Fantastyka i irracjonalizm w Romantyzmie - omówienie na 2 wybranych przykładach.

Romantyzm to epoka trwająca w Europie od 1789r. kiedy to wybuchła Wielka Rewolucja Francuska do końca lat czterdziestych XIX wieku . To epoka zupełnie różniąca się od poprzedniej jaką było Oświecenie. Różnice te nie przejawiały się tylko w dziedzinach sztuki takich jak: malarstwo, muzyka czy literatura, ale także a być może przede wszystkim w sposobie postrzegania rzeczywistości zwykłych ludzi. Romantycy uważali iż istnieją 2 światy, które wzajemnie się przenikają i łączą: świat realny i nadprzyrodzony. Sądzili iż komunikują się one ze sobą za pomocą zjawisk przyrody, snów, przeczuć czy wizji. Wierzyli także, że bezpośredni kontakt z tym niezwykłym światem może nawiązać tylko nie skażony przez cywilizację, prosty lud. Głosili pogląd iż świat fantastyczny daje się poznać jedynie za pomocą wiary, intuicji i uczuć, jest on niedostępny poznaniu rozumowemu co nosi miano irracjonalizmu. Właśnie dlatego natura tak bardzo fascynowała romantycznych twórców, którzy czuli się jej częścią. Dlatego sięgali oni do ludowych podań czerpiąc z nich inspiracje. To również było powodem występowania w ich dziełach fantastycznych zjawisk i postaci.
Elementy te pojawiają się w wielu dziełach literackich m.in. w „Romantyczności” Adama Mickiewicza. Utwór ten doskonale odzwierciedla romantyczną wizję świata, ponadto konfrontując ją z oświeceniowym światopoglądem. Dzieło to jest zatem swego rodzaju manifestem poetycko- ideologicznym i doskonale odpowiada na pytanie „dlaczego romantycy fascynowali się kulturą ludową?” „Romantyczność” przeciwstawia martwym i bezdusznym prawdom oświeceniowego racjonalizmu- prawdy „żywe”, drzemiące w sercach i uczuciach prostego ludu. To w nim według Mickiewicza ukryte są prawdy pierwotne, naturalne, odporne na wpływ z zewnątrz.
Już samo motto zaczerpnięte z „Hamleta” Szekspira: „ zdaje mi się, że widzę…gdzie?/ Przed oczyma duszy mojej.” Sugeruje jaka będzie tematyka utworu. Akcja rozgrywa się o poranku, w małym miasteczku, gdzie wśród tłumu znajduje się cierpiąca po stracie ukochanego-Karusia. Autor w najzwyklejszą, prozaiczną rzeczywistość wprowadza zjawę zmarłego Jasienka, który odwiedza swoją jedyną. Dziewczyna widząca ducha kochanka wykonuje dziwne gesty, zdaje się być nieobecna, oderwana od rzeczywistego świata. Próbuje dotknąć ukochanego, popada w dziwne stany: raz uśmiecha się z radości iż widzi Jasienka, za chwilę jednak płacze z tęsknoty i obawy, że zjawa lada chwilę zniknie. Dziewczyna stara się myśleć w sposób racjonalny, jednak uczucia biorą nad nią górę. Jest bardzo wrażliwa, niewątpliwie mocno wierzy w to, co widzi. Problem jednak w tym, że nikt poza nią nie dostrzega ducha. Panienka pragnie umrzeć, by połączyć się ze swoim najdroższym: „ Weź mnie, ja umrę przy Tobie, nie lubię świata”. Podkreśla swoja samotność, czuje się nierozumiana uważa iż ludzie szydzą z jej cierpienia „źle mi w złych ludzi tłumie,/ Płaczę, a oni szydzą;/ Mówię, nikt nie rozumie;/ Widzę oni nie widzą!”. Określone stanowisko w tej kwestii zajmuje zbiorowość przyglądająca się sytuacji. Tłum prostego ludu rozumie uczucia dziewczyny, jest mu jej żal. Wierzy iż pacierz może dać ukojenie kochankom. Są to więc prości, przesądni ludzie, dostrzegający potęgę uczucia, które przezwycięża śmierć i trwa ponad nią. Również podmiot liryczny utożsamiany z autorem, mimo iż nie widzi Jasienka, solidaryzuje się z dziewczyną. Wie, iż rozum nie potrafi wszystkiego ogarnąć, iż do całkowitego poznania niezbędna jest wiara i intuicja. Nie przemawiają do niego argumenty starca, który to kpi z Karusi, lud natomiast uważa za śmieszny. Sytuację tę nazywa niemożliwą tylko dlatego iż nie da się jej zweryfikować rozumowo czy zmysłowo. Jednak podmiot liryczny mówi:” (…) Czucie i wiara silniej mówi do mnie/ niż mędrca szkiełko i oko./ Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu,/ Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce./ Nie znasz prawd żywych nie obaczysz cudu!” co dowodzi iż uczucia maja dla niego większa wartość niż rozsądek, a słowa „ Miej serce i patrzaj w serce!” są najodpowiedniejszym podsumowaniem, w którym skupiona jest cała idea romantyzmu.
