Układ Warszawski

Układ został utworzony 14-V-1955 w Warszawie na podstawie Układu o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej i był zawarty przez: Albanię, Bułgarię, CSRS, NRD, Polskę, Rumunię, Węgry i ZSRR. Wszedł w życie 4-VI-1955 i miał obowiązywać przez 20 lat, przy czym termin ten będzie automatycznie przedłużony na dalsze 10 lat dla tych wszystkich państw członkowskich, które na rok przed upływem tego okresu nie wypowiedzą Układu. Był on zawarty jako sojusz obronny państw socjalistycznych w odpowiedzi na tworzenie przez państwa zachodnie sojuszy militarnych min. NATO. Ukoronowaniem tej polityki było podpisanie 23-X-1954, a następnie ratyfikowanie 5-V-1955 tzw. Układów Paryskich na mocy których RFN została włączona do NATO. Także istotnym czynnikiem powstania UW była zmiana sposobu kierowania przez ZSRR armiami krajów satelickich. Zamiast wszechobecnych doradców, zdecydowano się na stworzenie formalnej struktury nadzorującej wojska sygnatariuszy być może dlatego dowódcami Układu byli Rosjanie. UW stanowił wygodne narzędzie ingerowania w wewnętrzne sprawy krajów członkowskich.

Wśród najważniejszych artykułów UW można wymienić art.3 nakładający na sygnatariuszy obowiązek konsultacji we wszystkich ważniejszych sprawach międzynarodowych, natomiast art4. stwierdzał "że każde państwo-strona UW w przypadku napaści zbrojnej w Europie na jedno lub kilka państw stron Układu (...) udzieli państwu lub państwom natychmiastowej pomocy włączając zastosowanie siły zbrojnej". Udziału w koalicjach i sojuszach sprzecznych z tym Układem zabraniał art.7.

Albania jako jedyna z państw członkowskich nie uczestniczyła w pracach żadnego z organów Układu, a w 1968 oficjalnie wypowiedziała umowę. Najwyższym organem Układu był Doradczy Komitet Polityczny, w skład którego wchodzili przedstawiciele wszystkich państw członkowskich, z reguły funkcja ta była powierzana I sekretarzom partii komunistycznych, ministrom spraw zagranicznych czy resortu obrony. Każde państwo posiadało 1 głos, a wszystkie podejmowane decyzje były jednomyślne. Komitet rozstrzygał wszystkie węzłowe problemy powstające w związku z realizacją zadań Układu. Mógł on powoływać inne organy pomocnicze. Realizacją postanowień Doradczego Komitetu Politycznego zajmował się organ wykonawczy Układu tj. Zjednoczone Dowództwo Sił Zbrojnych. W jego skład wchodziły: Naczelny Dowódca Zjednoczonych Sił Zbrojnych jego zastępcy oraz Sztab Zjednoczonych Sił Zbrojnych. Naczelny Dowódca był mianowany przez wszystkie państwa członkowskie. Przez cały okres istnienia Układu dowodzili nim Rosyjscy marszałkowie byli to: Iwan Koniew (1955-1960), Andriej Greczko (1960-1967), Iwan Jakubowski (1967-1976), Wiktor Kulikow (1976-1989), Piotr Łaszyn (1989-1991).

Zastępcami Naczelnego Dowódcy są ministrowie lub wiceministrowie obrony stron Układu. Sprawują oni jednocześnie dowództwo nad siłami zbrojnymi każdego z państw członkowskich stanowiących część składową Zjednoczonych Sił Zbrojnych. W skład Sztabu wchodzili stali przedstawiciele sztabów generalnych państw członkowskich, zaś jego szefem był gen. armii ZSRR S. Sztemienko.

