pewna część leksyki. Sami Słowińcy uważali się za Kaszubów (m.in. za relacją Ottona Knoopa, słowińskiego chłopa), nie używali zaś terminu „Słowińcy”. Właściwszym terminem wydaje się więc „Kaszubi nadłebscy”, gdyż już po niemal całkowitej ich germanizacji określali się jako „Lebakaschuben”.

Kaszubi nadłebscy, podobnie jak sąsiadujący z nimi Kabatkowie oraz Kaszubi z Helu, byli w większości luteranami (w odróżnieniu od zdecydowanej większości pozostałych Kaszubów, u których dominuje katolicyzm). Jest to skutkiem przede wszystkim tego, iż Kaszubi-ewangelicy ulegli szybciej germanizacji, wchodząc w skład grupy etnicznej tzw. Pomrów (Niemców pomorskich).

Cechy

Mowę słowińską cechowało większe niż w innych dialektach nasilenie cech pomorskich[15], wspólnych z dialektami zachodniolechickimi. Wiele zmian zaszło pod wpływem odcięcia od bezpośredniego wpływu gwar polskich i germanizacji. Np. pod koniec okresu istnienia zanikły opozycje spółgłosek twardych i miękkich oraz dźwięcznych i bezdźwięcznych[8].

Przykładowe cechy szczególne dla etnolektu słowińskiego:

  • rodzajnik określony (tìe̯n)[17], działający na podobnych zasadach jak w języku niemieckim
  • palatalizacja miękkich /k/, /g/ oraz /x/ do odpowiednio /c͡ç/, /ɟ͡ʝ/ oraz /ç/ zapisywanych jako ħ, ђ i χ̌, np. ħĩχăc – kichać; ђĩbăc – gibać; χ̌ĩlĕc – chylić.[18]
  • palatalizacja /k/, /g/ oraz /x/ poprzedzonych samogłoską przednią do odpowiednio /kʲ/, /gʲ/ oraz /xʲ/ zapisywanych jako ḱ ǵ i χ́.[19]
  • bylaczenie, czyli zanik podziału ł oraz l.[20]
  • Podobnie jak w języku dolnołużyckim, w celowniku występują końcówki -ɵjʉ̇, -ejʉ̇ (obok -ʉ̇) (por. dłuż. dub:duboju, pjakaŕ:pjakarjeju).
  • Zachowana została liczba podwójna jako osobna kategoria gramatyczna.[21]

Gramatyka

Gramatyka słowińska wykazuje cechy typowo słowiańskie, takie jak odmienność rzeczowników, przymiotników, czasowników, zaimków i liczebników, formy porównawcze i stopniowanie, ale w szczególności zachowuje liczbę podwójną, która obecnie występuje tylko w słoweńskim i łużyckich językach słowiańskich. Wiele z jej końcówek gramatycznych różni się od tych we współczesnym kaszubskim[22].

Przykład etnolektu

polski słowiński[23][24] połabski[25] kaszubski dolnołużycki[26]
syn, chłopiec vʉ̀ɵ̯trɵk våtrük òtrok góle, gólc
ja jǻu̯ joz jô ja
biały bjǻu̯lï b́olĕ biôłi běły
ogień vʉ̀ɵ̯ђeń viďėn òdżiń wogeń
jedno jȧ̃nɵ janü jedno jadno
jesteśmy jìe̯smä jismoi, jismĕ jesmë smy
język ją̃zĕk jǫzĕk, rec jãzëk rěc
kto χtʉ̀ɵ̯ kåtü chto chto
kiedy ga  ? czej, ga ga
kamień ką̃m komoi kam kamjeń
on vʉ̀ɵ̯n vån òn wón
jaki jaħḯ koťĕ jaczi kaki
ojciec vɵ̀tc ľoľă òjc nan
dziewczę, dziewka ʒė́fčą defkă dzéwczã źowćo

Modlitwa Pańska

Wschodniosłowiński

(gwara witkowska)[27]

 Zachodniosłowiński

(gwara retowska)[28]

vө̀·i̯čä nãš, tȧ̃-jĕs v-ńìe̯bjä,

svją̃cѳnѳ bą̃ʒä ï̂mją tvùѳ̯jä,

přï̂ʒä krѳlɛ̃i̯stvѳ Tvùѳ̯jä,

tvùѳ̯jä vùѳ̯lå są-fstą̃ńĭ jãkѳ v-ńìe̯bjä tãkѳ nãzemjï,

χlė́b-năš pѳfšė́dnï dẽi̯-nȯu̯m ʒï̂s,

a-vө̀·tpʉscä-nȯ̋u̯m našėvjĩnä, jäk-mȧ̃ vө̀tpʉ̇́scïmä nãšėmʉ̇ vjinѳvãtėmʉ̇,

a-ńìe̯vevѳʒä-na̋s f-pѳkʉšìe̯ńė,

ãlä năs-vȧ̃bavjĭ vѳt-fšìe̯vå zlė̂vå.


te-tváo̯-jĕstă mùѳ̯c, χváo̯lă, počìe̯snosc vө̀d-vjekʉ̇ ăš-nã-vjeḱ. áo̯mĕn.

 vò·i̯čä nãš, χtùo̯rï jìe̯s v-ńìe̯bjä,

svjì·cänŏ bą̃ʒä ï̂mją tvùo̯jä,

přï̂ʒä dŏ-nãš tvė-krŏlɛ̃i̯stvŏ,

fstą̃ńĭ vùo̯lă tvùo̯jă jakŏ-v-ńìe̯bjä tãk na-zì·mjï,

χlė́p pŏfšė́dnï dẽi̯-nȯu̯m ʒï̂s,

vò·tpŭscä našė-gřė̂χ̌ĭ, jakŏ-mä̃ vŏtpu̇́scïmä nãšĭm vjĭnŏvãi̯cȯu̯m,

ńìe̯vŏʒä nãs f-pŏkŭšì·ńė,

năs-vä̀-bavjĭ vŏt-fšìe̯vå zlė̂vå,


χtùo̯rï mǻu̯š mùo̯c, χvǻu̯lą, pùo̯čestnŏsc ve-vječnùo̯scï. ãmĕn.