Mickiewicz wprowadzając postać zmarłego Jasienka w codzienność rzeczywistego świata skonfrontował wykształcony umysł z cudowną ludowością, dzięki czemu ukazał 2 stanowiska postrzegania świata: ludzi patrzących oczami duszy, irracjonalnych reprezentantów romantyzmu, a także postawę starca ufającego jedynie „szkiełku i oku” utożsamianego z oświeceniem.
Fantastyka i irracjonalizm jak już wcześniej wspomniałam obecne są również w malarstwie. Skupię się na obrazie pt. „ Gdy rozum śpi budzą się demony” jednego z najwybitniejszych malarzy doby romantyzmu, Hiszpana Francisco Goyi. Jest to akwaforta, wykonana pomiędzy 1797 a 1798 rokiem, pochodząca z cyklu grafik Pt. „Kaprysy”.
Na pierwszym planie znajduje się postać śpiącego mężczyzny, opartego o biurko. Ma na sobie białą szatę, która symbolizować może niewinność, jak już wcześniej w oświeceniu zauważył J.J. Rousseau każdy człowiek rodzi się dobry i wolny z natury, lecz traci te cechy w procesie wychowania opartym na wiedzy książkowej. Dobro i zło walczą ze sobą, aby zdominować człowieka, jednak to on podczas swojego życia wybiera drogę, po której chce kroczyć.
Interpretując to dzieło konieczne jest zwrócenie uwagi na to iż nie jest widoczna twarz mężczyzny, co według mnie świadczy o tym, że taką osobą może być każdy z nas, gdyż każdy posiada ukryte lęki, wspomnienia, pragnienia, które atakują, nie dając spokoju. Moim zdaniem demony przedstawione na tym malowidle symbolizują właśnie głęboko schowane żądze tego śpiącego mężczyzny. Motyw snu był bardzo popularny w sztuce romantycznej. Sen postrzegany był jako życie duszy, jako jej uwolnienie od rozumu, to stan kiedy umysł nie może kontrolować myśli. Napis na biurku, a tym samym tytuł obrazu mówi o tym , że kiedy śpi masz rozsądek, ujawniają się najskrytsze żądze. Udowadnia to iż rozum tak naprawdę jest więzieniem prawdziwej osobowości człowieka. Dopiero kiedy umysł zasypia, człowiek staje się naprawdę wolny, może być prawdziwym sobą. Według mnie jeśli dogłębnie przyjrzymy się postacią demonów dostrzeżemy ich wyraźne podobieństwo do realnych zwierząt kojarzonych z nocą i tajemniczością, takich jak: nietoperze czy sowy. Sowa to symbol mądrości i wiedzy, natomiast nietoperz kojarzony jest ze złem, z szatanem, ze strachem przed tym co nieznane. Tak więc rozum blokuje nam dostępu do zarówno tych złych jak i dobrych elementów naszej podświadomości. Dzieło utrzymane jest w ciemnej kolorystyce, dominuje kolor czarny i szary, dzięki czemu obraz wywołuje uczucie grozy i niepewności w odbiorcy.
Podsumowując,fantastyka i irracjonalizm są to jedne z najbardziej charakterystycznych i wszechobecnych cech sztuki romantyzmu. Pojawiły się dzięki fascynacji artystów folklorem, sięgania do ludowych podań, w których często występowały postaci fantastyczne: różnego rodzaju zjawy, duchy czy nimfy wodne. Romantycy niejako „ożywili” literaturę. Konsekwencje działań szalonych artystów tworzących pod natchnieniem ujawniają się do dzisiaj. To dzięki nim mamy powieść fantasy czy horrory. Irracjonalne przedstawianie świata pozwoliło ukazać wiele prawd o życiu i o człowieku. Prawd, które aktualne są do dziś.