Struktura i agendy ONZ

Organizacja Narodów Zjednoczonych składa się z pięciu zasadniczych organów. Każde z nich, za wyjątkiem Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, który urzęduje w Hadze, ma swą siedzibę w Nowym Jorku.
Zgromadzenie Ogólne – jeden z dwóch głównych organów ONZ (obok Rady Bezpieczeństwa ONZ). Składa się z wszystkich członków ONZ, a każde państwo członkowskie ma jeden głos. Obraduje podczas corocznych sesji zwyczajnych, a sesje nadzwyczajne mogą być zwoływane przez Radę Bezpieczeństwa lub zwykłą większość głosów członków Zgromadzenia w momencie zagrożenia pokoju światowego. Zgromadzenie Ogólne posiada 7 głównych komisji: I – Polityczna i bezpieczeństwa, II – Ekonomiczna i finansowa, III – Społeczna, humanitarna i kulturalna, IV – Powiernicza i obszarów nieautonomicznych, V – Administracyjno-budżetowa, VI – Prawna, VII – Polityczna specjalna dla spraw szczególnej wagi, poza tym Komisje proceduralne, stałe komitety i kilkadziesiąt organów pomocniczych oraz 7 specjalnych komitetów zajmujących się prawami człowieka, w tym Komitet Praw Człowieka i Komitet Praw Dzieci. Wraz z Radą Gospodarczo-Społeczną współzarządza m.in. UNICEF, UNCTAD, Urzędem Wysokiego Komisarza NZ ds. Uchodźców, Programem Ochrony Środowiska, Światowym Programem Żywieniowym. Do każdej komisji należą wszystkie państwa członkowskie. Do zadań Zgromadzenia Ogólnego ONZ należą m. in.: zatwierdzanie nowowybranego Sekretarza Generalnego, rewizje Karty NZ, sprawy pokoju, bezpieczeństwa itp.
Rada Bezpieczeństwa – tworzy ją 5 członków stałych: Chiny, Francja, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Rosja oraz 10 członków niestałych wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na kadencję dwuletnią (5 z Afryki i Azji, 2 z Ameryki Łacińskiej i 3 z Europy). Decyzje w Radzie Bezpieczeństwa zapadają w sprawach formalnych zwykłą większością głosów, natomiast w sprawach merytorycznych większością 9 głosów, w tym jednomyślnością mocarstw, czyli 5 członków stałych. Państwa członkowskie są zobowiązane do wypełniania decyzji Rady Bezpieczeństwa. Do najważniejszych kompetencji Rady Bezpieczeństwa należą: wyłączne prawo nakładania sankcji politycznych i ekonomicznych oraz decyzje co do użycia Sił Zbrojnych ONZ w celu przeciwdziałania agresji lub usuwania jej skutków. Kompetencje te są przejawem dominacji mocarstw, bowiem Rada Bezpieczeństwa jest centralnym ogniwem systemu bezpieczeństwa zbiorowego i utrzymania światowego status quo. Rada Bezpieczeństwa ponosi główną odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
Sekretariat – główny organ administracyjny. Kieruje nim Sekretarz Generalny, który wybierany jest na kadencję pięcioletnią przez Zgromadzenie Ogólne na wniosek Rady Bezpieczeństwa. Zwyczajowo przyjęte jest, iż pochodzi on z kraju nie będącego mocarstwem. Do obowiązków sekretarza generalnego ONZ należy, poza administracją i zarządzaniem Sekretariatem, reprezentowanie NZ wobec wszystkich państw i organizacji, utrzymywanie stałych kontaktów z państwami członkowskimi, koordynacja i inspirowanie działań, tworzenie strategii ONZ, pośrednictwo w sporach międzynarodowych, nadzór nad przestrzeganiem praw człowieka i pomocą humanitarną. Od stycznia 1997 r. funkcję tę pełni Kofi Annan.
Rada Gospodarczo-Społeczna – składa się z 54 przedstawicieli państw członkowskich wybieranych na 3 lata wg klucza geograficznego (14 państw z Afryki, 11 – Azji, 10 – Ameryki, 13 – wysoko uprzemysłowionych oraz 6 z Europy Środkowo-Wschodniej). 1/3 składu jest zmieniana co rok. Rada Społeczno-Gospodarcza posiada 5 stałych regionalnych Komisji oraz kilka zajmujących się określoną dziedziną np. rozwojem społecznym, demografią, prawami człowieka, narkotykami. Debatuje ona nad sprawami ekonomicznymi i społecznymi, m.in. w sprawie poszanowania praw mniejszości, problemów zatrudnienia ludności, ochrony zdrowia, ma nadzorować realizację specjalnych programów społecznych i gospodarczych ONZ oraz wyspecjalizowanych agend. Obecnie wytworzyła się niezwykle rozbudowana i skomplikowana struktura powiązań Rady z różnymi agendami, komisjami, doraźnymi programami, jest ona stroną w specjalnych umowach z organizacjami wyspecjalizowanymi. Przyczyną rosnącego znaczenia Rady jest fakt coraz większej roli współpracy i pomocy gospodarczej w stosunkach międzynarodowych.