Poniższy tekst, wygłoszony przez Marcina Klëkę, został zapisany w 1911 roku w Klukach Smołdzińskich przez Mikołaja Rudnickiego[29]. Zastosowano zapis oryginalny.

Naszi stáłrżi t`ij⁀mjel•i ten slowjinsci árnt. A f tim fszëtko pł`o⁀slowjinsku stł`ojalo, co nas na tim swjece be paserł`owalo. A n•inia te czase sǫ prszëszle, co më to fszëtko wj`idzeme, co ten slowjinsci árnt f sw•im pjismje nóm pł`owjadöl. Prsz`ét⁀końca swjata t`ej⁀be⁀bel•i taci chlłopji tij be nł`os•il•i szpëcmuce, a tij be drż`epjejel•i máłl•im lëdzem... krą wot zanokc`ół. N•inia t`o⁀máme fszëtko prsz`ed⁀woczima, fszëtko wj`idzeme, co ten árnt slowinjsci nóm prawǫ pröłdą pł`owjadöł.

Uwagi

  1. ↑ Barnim I (ok.1210–1278) „książę na Szczecinie”, tytułował się też księciem Kaszub łac. dux slavorum et Cassubie

Przypisy

  1. ↑ A. A. Barentsen,B. M. Groen,R. Sprenger, Dutch contributions to the Tenth International Congress of Slavists, str. 79
  2. ↑ Język polski: organ Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, Tomy 67-68, Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, Kraków 1987, str. 97-98
  3. ↑ Baltische Studien, Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde, Stettin, Kommission zur Erforschung und Erhaltung der Denkmäler in der Provinz Pommern, 1898
  4. 1 2 Ethnologue report for language code: csb
  5. ↑ Karol Dejna, Dialekty polskie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1993, str. 235
  6. ↑ Franciszek Sławski, Język polski [w:] Języki Indoeuropejskie. Tom II, PWN, Warszawa 1988, str. 919
  7. ↑ Friedrich Lorentz, Slovinzische Grammatik, I, St. Petersburg 1903
  8. 1 2 Stanisław Dubisz: Dialekty i gwary polskie. Warszawa: „Wiedza Powszechna”, 1995, s. 123-124. ISBN 83-214-0989-X.
  9. ↑ Jerzy Treder: Komu może przeszkadzać etnonim Słowińcy. [dostęp 2010-11-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-30)].
  10. ↑ Hieronim Rybicki, Kluki. Zarys dziejów, Grawipol, Słupsk 2003 s.12-13
  11. ↑ T. Wróblewski, Etnograficzny zarys Pomorza Zachodniego, [w:] K. Ślaski (red.), Pomorze Zachodnie – Nasza ziemia ojczysta, s. 200.
  12. ↑ Hieronim Rybicki, Kluki. Zarys dziejów, Grawipol, Słupsk 2003 s. 20-50
  13. ↑ Franz Tetzner, Die Slowinzen und Lebakaschuben, BoD – Books on Demand, czerwiec 2012, ISBN 978-3-8457-4351-6 [dostęp 2023-08-15] (niem.).
  14. ↑ Franz Tetzner, Die Slawen in Deutschland, BoD – Books on Demand, 1 października 2022, ISBN 978-3-368-26925-8 [dostęp 2023-08-15] (niem.).
  15. 1 2 Friedrich Lorentz, Slovinzische Grammatik, I, St.Petersburg 1903
  16. ↑ Friedrich Lorentz, Slovinzisches Wörterbuch, II St.Petersburg 1908, 1912
  17. ↑ Friedrich Lorentz, Slovinzisches Wörterbuch. Zweiter Teil. P-Z. Orts- und Personennamen. Nachträge. Unsichere Wörter., 1912, s. 1214.
  18. ↑ Friedrich Lorentz, Slovinzische Grammatik., 1903, s. 119, 141.
  19. ↑ Friedrich Lorentz, Slovinzische Grammatik., 1903, s. 120.
  20. ↑ Friedrich Lorentz, Slovinzisches Wörterbuch. Erster Teil. A-Ɵ, 1908, s. 538-594.
  21. ↑ Friedrich Lorentz, Slovinzische Grammatik., 1903, s. 228.
  22. ↑ Friedrich Lorentz, Slovinzische Grammatik, 1903 [dostęp 2024-04-17].
  23. ↑ Friedrich Lorentz, Slovinzisches Wörterbuch. Erster Teil. A-Ɵ, 1908.
  24. ↑ Friedrich Lorentz, Slovinzisches Wörterbuch. Zweiter Teil. P-Z. Orts- und Personennamen. Nachträge. Unsichere Wörter., 1912.
  25. ↑ Kazimierz Polański & Janusz Sehnert: Polabian-English Dictionary. The Hague: Mouton 1967
  26. ↑ Alfred Měškank: Zakłady dolnoserbskeje rěcy. Budyšyn 2006
  27. ↑ Friedrich Lorentz, Slovinzische Texte., 1903, 47, tekst nr 54.
  28. ↑ Friedrich Lorentz, Slovinzische Texte., 1903, 134, tekst nr 115.
  29. ↑ Projekt Rastko Kaszuby – Słowińskie teksty. [dostęp 2010-11-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-18)].
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.