Nazwa "konstytucja" wywodzi się z łacińskiego słowa "constituere" (constituo, constitui) oznaczającego: ustanawiać, urządzać, uporządkować, nadać (czemuś) określoną formę. Odwoływanie się do tego terminu łacińskiego popularne jest we francuskim i angielskim kręgu językowym. Zaś niemieccy konstytucjonaliści odwołują się raczej do słowa concipere, które oznacza "ująć w słowa lub pewną formułę, wyrazić, wysłowić, uroczyście lub formalnie ogłosić, zapowiedzieć".
W dzisiejszych czasach konstytucja oznacza ustawę zasadniczą wyposażoną w najwyższą moc prawną, określającą podstawy ustroju społeczno- gospodarczego i politycznego, w szczególności organizację i sposób powoływania podmiotów władzy państwowej i sposoby wykonywania władzy przez te organy, a także normującą podstawowe prawa i obowiązki obywatela.
Wyróżnia się konstytucje:
- w sensie materialnym- obejmuje ona normy prawne (także prawa zwyczajowego) dotyczące zasad ustroju państwa, organizacji i funkcjonowania państwa oraz określające status jednostki w państwie
- w sensie formalnym- są to normy prawne przyjęte w szczególnym postępowaniu zawarte w akcie prawnym o szczególnej nazwie
- pisaną- jest ona w zasadzie równoznaczna konstytucji w sensie formalnym, może obejmować jeden akt prawny lub kilka aktów o tej samej, najwyższej mocy prawnej np. Rzeczpospolita w latach 1992- 1997
- niepisana- równoznaczna konstytucji materialnej. Występuje w państwie, w którym brak jest jednego aktu prawnego najwyższej mocy (lub kilku) regulującego zasady ustroju państwa
Ze względu na zakres regulacji wyróżnia się:
- pełną - czyli taką, która reguluje zasady ustroju państwa, określająca suwerena i sposoby wykonywania przezeń władzy, podstawowe prawa, wolności i obowiązki jednostki oraz zawierającą tryb zmian swoich norm
- niepełną (czyli tzw. Małą konstytucję) - nieobejmującą swą regulacją powyższych materii
- sztywną- zmieniana w szczególnych przypadkach
- elastyczną (giętką) - czyli taką, która może być zmieniana w trybie analogicznym do ustaw zwykłych, mającą moc prawną równą ustawą zwykłym.
Cechy szczególne konstytucji
1) Najwyższa moc prawna: Szczególna moc prawna konstytucji polega na przyznaniu jej najwyższego miejsca w systemie prawa stanowionego. System taki jest zbudowany na zasadzie hierarchiczności poszczególnych aktów normatywnych. Po pierwsze, jeżeli konstytucja jest aktem najwyższym to przedmiot jej normowania ma charakter nieograniczony. Do drugie najwyższa moc prawna konstytucji oznacza, że wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią zgodne, a więc nie mogą pozostawać z nią w sprzeczności. Sprzeczność może przybierać charakter materialny, proceduralny bądź kompetencyjny. Po trzecie najwyższa moc prawna konstytucji oznacza, że wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią spójne.
2) Tryb uchwalania konstytucji
3) Tryb zmiany konstytucji: Konstytucja RP nie rozróżnia zmiany całkowitej od częściowej. Inicjatywę ustawodawczą wysuwa 1/5 ustawowej liczby posłów czyli 92 i przedstawia wniosek Senatowi lub Prezydentowi. Następnie następuje I czytanie- najwcześniej 30 dni od złożenia projektu. Przy rozdziałach I, II lub XII uchwalenie przez Sejm zmiany konstytucji nastąpić może najwcześniej po 30 dniach od I czytania. Ustawę tą Sejm uchwala większością 2/3 głosów przy quorum połowy ustawodawczej liczby posłów. Senat zaś bezwzględną większością przy takim samym quorum. Zmiany konstytucji obie izby uchwalają w jednakowym brzmieniu. Senat ma na to 60 dni. Przy rozdziałach I, II, XII Senat lub Prezydent mogą żądać w terminie 45 dni od uchwalenia ustawy przez Senat przeprowadzenia referendum w ciągu 60 dni, za zmianą musi opowiedzieć się większość głosujących. Prezydent ma 21 dni na podpisanie ustawy, nie może jej zawetować, zarządza jej ogłoszenie w DZ.U. RP. Szczegółowy tryb zmiany konstytucji znajduje się w rozdziale XII konstytucji zatytułowanym "Zmiana konstytucji".
4) Szczególna nazwa: żaden inny akt prawny nie powinien mieć takiej samej nazwy jak konstytucja. Inne nazwy konstytucji to: ustawa zasadnicza, karta konstytucyjna, ustawa urzędowa.Nie jest konstytucją akt prawny przyjęty w trybie przewidzianym do uchwalenia konstytucji, jeśli jego nazwa nie spełnia tego wymogu.
5) Nadrzędność konstytucji w systemie prawa: Zasada zwierzchniej pozycji ustawy zasadniczej w systemie źródeł prawa oznacza zakaz wydawania aktów prawnych sprzecznych z konstytucją oraz obowiązek realizowania postanowień konstytucji. Mówi o tym już najwyższa moc prawna konstytucji w hierarchicznie zbudowanym systemie prawa, która oznacza że żadna norma prawna nie może być sprzeczna z normami konstytucji.