Rada Powiernicza – której rola wygasła wraz z ogłaszaniem niepodległości terytoriów powierniczych.
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości – główny organ sądowniczy ONZ. 15 sędziów jest wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na okres 9 lat. Nie mogą oni zajmować żadnych stanowisk politycznych i administracyjnych. Wyroki Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w sporach międzypaństwowych są ostateczne. Drugą funkcją MTS jest udzielanie opinii doradczych organom ONZ.

Z Organizacją Narodów Zjednoczonych zostało powiązanych wiele wyspecjalizowanych organizacji międzynarodowych, utworzonych na mocy umów między rządami, nadających im szerokie kompetencje w różnych dziedzinach. Zadaniem ONZ jest nadzór nad nimi, który sprawuje przez Radę Gospodarczo-Społeczną, koordynującą ich działalność, zlecającą zadania, zbierającą sprawozdania. Dysponują one jednak równocześnie dużą niezależnością, o czym decydują odrębne wewnętrzne struktury, własne źródła dochodu, budżet. Są to m. in.:
ILO – Międzynarodowa Organizacja Pracy (założona w 1919 r.) – w swojej działalności dąży do stymulowania działań zmierzających do poprawy warunków pracy pracowników na całym świecie i tworzenia systemów zabezpieczeń społecznych. W toku odbywanych corocznie konferencji uchwala różnorodne zalecenia i konwencje, przekazywane następnie państwom członkowskim do realizacji i ratyfikowania, przez które zobowiązuje kraje członkowskie oraz sygnatariuszy określonych konwencji do tworzenia i przestrzegania określonych rozwiązań prawnych z zakresu prawa pracy. W 1969 MOP została uhonorowana pokojową Nagrodą Nobla.
FAO – Organizacja Wyżywienia i Rolnictwa (1945) – popiera międzynarodową działalność zmierzającą m.in. do: polepszenia wytwarzania, wymiany i dystrybucji produktów rolnictwa, leśnictwa, rybołówstwa oraz zachowania zasobów naturalnych, podnoszenia konsumpcji, poprawy warunków życia na wsi. Do zadań FAO należy: doskonalenie produkcji, wymiany i rozprowadzania produktów rolniczych, leśnictwa i rybołówstwa, stabilizacja cen na surowce rolnicze przez system subsydiów, udzielanie pomocy technicznej krajom o niskiej kulturze rolnej.
Główne organy to: Konferencja (zbierająca się co 2 lata), Rada, Sekretariat. Przy rządach państw członkowskich działają krajowe komitety tej organizacji, a także dziewięć biur regionalnych.
Od 1960 rozwija tzw. kampanię walki z głodem, zmierzającą do zwiększenia produkcji żywności przez stosowanie nowoczesnych metod w rolnictwie. Od 1961 prowadzi wspólnie z ONZ akcję pod nazwą Światowy Program Żywnościowy, której celem jest udzielanie pomocy żywnościowej krajom rozwijającym się i dotkniętym klęskami żywiołowymi. Polska jest członkiem FAO od 1945 (z przerwą 1950-1957).
WHO – Światowa Organizacja Zdrowia (1946) – z siedzibą w Genewie. Liczy 187 członków. Celem WHO jest dążenie do poprawy i ochrony zdrowia wszystkich ludzi, oznacza to zwalczanie chorób zakaźnych, rozwój służby zdrowia, szkolnictwa, oświaty medycznej głównie w krajach rozwijających się, działalność informacyjno-statystyczną. WHO współpracuje ściśle z Bankiem Światowym. W jej strukturze znajduje się Światowe Zgromadzenie Zdrowia, Rada Wykonawcza i Sekretariat oraz 6 biur regionalnych.
IBRD – Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (1944) – popularnie nazywany Bankiem Światowym. Wraz z afiliowanymi przy nim: Międzynarodową Korporacją Finansową i Międzynarodowym Stowarzyszeniem Rozwoju stanowi największą międzynarodową organizację finansową udzielającą pomocy kredytowej przede wszystkim krajom rozwijającym się. Członkami banku mogą być kraje należące jednocześnie do Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Środki na udzielanie pożyczek Bank Światowy czerpie przede wszystkim z emisji obligacji na rynkach kapitałowych krajów wysoko rozwiniętych, z wpłat gotówkowych krajów członkowskich oraz z własnych funduszy rezerwowych zgromadzonych w ciągu całego okresu istnienia i działania. MBOiR udziela kredytów jedynie rządom krajów członkowskich lub podmiotom gospodarczym działającym w tych krajach, ale pod warunkiem uzyskania na spłatę tych kredytów gwarancji rządowych. Kredyty udzielane przez MBOiR są przeznaczane z reguły na finansowanie konkretnych przedsięwzięć i projektów, ale również na finansowanie strukturalnych przemian w gospodarkach krajów rozwijających się. Oprócz kredytów MBOiR udziela również fachowej pomocy doradczej, wysyłając do krajów, którym pomaga, swoich ekspertów. Polska była jednym z krajów założycielskich MBOiR, po czym w 1950 wystąpiła z niego, a następnie, po złożeniu w 1981 wniosku o ponowne przyjęcie, jest od 1986 członkiem MBOiR.
