Europa po komunizmie na przykładzie trzech wybranych krajów Europy Środkowo-Wschodniej

UPADEK KOMUNIZMU W EUROPIE ? JESIEŃ NARODÓW

Jesień Ludów to wydarzenia, które przypadły pod koniec 1989 roku w Europie Środkowo-Wschodniej, związane z obaleniem ustroju komunistycznego w krajach tej części świata. Jesień Narodów zamknęła kilkuletni proces rozpadu porządku jałtańskiego w Europie Środkowo-Wschodniej, zaś ogół przemian do 1991 roku spowodował przede wszystkim odsunięcie partii komunistycznych od władzy w krajach znajdujących się w strefie wpływów ZSRR.
Główne przyczyny upadku komunizmu
Geneza wydarzeń Jesieni Ludów sięga początku lat 80. ? narodzin Solidarności w Polsce, nasilaniu się ruchów opozycyjnych, pierwszych prób reform w krajach socjalistycznych, w tym pieriestrojki i głasnosti w ZSRR.
Rozmowy Okrągłego Stołu w Polsce i sukces opozycji w wyborach parlamentarnych z 1989 roku stały się sygnałem do podobnych przemian w pozostałych krajach socjalistycznych Europy Środkowo-Wschodniej, przede wszystkim na Węgrzech, w Czechosłowacji, NRD, Bułgarii, Rumunii, Albanii.
U źródeł demokratycznych przemian 1989 leżały również wcześniejsze zrywy wolnościowe w krajach ?demokracji ludowej?. Miały one swój początek we wczesnych latach 50. XX w., a ich charakter sięgał od demonstracji i strajków po wielotygodniowe zbrojne konflikty. Do najbardziej znanych zrywów wolnościowych należały chronologicznie: Czerwiec 1953, Poznański Czerwiec 56, Powstanie węgierskie 1956, Praska wiosna, Marzec 1968, Grudzień 1970, Czerwiec 1976, Sierpień 1980. Ich wynikiem była stopniowa erozja systemu dominacji ZSRR nad swoimi państwami satelickimi w Europie Wschodniej.
Następstwa upadku komunizmu
W wyniku Jesieni Ludów ostatecznie zlikwidowano Układ Warszawski a wszystkie oddziały Armii Radzieckiej zostały wycofane ze wszystkich dotąd satelickich wobec ZSRR państw z: NRD, Czechosłowacji i Węgier, a także z Rumunii i Bułgarii. Wycofanie tych wojsk łączyło się także z demontażem stacjonujących na terytoriach tych krajów wyrzutni rakietowych pocisków z głowicami jądrowymi; operacja ta wydatnie zwiększyła poziom bezpieczeństwa w Europie i w świecie.
Pośrednim skutkiem Jesieni Ludów był też rozpad Jugosławii, w której przez kilka lat trwały krwawe wewnętrzne walki na tle etnicznym oraz pozostający w kontraście do doświadczeń jugosłowiańskich bezkrwawy rozpad Czechosłowacji na Czechy i Słowację. Skutkami upadku komunizmu były również przemiany w innych krajach pokomunistycznych takich jak: NRD, Polska, Węgry, Albania, Bułgaria, Rumunia.
Jesień Ludów przyniosła obalenie totalitarnego ustroju, przywróciła wolność słowa i demokrację w dawnych krajach bloku komunistycznego, ale nie przyniosła ich mieszkańcom dobrobytu na poziomie identycznym z krajami Europy Zachodniej, czego niektórzy z nich irracjonalnie oczekiwali. W niemal wszystkich krajach postkomunistycznych wkrótce do władzy doszła socjaldemokracja, często wywodząca się z dawnych partii komunistycznych. Niemniej jednak zdobycze demokratycznego sprawowania władzy wydają się niezagrożone, a postęp gospodarczy we wszystkich krajach, w których zaszły transformacje zapoczątkowane Większość z krajów biorących udział w Jesieni Ludów została przyjęta do NATO i do Unii Europejskiej (niektóre zaś są w trakcie negocjacji akcesyjnych).

I - Przemiany w NRD po 1989 roku

1.Upadek muru berlińskiego

Mur Berliński padł w nocy z czwartku, 9 listopada, na piątek, 10 listopada 1989, po przeszło 28 latach istnienia. Do otwarcia muru doprowadziły demonstracje w okresie Wendezeit (w przełomowym okresie friedliche Revolution w NRD, jesienią 1989) i żądania - w ówczesnej NRD - wolności podróżowania (otwarcia granic), jak również nieustanna tak zwana "Republikflucht" - ucieczka sporej części ludności Niemieckiej Republiki Demokratycznej do RFN poprzez inne kraje: częściowo przez ambasady w różnych wschodnioeuropejskich stolicach (między innymi w Pradze i Warszawie), częściowo przez Węgry poprzez otwartą od 11 września granicę z Austrią, a od początku listopada bezpośrednio przez Czechosłowację.