6) Treść konstytucji
Funkcje konstytucji - to zespół skutków społecznych, jakie stale w danej społeczności, w odniesieniu do określonej sfery rzeczywistości wywoływane są istnieniem konstytucji. Funkcje te wzajemnie się przenikają, nie można też uważać jednej funkcji za nadrzędną, w stosunku do drugiej. Wyróżnia się:
1) Funkcje prawną - polega ona na możliwości pełnienia przez konstytucję roli aktu prawnego w zakresie stosunków politycznych, społecznych i gospodarczych, które są przez nią regulowane.
2) Funkcję stabilizacyjną (petryfikującą) - utrwalenie czegoś w pewnej niezmiennej formie
3) Funkcję programową (dynamiczną) - konstytucja musi być otwarta na przyszłość i wyznaczać cele
4) Funkcja integracyjną - czyli stymulowanie obywateli z państwem, u którego podstaw leży konstytucja
5) Funkcja organizatorską- czyli taką w której konstytucja określa zasady organizacji i funkcjonowania państwa oraz jego struktury wewnętrznej
6) Funkcję wychowawczą- ma ona dwojaki cel: upowszechnienie jednych wartości, zasad i idei, a jednocześnie stymuluje przyjmowania nowych.
W zakresie administracji publicznej konstytucja określa przede wszystkim ustrój organów administracji publicznej, a także innych podmiotów wykonujących zadania administracji publicznej. Konstytucja określa zadania i kompetencje organów i podmiotów oraz formułuje podstawowe zasady i formy działania tych organów i innych podmiotów. W szczególności wskazuje, jakie akty normatywne są źródłami prawa. Konstytucja kontroluje administrację publiczną poprzez formułowanie zasad prawa administracyjnego. Określone w konstytucji wolności i prawa człowieka i obywatela stanowią określenie granic ingerencji administracji publicznej w sferze tych wolności i praw.
Konstytucyjna mówi o granicach prawnej ingerencji administracji publicznej, ale umożliwia przekraczanie tych granic. Każdy ma prawo wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego i zażądać zbadania czy ustawa lub inny akt normatywny, na postawie którego nastąpiła ingerencja w sferze wolności i praw człowieka i obywatela, jest zgodna z konstytucją. Jednak dotyczy to tylko ingerencji przyjmującej postać orzeczenia sądu lub organu administracji publicznej.
Jako źródło prawa administracyjnego konstytucja zasługuje na uwagę z wielu względów. Zawarte w niej postanowienia zobowiązują wszystkie organy państwa do działań zgodnych z jej treścią. Organy administracji nie mogą podejmować żadnych działań czy rozstrzygnięć, które w jakikolwiek sposób naruszałyby postanowienia Konstytucji. Zasada ta określona została wyraźnie w art. 7, zgodnie z którym: "Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa".
W Konstytucji przyjęto utrwaloną już zasadę trójpodziału władz. Władzę ustawodawczą stanowią Sejm i Senat, władzę wykonawczą- Prezydent i trybunały (art. 10) . Konstytucja określa pozycję prawną, strukturę, zakres kompetencji wzajemne relacje między poszczególnymi organami administracji z jednej strony,z drugiej zaś- między organami administracji a władzą ustawodawczą. Rozdział VII zatytułowany "Samorząd terytorialny" zawiera postanowienia odnoszące się do samorządu terytorialnego.
Konstytucja upoważnia terenowe organy administracji rządowej i organy jednostek samorządu terytorialnego do wydawania aktów prawa miejscowego obowiązujących w poszczególnych jednostkach podziału terytorialnego państwa.
Zgodnie z art. 8 ust.2:" Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej". To postanowienie oznacza przyjęcie zasady bezpośredniości stosowania Konstytucji.
Od 17 października 1997r. postanowienia Konstytucji (poza wskazanymi wyjątkami) obowiązują bezpośrednio każdego pracodawcę, każdego sędziego i każdy organ administrujący w każdej spawie ogólnej lub indywidualnej, która jest przezeń prowadzona.
Bezpośrednio stosować Konstytucję można:
- tylko w obszarze uregulowań konstytucyjnych
- tylko przy rozstrzyganiu o treści i zakresie tych obowiązków i uprawnień, które da się bezpośrednio i dostatecznie wyczerpująco normować przepisami Konstytucji
- tylko wtedy, gdy okoliczności faktyczne (prawne) sprawy zezwalają na bezpośrednie stosowanie konstytucyjnej normy.
Konstytucja obowiązuje:
- przed wszystkimi organami wszystkich kompetentnych władz publicznych władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą w zakresie stosowania prawa prywatnego, gdzie organ ma obowiązek uwzględnienia postanowień konstytucyjnych, a strona może skutecznie się na nie powołać.
- Przed wszystkimi organami i pracownikami urzędów w obszarze realizacji i stosowania prawa publicznego.
- Przed wszystkimi organami I i II instancji, a także innymi organami kontrolnymi oraz nadzorczymi.