IDA – Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (1960) – utworzone zostało jako organ wspomagający Bank Światowy, którego władze są jednocześnie władzami Stowarzyszenia. Głównym celem IDA jest pomoc finansowa krajom rozwijającym się o najmniejszym dochodzie narodowym. Nieoprocentowane kredyty przeznaczone są na realizację konkretnych projektów inwestycyjnych z zakresu odbudowy, rozwoju i walki z ubóstwem. W specjalnych okolicznościach Stowarzyszenie może udzielać kredytów na realizację programów gospodarczych, jeżeli stanowią one najlepszą formę popierania rozwoju gospodarczego kraju członkowskiego.
IFC – Międzynarodowa Korporacja Finansowa (1956) – udziela pożyczek przedsiębiorstwom w krajach członkowskich. Powstała przy Banku Światowym.
IMF – Międzynarodowy Fundusz Walutowy (1944) – międzynarodowa organizacja finansowa, o której powołaniu postanowiono jednocześnie z powołaniem Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju. Do jego zadań należy przede wszystkim: popieranie międzynarodowej współpracy walutowej oraz uporządkowanych stosunków walutowych, tworzenie warunków dla wielostronnego regulowania należności za bieżące operacje w handlu międzynarodowym, udzielanie pomocy w likwidacji trudności płatniczych, wpływanie na zachowanie pożądanego stopnia płynności międzynarodowych systemów płatniczych, podejmowanie działań zmierzających do uporządkowanego rozwoju i wzrostu handlu międzynarodowego. Państwa członkowskie IMF zobowiązane są udostępniać szczegółowe informacje gospodarcze, dzięki którym władze IMF mogą oceniać ich sytuację gospodarczą i finansową oraz podejmować określone decyzje. Finansowanie działalności IMF jest oparte na kapitale zakładowym, który powstał z wpłat udziałów przez państwa członkowskie. Wysokość udziału poszczególnych państw-członków IMF jest uzależniona od stopnia rozwoju gospodarczego danego kraju, jego pozycji w światowej gospodarce, udziału w handlu światowym oraz zdolności płatniczej. IMF prowadzi również działalność kredytową wobec swoich członków mających deficyt bilansu płatniczego. Polega ona na umożliwieniu państwu członkowskiemu zakupu potrzebnych walut innych państw członkowskich za walutę własną oraz na udzielaniu pożyczek na pokrycie deficytu bilansu płatniczego. Działalność ta jest prowadzona w porozumieniu z rządami poszczególnych państw i jest obwarowana warunkiem przestrzegania, nałożonych przez IMF ścisłych ustaleń, które mają na celu kontrolę nad gospodarką pożyczkobiorcy. Kontrola ta może dotyczyć m.in. ograniczenia wydatków rządowych, ograniczenia wzrostu płac, poziomu inflacji itp. Polska należała do IMF od chwili jego założenia do 1950, kiedy to wystąpiła z niego, by następnie, po złożeniu w 1981 wniosku o ponowne przyjęcie, zostać w 1986 jego członkiem.
ICAO – Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (1944) – zajmuje się rozwojem techniki i organizacji międzynarodowego transportu lotniczego w aspekcie bezpieczeństwa, nawigacji, meteorologii, łączności, procedur, kontroli ruchu i zagadnień prawnych.
Obszar ziemski podzielony jest na 5 Regionów z własnymi Zarządami, a władzami (wybieranymi co 3 lata) są Zgromadzenie Ogólne i Rada Wykonawcza.
UPU – Powszechny Związek Pocztowy (1874) – z siedzibą w Bernie. Jego głównymi celami są: organizowanie i stałe usprawnianie służb pocztowych oraz zapewnianie współpracy międzynarodowej w tym zakresie. Polska jest jego członkiem od 1919.
ITU – Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny (1932) – zajmuje się ulepszaniem i rozwojem urządzeń telekomunikacyjnych oraz koordynacją działalności krajów członkowskich.