Do zadań Zjednoczonego Dowództwa należała realizacja bezpośredniej koordynacji i posunięć o charakterze wojskowym członków układu oraz przygotowanie ich do skutecznej obrony w wypadku napaści zbrojnej. W 1956 na naradzie Komitetu w Pradze został utworzony pomocniczy organ Układu: Stała Komisja, której głównym zdaniem było opracowanie zaleceń dotyczących problemów polityki zagranicznej stron Układu. Na budapeszteńskim posiedzeniu Doradczego Komitetu Politycznego w 1969 zostały powołane nowe organy pomocnicze, a mianowicie Komitet Ministrów Obrony państw członkowskich Układu oraz Rada Wojskowa Dowództwa Zjednoczonych Sił Zbrojnych, w której skład wchodzą zastępcy Naczelnego Dowódcy Zjednoczonych Sił Zbrojnych.
Głównym zadaniem Układu było stosowanie środków niezbędnych do zapewnienia bezpieczeństwa i umocnienia pokoju w Europie. W celu realizacji tego zadania państwa członkowskie zobowiązały się do oparcia swojej polityki na pokojowych zasadach przez powstrzymywanie się w stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły, oraz rozstrzygania swych międzynarodowych konfliktów za pomocą pokojowych środków. Państwa te zobowiązały się również do uczestniczenia we wszystkich międzynarodowych przedsięwzięciach, których konsekwencja jest osłabienie zagrożenia pokoju w Europie i na całym świecie np. powszechna redukcja zbrojeń, zakaz stosowania broni masowego rażenia. Zasady Układu, jako regionalnego paktu bezpieczeństwa zbiorowego są zgodne z Kartą NZ i wzmacniają gwarancję trwałości systemu bezpieczeństwa zbiorowego przewidzianego w Karcie.

UW przewidywał że w przypadku utworzenia w Europie systemu bezpieczeństwa zbiorowego i zawarcia ogólnoeuropejskiego układu w tej sprawie UW przestanie obowiązywać. Państwa członkowskie kilkakrotnie występowały z propozycjami równoczesnego i całkowitego rozwiązania NATO i UW, jednakże wszystkie te propozycje były odrzucone przez zachodnie mocarstwa.
Na potencjał militarny Układu Warszawskiego składało się około 200 dywizji radzieckich i 80 dywizji krajów członkowskich, gdyż zgodnie z zasadami Układu, każde państwo miało przeznaczyć do dyspozycji Zjednoczonego Dowództwa odpowiednie siły i środki, zwykle były to wartościowsze jednostki, które miały stanowić część sił zbrojnych poszczególnych państw dowodzonych przez międzynarodowych dowódców.

W ramach Układu były przeprowadzane wspólne manewry, ćwiczenia rodzajów sił zbrojnych czy ćwiczenia taktyczne. Przedsięwzięcia te przyczyniały się do podniesienia gotowości bojowej, ujednolicenia założeń doktrynalnych, doskonalenia form i metod planowania pracy sztabów i współdziałania sił zbrojnych państw członkowskich. Zgodnie z postanowieniami Układu za zgodą zainteresowanych państw i przy pełnym poszanowaniu ich suwerenności na terytorium niektórych członków zostały rozlokowane wojska radzieckie, a ich status regulowały umowy zawarte przez ZSRR z innymi krajami: z Polską w 1956, z NRD w 1957, z Rumunią w 1957 przy czym rok później wojska radzieckie opuściły Rumunię, z Węgrami w 1957, z CSRS w 1968.

Układ przeszedł wszystkie koleje losu socjalistycznej Europy:
- W 1956 wojska radzieckie zostały skierowane do tłumienia powstania na Węgrzech, które wybuchło min. z powodu ostrzelania 23 X patriotycznej manifestacji pod pomnikiem J.Bema w Budapeszcie przez służbę bezpieczeństwa odpowiedzi na to demonstranci obalili monumentalny pomnik Stalina i zrywali symbole władzy komunistycznej, doszło także do szturmu na rozgłośnię radiową. Pośpiesznie zwołane KC Węgierskiej Partii Pracujących ocenili wydarzenia jako kontrrewolucje i 24-X-1956 Ern Ger wezwał na pomoc wojska radzieckie. Tysiące ludzi, czołgów wspieranych przez lotnictwo zostało rzuconych przeciwko powstańcom wspieranych przez regularne odziały armii, którzy stawiali heroiczny opór wojskom interwencyjnym. Z góry skazana na klęskę powstanie pociągnęło za sobą śmierć 30 tyś. ludzi, a kolejne 200 tyś. młodych i wykształconych wyemigrowało na Zachód. Przywódcy bratnich partii mogli wyciągnąć z lekcji węgierskiej tylko jeden wniosek, że bez zmian w samym ZSRR zmiany w państwach satelickich jest niemożliwa.
- Za początek Praskiej Wiosny, czyli kolejnego zrywu niepodległościowego w kolejnym z tzw. demokracji ludowej, uważa się odsunięcie ze stanowiska I sekretarza KPCz Antoniego Novotnego i zajęcie jego miejsca przez uchodzącego za liberała Aleksandra Dubczka. Rozpoczął on reformy gospodarcze, które były akceptowane przez ZSRR, ale w ślad za nimi idąca demokratyzacja państwa budziło wielki niepokój w kierownictwie radzieckim.

