Problematyka "Lalki" Prusa

Tematem "Lalki" jest klęska dwóch ideologii: pozytywizmu i romantyzmu, ukazane na tle przemian dziejowych: wygasania walk narodowowyzwoleńczych i rodzenia się kapitalizmu. Uwaga autora koncentruje się wokół zagadnień politycznych, społeczno-ekonomicznych i kulturalnych. Im też podporządkowana jest konstrukcja portretów psychologicznych powieściowych postaci.

Bolesław Prus w "Lalce" przedstawia szeroki obraz społeczeństwa Warszawy. Warstwa bogata nadużywa wręcz życia ulegając swym kosztownym zachciankom. Sprawy kraju zepchnęli na plan dalszy a nawet wykazują zupełną obojętność na losy ojczyzny. Przedstawiciele arystokracji kierują się egoizmem klasowym i pogonią za pieniądzem do tego stopnia iż obciążają majątek hipoteką ubożejąc z dnia na dzień. Nie do pomyślenia jest zadawać się z dorobkiewiczami, chyba że w celach czysto materialnych. Łęccy są właśnie takim przykładem. Zastawiają rodowe pamiątki, a jedynym sposobem ochrony przed bankructwem jest wyjście Izabeli za człowieka bogatego. Jest to typowy przykład przenikania się warstw społecznych, co prowadzi do mieszania się szlachty z mieszczanami (deklasacja szlachty). Wokulski stara się uzdrowić przemysł polski znajdując nowe rynki zbytu, do czego potrzebuje nowych kapitałów. Jednak nie spotyka się z odzewem na swój apel gdyż, ludzie do których kieruje swe słowa myślą jedynie o zyskach a nie inwestycjach. Prus w bardzo kontrastowy sposób zestawia z sobą życie bogatych i biednych. Opis egzystencji ludzkiej na Powiślu kreuje w sposób naturalistyczny. Dzielnica ta przypomina jeden wielki śmietnik, jest pełna brudnych obdrapanych budynków. Mieszkańcy to w większości bezrobotni, zdolni do kradzieży i napadów. Ukazuje w tych miejscach liczne przypadki prostytucji i żebractwa. Powieść Prusa można nazwać powieścią o klęsce ideologii pozytywistycznej. Obala ona możliwości zjednoczenia narodu czy realizacji haseł "pracy organicznej" i "pracy u podstaw". Społeczeństwo nie jest zainteresowanie reformami. Istnieje ogromna przepaść między teorią i praktyką. Nie da się odnaleźć realizacji haseł pozytywistycznych. Wokulski jest jedynym człowiekiem, który pragnie coś zmienić jednak ponosi klęskę, która nie jest jego winą. Obciążyć tym można jedynie społeczeństwo, które jest zaślepione ciągłą pogonią za pieniądzem. Powoduje to zagubienie gdzieś pozytywistycznych haseł a pozostaje jedynie egoizm duma i pycha. Prus oskarża arystokrację i posuwa się nawet do stwierdzenia, iż jeśli reformy nie zostaną przeprowadzone doprowadzi to do upadku Polski.

"Lalka" składa się z rozdziałów logicznie ze sobą powiązanych. Występuje dwutorowość narracyjna (drugi narrator występuje w Pamiętnikach starego subiekta). Powieść zbudowana jest z dwóch zazębiających się wątków. Główny narrator nie ujawnia się, lecz przekazuje czytelnikowi wydarzenia i przytacza myśli. Wokulskiego poznajemy zanim pojawia się w akcji powieści. Akcja rozgrywa się od III 1878 do IX 1879 na ulicach Warszawy, zaś przedakcja dotyczy wyboru cesarza Napoleona w 1840 i wojny włoskiej w 1859 aż do lat 60-70. Prus wprowadza wątek miłosny, który stanowi uczucie Wokulskiego do Izabeli Łęckiej. Stanisław jest nie tylko pozytywistą co udowadnia w swoim postępowaniu, lecz kocha jak romantyk. Po śmierci żony zakochuje się bez wzajemności w Izabeli. Postanawia ją zdobyć a właściwie kupić, co spotyka się z ostrym sprzeciwem Izabeli. Ona sama wyobcowana z uczuć niepotrafiąca nikogo pokochać, była kobietą płytką i pustą. Doprowadza to w końcu do samobójstwa głównego bohatera jednak nie jest to do końca sprecyzowana wiadomość.

Idealizm w Lalce

Idealizm jest pojęciem, które bardziej pasuje do epoki romantyzmu niż pozytywizmu. Jest to postawa sprzeczna wobec realizmu. Idealista to człowiek kierujący się w postępowaniu wzniosłymi zasadami, zdolny do poświęceń dla ich realizacji, taki ktoś wyobraża sobie świat lepszym niż on w istocie jest. Idealista to marzyciel, fanatyk idei, która przesłoniła mu realne spojrzenie na świat. Idealizm jest jednym z zagadnień wspomnianych w Lalce Prusa. Bo oto pisarz przedstawia trzy pokolenia idealistów, trzech przedstawicieli tej postawy.

