Droga pokarmu na przykładzie bułki przez układ pokarmowy

Bułka z masłem i serem włożona do jamy ustnej jest odgryzana przez zęby siekacze. Następnie zostaje rozdrobniona przez zęby przedtrzonowe i trzonowe w procesie gryzienia i żucia. Uformowane w jamie ustnej kęsy pokarmowe z bułki zwilżone śliną wytworzoną przez ślinianki dzięki ruchom języka i policzków są przesuwane ku tyłowi i "wciskane" do gardła. Jest to pierwszy etap procesu połykania.

Obecność pokarmu w gardle powoduje odruchowy skurcz mięśni gardła i krtani, wskutek czego podniebienie miękkie unosi się i zamyka drogę do jamy nosowej, krtań unosi się i zostaje zamknięta przez nagłośnię, łuki podniebienne oddzielające gardło od jamy ustnej zbliżają się do siebie. W ten sposób zostają zamknięte połączenia gardła z drogami oddechowymi i odcięta droga powrotna pokarmu do jamy ustnej. Skurcze mięśni okrężnych gardła powodują przesuwanie się kęsa pokarmowego jedyną pozostała drogą - do przełyku. W przełyku skurcze mięśni ścian szybko przesuwają pokarm do żołądka.

Część bliższa żołądka służy przede wszystkim do gromadzenia pokarmu. Mięśnie tej części żołądka ulegają rozluźnieniu podczas połykania pokarmu, co umożliwia zwiększanie objętości żołądka. W części dalszej żołądka odbywa się mieszanie pokarmu z tzw. sokiem żołądkowym i homogenizowanie jego cząsteczek. Skurcze tej części żołądka powodują wielokrotne przesuwanie treści pokarmowej tam i z powrotem i wytłaczają małe jej porcje do jelita cienkiego.

Sok żołądkowy jest mieszaniną wydzielin różnych komórek błony śluzowej żołądka. Do najważniejszych składników zaliczamy: kwas solny, pepsyna (enzym trawiący białka), śluz i tzw. czynnik wewnętrzny. Kwas solny powoduje silne zakwaszenie treści pokarmowej. Umożliwia upłynnienie wielu składników stałych pokarmu np. włókien mięsnych, działa bakteriobójczo i stwarza właściwe środowisko dla trawiennego działania enzymu pepsyny. Enzym ten powoduje rozłożenie cząsteczek białek pokarmowych na łańcuchy peptydowe. Śluz, będący mieszaniną związków wielkocząsteczkowych (głównie białek i wielocukrów), ma strukturę żelu. Osłania on błonę śluzową żołądka przed drażniącym działaniem kwasu solnego i ułatwia przesuwanie pokarmu. Czynnik wewnętrzny jest to substancja, które wiąże zawartą w pokarmie witaminę B12 i w ten sposób umożliwia jej wchłanianie w jelicie.

W odcinku jelita cienkiego składniki pokarmowe ulegają ostatecznemu strawieniu i wchłonięciu. Procesy te zachodzą w trakcie powolnego przesuwania treści pokarmowej w kierunku jelita grubego. Jelito cienkie dzieli się na 3 części: górny odcinek - nosi nazwę dwunastnicy, środkowy - jelita czczego, a dolny - jelita krętego.
Trawienie i wchłanianie większości składników pokarmowych kończy się w części środkowej jelita czczego. Pozostała część jelita cienkiego spełnia rolę rezerwową, w normalnych warunkach wchłaniane są w niej tylko sole żółciowe oraz witamina B12.

W jelicie cienkim działają wszystkie rodzaje enzymów rozkładających składniki pokarmowe: amylazy rozkładające skrobię i oligosacharydazy rozkładające dwucukry, peptydazy rozkładające polipeptydy, tj. produkty trawienia żołądkowego białek, oraz lipazy rozkładające tłuszcze. Część z tych enzymów pochodzi z trzustki i dostaje się do jelita z sokiem trzustkowym, część natomiast znajduje się z tzw. mikrokosmkach, czyli wypustkach błony komórkowej nabłonka jelitowego lub na ich powierzchni.

Sok trzustkowy dostaje się do dwunastnicy przez przewód trzustkowy. W skład tego soku oprócz enzymów trawiennych wchodzą wodorowęglany, które neutralizują kwaśny odczyn treści pokarmowej przechodzącej z żołądka do dwunastnicy. Do dwunastnicy wlewana jest także żółć wydzielana przez wątrobę.

