Rozpad ZSRR

Przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych był bardzo dziwny. Na mapie świata pojawiło się wiele nowych państw: Ukraina, Białoruś, Litwa, Łotwa, Estonia, Chorwacja, Bośnia, Słowenia, Rosja. Oprócz tego zmienił się układ sił na świecie. Stanom Zjednoczonym i Europie zachodniej przestały już zagrażać radzieckie głowice nuklearne. A wszystko się zaczęło od problemów gospodarczych i politycznych ZSRR w roku 1988.
W 1985 roku szefem partii został Michaił Siergiejewicz Gorbaczow. Reprezentował zupełnie nową postawę, nie posiadał w życiorysie plam stalinizmu. Był uprzejmy, bystry i przemawiając mówił z pamięci, a nie czytał z kartki. Gorbaczow reprezentował postawę dążącą do modernizacji gospodarki i udoskonalania organizacji państwowej w ramach dotychczasowego ponadnarodowego systemu radzieckiego. Jednak w kraju działała druga tendencja, głoszona przez nowe partie polityczne i ruchy narodowe, żądała obalenia całego dotychczasowego systemu i do niepodległości narodów nierosyjskich, uciskanych najpierw przez carat, a później prze władze ZSRR.
,,Gorbaczow zainicjował pieriestrojkę i głasnostię. Programy, które miały umożliwić przełamanie kryzysu ekonomicznego przez podjęcie reform wewnętrznych i pomoc zagraniczną, ale bez zmian systemu gospodarki socjalistycznej i z utrzymaniem ścisłej kontroli KPZR nad całością życia społecznego i ekonomicznego. Pieriestrojka to potoczna nazwa przekształceń systemu komunistycznego w ZSRR w latach 1985-1991. Miała oznaczać modernizację gospodarki, zwiększenie swobód obywatelskich, walkę z nadużyciami. Chciano także zakończyć okres zamrożenia stosunków z Zachodem. Spowodowała także radykalizację ruchów społecznych oraz tendencję niepodległościowe w niektórych republikach. Głasnost był to potocznych wyraz w języku rosyjskim oznaczający rozgłos- przeciwieństwo milczenia. Miała służyć partyjnym towarzyszom jako bodziec do szukania rozwiązań problemów, których istnieniu dotychczas zaprzeczano. Gorbaczow zachęcał do podjęcia debaty, ale żeby było to możliwe trzeba przestać karać ludzi za mówienie tego, co myślą. Wobec tego partia zaczęła mówić, później media, a na końcu społeczeństwo. Po raz pierwszy społeczeństwo radzieckie odkryło, że cenzura i policja nie zostanie wykorzystane przeciwko niemu. A zatem wśród bezprecedensowej, nieograniczonej, nie dającej się powstrzymać fali argumentów głasnost przekształciła się w otwartość. Najsilniejszym nurtem było w tej fali powodziowej niemal powszechne odrzucenia komunizmu.”
Rozpad ZSRR rozpoczął się w republikach nadbałtyckich. W pięćdziesiątą rocznicę podpisania paktu Mołotow-Ribentrop, sierpień 1989, około dwóch milionów Litwinów, Łotyszy oraz Estończyków utworzyło długi na 650 km łańcuch trzymających się za ręce. To oni symbolicznie połączyli wszystkie trzy republiki. W lutym 1990 Litewski Ruch na Rzecz Przebudowy Sajudis odniósł zwycięstwo w wyborach do Rady Najwyższej. Dnia 11 marca 1990 Rada Najwyższa Litwy ogłosiła deklarację o przywróceniu suwerennego państwa z tradycyjnym godłem Pogonią. Przewodniczącym Rady Najwyższej został Sajudisi Vyfautas Landsbergis. Gorbaczow nie mógł się z tym pogodzić i zażądał od Litwinów anulowania tej deklaracji. Rada Najwyższa nie zgodziła się i dlatego w styczniu 1991 w pobliżu centrum radiowo-telewizyjnym doszło do starć pomiędzy żołnierzami radzieckimi, broniącymi dostępu do wieży cywilami. Zginęło 10 osób. W lutym 1991 Litwini oficjalnie opowiedzieli się za powstaniem niepodległego państwa. Pierwszym prezydentem został Algirdas Brazauskas.
W ślad za Litwinami poszli Łotysze. Dnia 4 maja 1990 ogłosili niepodległość, a 21 sierpnia wystąpienie z ZSRR. W styczniu 1991 w Rydze doszło do strać z oddziałem rosyjskich komandosów. Pierwszym łotewskim prezydentem został Guntis Ulmanis, premierem Vladis Birkavs.
Estonia proklamowała niepodległość 30 marca 1990, zaś 20 sierpnia wystąpiła z ZSRR. W wyborach, rozpisanych na wrzesień 1992, wygrał Meri Lennart. Estonia była najbardziej zaawansowana gospodarczo ze wszystkich republik ZSRR i po wystąpieniu z niej uzyskała jeszcze większy i szybszy postęp gospodarczy. Jako pierwsza została zaproszona do negocjacji na rozmowy w sprawie przyjęcia do Unii Europejskiej.
Na Ukrainie już w 1988 powstawały, na terenach Galicji Wschodniej, Lwowa oraz Kijowa, organizacje dążące do odrodzenia państwa. 16 lipca 1990 największa i najludniejsza, po Rosji, republika ogłosiła deklarację suwerenności, 24 sierpnia 1991 całkowitej niepodległości. Prezydentem został Leonid Krawczuk.
Proces przemian przyspieszył pucz sierpniowy 1991 w Moskwie, zorganizowany przez konserwatystów partyjnych. Na czele puczu stanął wiceprezydent Gienadij Janajew i premier Walentin Pawłow. Przyczyną zrywu były postanowienia III Zjazdu Deputowanych Ludowych w Moskwie, odrzucające kierowniczą rolę partii komunistycznej oraz proponujące przeprowadzenie referendum w sprawie zachowania ZSRR jako federacji suwerennych i równych republik. Zwycięstwo Borysa Jelcyna w wyborach prezydenckich w czerwcu 1991, wzmagające się siły demokratyczne, przygotowanie nowej konstytucji także przyczyniło się pośrednio do puczu. Puczyści internowali Gorbaczowa przebywającego na urlopie na Krymie. Inicjatywę przejął Jelcyn, który zorganizował w Moskwie wielkie manifestacje ludności przeciw puczystom, zmobilizował oddziały wojskowe. W walkach zginęło 5 obrońców barykad. Po trzech dniach (19-21 sierpnia) zryw załamał się, jego organizatorów zamknięto w więzieniach. Decydującym momentem było przejście na stron Jelcyna oddziałów rebeliantów. Mających za zadanie szturmować główne gmachy państwowe. Jelcyn został bohaterem narodowym, a mało lubiany Gorbaczow utracił władzę.

www.icewind.prv.pl