Są to:
- Idealista polityczny - Ignacy Rzecki. Stary subiekt był maniakiem bonapartyzmu. Tak wbił sobie do głowy myśl o wyzwoleniu, które przyniesie idea Napoleona, wskrzeszona przez potomków cesarza, że nawet prywatną walkę Wokulskiego pojmował jako działania spiskowe. Zacięty bonapartysta, uczestnik walk na Węgrzech nie przyjmował do wiadomości, że są to nierealne rojenia. W osobie i dziedzictwie Napoleona widział możliwość wyzwolenia ukochanej ojczyzny.
- Idealista miłości - Stanisław Wokulski. Ten skądinąd rozsądny, twardy człowiek dał się opanować i obezwładnić wyobrażeniu o miłości. Uosobieniem tego uczucia, ideałem kobiety, była w jego oczach panna Łęcka. Nie dostrzegł realiów, nie chciał znać prawdy o sytuacji - zatopił się w marzeniu o szczęśliwej miłości, pięknym i bogatym wnętrzu wybranki i robił wszystko, by ją zdobyć.
- Idealista nauki - Julian Ochocki. Ten młody arystokrata był zarażony ideą nauki, wchłonęła go magia wiedzy, nieograniczonych możliwości człowieka. Marzenie o latających maszynach, pokonaniu niedostępnych dziedzin, tajnikach wiedzy opanowało umysł tego bohatera. Ochocki próbował żyć normalnie - lecz gdy miał do wyboru spotkanie towarzyskie, romans lub pracę badawczą - wybierał tę ostatnią.

Idea Rzeckiego nie miała szans powodzenia. Idea Wokulskiego przyniosła opłakane skutki. Jedynie idea Ochockiego wydaje się mieć pewne szanse powodzenia. To dzięki ludziom pokroju Ochockiego możliwy jest postęp w nauce i osiągnięcia wynalazków.

Warstwy znaczeniowe Lalki

1. Powieść o ludzkiej psychice, uczuciach, wielkiej miłości i skomplikowanej naturze ludzkiej.
- głównym pniem jest miłość Stacha do Izabeli. Obserwacja psychiki i postępowania zakochanego mężczyzny, reakcja "zaatakowanej" takim uczuciem kobiety, kolejne etapy uczucia, jego siła. Miłość pani Stawskiej do Stacha (wariant uczciwej, wartościowej miłości). Miłość Rzeckiego do pani Stawskiej (uczucie ojcowskie, ale nie pozbawione erotyzmu).

2. Powieść o trzech pokoleniach idealistów.
- reprezentuje je Rzecki, Wokulski i Ochocki. Trzy potężne sfery, których ów idealizm dotyczy - to polityka, miłość i nauka.

3. Powieść o społeczeństwie polskim końca XIX wieku.
- arystokracja (Łęccy, Krzeszowscy, Zasławscy) - zbiór utracjuszy, dziwadeł, brak energii
- mieszczaństwo (Rzecki, subiekci, Szuman, Mincel) - pracują na swoje utrzymanie, wartościowa, acz bezradna wobec wielkich problemów kraju część społeczeństwa.
- biedota (Magdalenka, mieszkańcy Powiśla, Węgiełek) - to właśnie "podstawy", nad którymi trzeba pracować, którym trzeba pomóc. Potrzeba tu reform i działań ze strony klas rządzących.

4. Powieść o straconych złudzeniach.
- zderzenie marzeń głównego bohatera z rzeczywistością. Wokulski wierzył, że pracą, pieniędzmi, szlachetnością zdobędzie uczucie Izabeli i pokona stary porządek. Lalka jest powieścią o człowieku, który chciał pokonać świat i któremu się nie udało.

5. Powieść obyczajowa - panorama życia w Warszawie końca wieku XIX.
- dzięki Prusowi wiemy jak mieszkali studenci, jak odbywały się wyścigi konne, kwesty w Łazienkach i grzybobranie na prowincji. Prus oddaje swoją współczesność ze skrupulanctwa wieńczoną - zgodne z faktem są nawet drobne wydarzenia i szczegóły topografii miasta.

6. Powieść filozoficzna - refleksja z egzystencji ludzkiej.
- porównanie ludzi do zabawek lub aktorów na scenie. Rzecki rozważa sens ludzkiego życia, gdy obserwuje zabawki w witrynie swojego sklepu. Być może tak jak nakręcone marionetki żyjemy, pociągani za sznurki, nieświadomi przyczyn i kresu egzystencji.

7. Powieść o sytuacji Polski i patriotyzmie.
- funkcjonuje w powieści legenda napoleońska i wspomnienie Wiosny Ludów. "Patriotyzm" współczesny jest w powieści zakamuflowany ze względów cenzurowanych, ale ujawnia się - choćby przy organizacji Spółki Handlu zbożem - w postawach księcia i innych arystokratów.