Głównym składnikiem żółci są sole żółciowe, ułatwiające trawienie tłuszczów. Spełniają one rolę detergentów, które powodują rozbicie tłuszczów na małe kulki zawieszone w środowisku wodnym. W okresie między posiłkami żółć wydzielana przez wątrobę gromadzi się w pęcherzyku żółciowym, gdzie ulega zagęszczeniu. W okresie trawienia skurcze pęcherzyka żółciowego powodują jego opróżnienie i dopływ dodatkowej porcji żółci do dwunastnicy.

Wchłanianie w jelicie cienkim odbywa się poprzez doskonale przystosowaną do tej czynności błonę śluzową. Jej powierzchnia jest zwielokrotniona przez liczne fałdy oraz palczaste wyrostki zwane kosmkami jelitowymi. Kosmki pokrywa warstwa komórek nabłonkowych, a w środku każdego z nich znajduje się naczynie tętnicze i żylne wraz z siecią naczyń włosowatych oraz ślepo zakończone naczynie limfatyczne. Dzięki fałdom, kosmkom i mikrokosmkom występującym na powierzchni komórek nabłonka, łączna powierzchnia wchłaniania wynosi ok. 200m2, co odpowiada powierzchni kortu tenisowego. Mechanizmy wchłaniania jelitowego opierają się na podstawowych procesach przenikania wody i substancji drobno- i wielkocząsteczkowych przez błony komórkowe.
Woda z jelita przenika do krwi i limfy na drodze dyfuzji. Gradient osmotyczny warunkujący dyfuzję powstaje w wyniku czynnego transportu składników mineralnych i innych związków - przez błony komórek nabłonka jelitowego. Również na drodze dyfuzji przechodzą do komórek nabłonka jelitowego wolne kwasy tłuszczowe, powstające w wyniku rozkładu tłuszczów pokarmowych. W komórkach nabłonka syntetyzowane są z nich ponownie tłuszcze, które tworzą wraz ze specjalnymi białkami i cholesterolem kuliste struktury zwane chylomikronami, wydzielane do limfy.

Większość składników pokarmowych wchłania się w jelicie w takiej ilości, w jakiej jest dostarczana, niezależnie od zapotrzebowania organizmu. Wyjątek stanowi wapń i żelazo.

Wchłanianie wapnia jest regulowane przez witaminę D, natomiast jony żelaza tworzą w nabłonku jelitowym kompleks z białkiem ferrytyną i tylko część z nich uwalniana jest do krwi. Ten ostatni proces zależy od obecności innego białka krwi - zwanego transferyną.

W jelicie grubym, stanowiącym ostatni odcinek przewodu pokarmowego, wchłaniana jest w dalszym ciągu woda i jony sodowe oraz gromadzone są nie strawione resztki pokarmu. Resztki te, częściowo rozłożone przez bakterie zamieszkujące jelito grube, tworzą kał (stolec), który wydalany jest okresowo przez odbyt.
Jelito grube dzieli sie na jelito ślepe (kątnicę) z wyrostkiem robaczkowym, okrężnicę i odbytnicę zakończona odbytem. Odbyt zamknięty jest przez okrężny zwieracz wewnętrzny odbytu zbudowany z mięśni poprzecznie prążkowanych.

Oprócz ruchów perylistycznych w jelicie grubym występują tzw. ruchy masowe, które polegają na obkurczaniu się dużych segmentów jelita powodujących szybkie przesuwanie całej zawartości okrężnicy w kierunku odbytnicy.

Rozciąganie ścian odbytnicy przez masy kałowe powoduje podrażnienie znajdujących się tam mechanoreceptorów, wywołuje uczucie parcia na stolec i zapoczątkowuje odruch wypróżnienia (czyli akt defekacji). Odruch ten jest regulowany przez komórki nerwowe śródścienne i podśluzówkowe jelita grubego, komórki nerwowe zlokalizowane w części krzyżowej rdzenia kręgowego tworzące przywspółczulny ośrodek defekacyjny oraz komórki nerwowe wyższych pięter ośrodkowego układu nerwowego, przede wszystkim komórki kory mózgowej.

Impulsy nerwowe pochodzące ze splotów nerwowych w ścianie jelita grubego i ośrodka defekacyjnego wzmagają perystaltykę i ruchy masowe jelita grubego oraz rozluźniają wewnętrzny zwieracz odbytu.

Rozluźnienie zewnętrznego zwieracza odbytu oraz skurcze mięśni brzucha i przepony, tworzących tzw. tłocznię brzuszną ułatwiającą wypróżnienie, sterowne są przez nerwy somatyczne. Odruch wypróżnienia może zostać stłumiony zależnie od naszej woli. Następuje wówczas zahamowanie aktywności ośrodka defekacyjnego w rdzeniu kręgowym, skurcz zwieraczy odbytu i rozkurcz odbytnicy. Kał wydalany jest w ilości ok 100 - 150 g/dobę (ok. 100g wody i 50 g składników stałych).