27 VI 1968 opozycja opublikowała apel „Dwa tysiące słów do robotników, rolników, urzędników(...) i wszystkich". Apelowano w nim o przyspieszenie reformy, a mający poparcie społeczeństwa A.Dubczek odrzucił list 5 partii z państw Układu Warszawskiego, w którym domagano się rozprawienia w sposób zdecydowany z opozycją antysocjalistyczną. W kraju odzywały się głosy o wycofanie się z UW i ogłoszenie neutralności Czechosłowacji.

W związku z czym 21 VIII 1968 czołgi radzieckie oraz oddziały wojsk NRD, Węgier, Bułgarii i Polski(bezpośredni udział w interwencji wzięły jednostki Śląskiego Okręgu Wojskowego pod dowództwem gen.Floriana Siwickiego) weszły do Czechosłowacji. Zgodnie z obietnicą A.Dubczeka armia czechosłowacka nie stawiała oporu. W Pradze młodzież zbudowała prowizoryczne barykady i tam doszło do zbrojnych incydentów. Doktryna Breżniewa, która określała granice suwerenności państw socjalistycznych, nie dopuszczała możliwości wypadnięcia z obozu socjalistycznego takiego kraju jak Czechosłowacja.

W lipcu 1989 r. odbył się szczyt Układu w Bukareszcie, na którym uznano, że każde państwo ma prawo do niezależnego kształtowania własnej polityki. Właściwie oznaczało to odejście od "doktryny Breżniewa". Był to początek końca Układu, gdyż wydarzenia później potoczyły się bardzo szybko. Ważną kwestią była sprawa obecności wojsk radzieckich w takich krajach jak NRD, Węgry, CSRS oraz Polska.

Wyjście tych wojsk, przez większość społeczeństw tych państw uznawanych za okupacyjne, było znakiem nowych czasów, wyznacznikiem suwerenności. W lutym i marcu 1990 r. Czechosłowacja i Węgry uzgodniły z Moskwą całkowite ich wycofanie do połowy 1991 roku.24 IX 1990 r. NRD opuściła Układ, a ZSRR zgodził się na wycofanie wojsk z Niemiec Wschodnich1 X 1990 r. ministrowie spraw zagranicznych państw Układu Warszawskiego zgodzili się na rozwiązanie jego struktur wojskowych.19 XI 1990 r. podczas szczytu KBWE w Paryżu państwa UW i NATO podpisały układ o ograniczeniu zbrojeń konwencjonalnych oraz zadeklarowały, że nie uważają się już za wrogów. Definitywnie Układ Warszawski został rozwiązany 1VII-1991 r.

Dziś patrząc z perspektywy historii, należy stwierdzić, że Układ był zdominowany przez b. ZSRR. Był on elementem równowagi strachu w Europie, na przeciwstawnym biegunie było NATO. Nie doszło nigdy do starcia miedzy tymi dwiema organizacjami .Z jednej i drugiej strony było zachowane status quo. Dla samych satelitów ZSRR udział w Układzie był zabójczy dla ich budżetów, gdyż państwa te musiały o wiele więcej przeznaczyć na obronę oraz przemysł obronny.

Odbiło się to szczególnie w tej gałęzi przemysłu w Polsce i na Słowacji, gdy Układ przestał istnieć przypadku Polski okazało się, że produkcja hut w Stalowej Woli czy Łabędach jest w praktyce niepotrzebna. Zakłady w Mielcu stanęły na krawędzi bankructwa. To tylko przykłady kilku przedsiębiorstw, których produkcja była podporządkowana potrzebom Układu Warszawskiego.