WMO – Światowa Organizacja Meteorologiczna (1947) – jej głównym zadaniem jest organizacja i koordynacja działań służb meteorologicznych różnych krajów, ujednolicanie metod obserwacji meteorologicznych i rozpowszechnianie prognoz pogody. Światowa Organizacja Meteorologiczna organizuje co 4 lata Światowe Kongresy Meteorologiczne.
IMO – Międzynarodowa Organizacja Morska (1948) – zajmuje się zagadnieniami technicznymi i nawigacyjnymi żeglugi morskiej oraz zapewnieniem najwyższego bezpieczeństwa i sprawności żeglugi. Polska jest członkiem IMO od 1960 r.
IAEA – Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (1956) – utworzona została w celu koordynacji działań na rzecz pokojowego wykorzystania energii atomowej. Od tego czasu Agencja rozwija działalność w zakresie informacji naukowej i technicznej, czemu służy zainicjowany w 1970 Międzynarodowy System Informacji Dotyczący Energii Jądrowej. Najwyższym organem jest Konferencja Ogólna skupiająca wszystkich członków. Władzę wykonawczą pełni Rada Gubernatorów złożona z 25 członków, na czele sekretariatu stoi Dyrektor Generalny.
WTO – Światowa Organizacja Handlu (1994) – jej głównym zadaniem jest liberalizacja międzynarodowego handlu dobrami i usługami, obniżanie ceł i taryf, przestrzegania praw własności intelektualnej, prowadzenie wspierającej handel polityki inwestycyjnej, rozstrzyganie sporów dotyczących wymiany handlowej. Kraje przystępujące do WTO zobowiązane są do dostosowania ustawodawstwa wewnętrznego do norm Organizacji oraz udzielania koncesji handlowych podmiotom zagranicznym. Polska należała do państw założycielskich WTO i ratyfikowała 1995 stosowne porozumienie.
GATT – Układ Ogólny o Taryfach Celnych i Handlu – międzynarodowe porozumienie podpisane w 1947 r. w Genewie przez 23 państwa członkowskie ONZ. W 1995 roku został włączony do WTO jako tzw. GATT 94. Polska należy do GATT od 1967 roku.

Organizacje utworzone przez Zgromadzenie Ogólne ONZ:
UNESCO – Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (1945) – za główne cele stawia sobie utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa poprzez oddziaływanie na sferę wychowania, nauki i kultury poszczególnych członków, wymianę kulturalną i wzajemne poznanie różnych kultur. Organy: Konferencja Ogólna (zbierająca się co 2 lata), Rada Wykonawcza, Sekretariat z dyrektorem generalnym na czele. Konferencja decyduje o budżecie i sprawach organizacyjnych, Rada sprawuje funkcje kontrolne. Siedzibą jest Paryż. We wszystkich krajach członkowskich działają komitety krajowe, które starają się wprowadzać program UNESCO.
UNICEF – Międzynarodowy Fundusz Narodów Zjednoczonych Pomocy Dzieciom (1946) – organizacja międzynarodowa utworzona na rzecz pomocy potrzebującym dzieciom z całego świata, zwłaszcza z krajów słabo rozwiniętych lub dotkniętych klęską żywiołową.
UNHCR – Urząd Wysokiego Komisarza ONZ do spraw Uchodźców (1951) – zajmuje się ochroną uchodźców oraz pomocą w repatriacji. W 1954 i 1981 Urząd otrzymał pokojową Nagrodę Nobla.
UNIDO – Organizacja NZ do spraw Rozwoju Przemysłowego (1966) – działa na rzecz rozwoju przemysłu. Mobilizuje środki w celu wspomagania rozwoju i przyspieszenia uprzemysłowienia krajów rozwijających się. Koordynuje działalność wszystkich wyspecjalizowanych agend ONZ w tym zakresie. Główne cele działania to: pomoc dla krajów o słabej infrastrukturze przemysłowej w zakresie kierowania przemysłem i stymulowania wzrostu gospodarczego, pomoc w uzyskaniu kredytów w celu finansowania określonych przedsięwzięć przemysłowych, planowanie rozwoju przemysłowego, inwestycji i przetwarzania surowców wtórnych. Głównymi organami UNIDO są: Rada Rozwoju Przemysłowego i Sekretariat.
UNCTAD – Konferencja Narodów Zjednoczonych do spraw Handlu i Rozwoju (1964) – działają stale 4 główne Komisje – surowcowa, przemysłowa, obrotów niewidzialnych i transportu morskiego. Zadaniem UNCTAD jest koordynacja całej działalności międzynarodowej w dziedzinie współpracy gospodarczej, regionalnej i polityki rozwojowej. Cele te realizowane były przez 4 lata wspólnie z GATT w ramach powołanego w 1964 Międzynarodowego Centrum Handlowego. Jednak faktycznie problemy różnic Północ–Południe nie zostały rozwiązane, a UNCTAD pozostała użytecznym forum konsultacji i wymiany informacji.