2. Konferencja dwa plus cztery

Konferencja ta odbywała się w 1990 roku. W spotkaniach tych udział brali: Niemiecka Republika Demokratyczna, Republika Federalna Niemiec, Francja, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. 12 września 1990 roku w Moskwie kraje te podpisały Traktat o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec, zwany także Traktatem dwa plus cztery, który otworzył drogę do zjednoczenia Niemiec. Podczas konferencji omawiano polityczne aspekty zjednoczenia, kształt granic, przynależność do struktur międzynarodowych czy wielkość armii.

Postanowienia traktatu dwa plus cztery:
* Zjednoczone Niemcy obejmą obszar RFN i NRD oraz obie części Berlina.
* Obecne granice są ostateczne, tzn. Niemcy zrzekają się roszczeń wobec innych krajów
* Niemcy potwierdzają uznanie pokoju i rezygnują z broni atomowej, chemicznej i biologicznej.
* Wielkość niemieckiej armii zostanie zredukowana z 500.000 do 370.000 żołnierzy.
* ZSRR wycofa swoje wojska z NRD najpóźniej do 1994 roku.
* W NRD nie mogą stacjonować wojska NATO oraz nie można umieszczać tam rakiet.
* Zakończenie podziału Berlina.
* Zjednoczone Niemcy uzyskają pełną suwerenność.

3. Zjednoczenie Niemiec

Zjednoczenie Niemiec oznacza przyłączenie Niemieckiej Republiki Demokratycznej do Republiki Federalnej Niemiec. Stało się faktem 3 października 1990 roku na mocy porozumienia zawartego podczas moskiewskiej konferencji dwa plus cztery. Układ ten podpisały obok NRD i RFN cztery dawne mocarstwa okupacyjne: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja i Związek Radziecki. 3 październik 1990 uznaje się jako oficjalna datę zjednoczenia Niemiec.

Ekonomiczną ceną zjednoczenia było 1,5 biliona euro jakie Niemcy zachodnie przekazały do 2004 roku wschodnim krajom związkowym w celu dostosowania wschodnioniemieckiej gospodarki i infrastruktury do poziomu zachodnich krajów związkowych. Cena społeczna to duża liczba (według sondaży tygodnika "Der Spiegel" jest to 30%) mieszkańców byłego NRD, którzy uważają się za ofiary procesu zjednoczeniowego.
Jednak mimo włożenia dużego wysiłku w wyrównanie poziomu życia i rozwój w dawnym NRD w stosunku do RFN, do dziś widać między nimi sporą różnicę. Fakt ten pokazuje nam jak silnie komunizm wpłynął na te tereny.

II - Przemiany w Polsce po 1989 roku

1. Transformacja w Polsce po 1989 roku
Były to zmiany w sferze polityki, gospodarki i struktury społecznej, których głównym celem było przejście od państwa komunistycznego do państwa w pełni demokratycznego na drodze reform. Prowadziła do wykształcenia się nowych struktur i instytucji politycznych posiadających poparcie społeczeństwa. Wyróżnia się przemiany:

? Społeczne
Ich głównym celem było przejście od biernego społeczeństwa postkomunistycznego do społeczeństwa obywatelskiego. Ogromną rolę w tej kwestii odgrywał czynnik historyczny. Walka Polaków z komunizmem oraz dążenie do wprowadzenia demokracji przejawiało się w spontanicznym buncie, organizowaniu strajków i demonstracji. Zmiany wystąpiły także w strukturze zawodowej i warstwowej.
Prywatyzacja przedsiębiorstw spowodowała spadek osób czynnych zawodowo, gdyż duża część pracujących przeszła na wcześniejszą emeryturę. Transformacja przyniosła ze sobą zmiany w podziale społeczeństwa polskiego na klasę robotniczą i chłopską.
Po 1989 roku wyróżniono 3 klasy:
1. klasa wyższa - obejmowała właścicieli i dyrektorów wielkich przedsiębiorstw, członków rządu, parlamentarzystów, artystów, doradców prawnych i finansowych oraz ekspertów różnych dziedzin
2. klasa średnia - obejmowała średnich i drobnych przedsiębiorców, rzemieślników, kupców, wykwalifikowanych robotników oraz większość inteligencji z wyższym wykształceniem
3. klasa niższa - obejmowała rolników indywidualnych, robotników niewykwalifikowanych oraz bezrobotnych.
? Ustrojowe
Państwo polskie w ramach przemian politycznych przechodziło od państwa autorytarnego do państwa demokratycznego. Za początek zmian uważa się datę 5 kwietnia 1989 roku, kiedy podpisano porozumienia ?Okrągłego Stołu?. W ramach owych porozumień przeobrażeniom uległy instytucje prawno ? polityczne. Do najważniejszych należy:
? wprowadzenie urzędu prezydenta, wyłanianego w wyborach powszechnych i bezpośrednich
? oddzielenie kompetencji władzy wykonawczej od kompetencji parlamentu
? wzmocnienie znaczenia rządu
? wprowadzenie dwuizbowego parlamentu (Sejm i Senat)
? wprowadzenie pluralizmu politycznego
? utworzenie Krajowej Rady Sądownictwa
Zgodnie z europejskimi standardami rozbudowano prawa i wolności człowieka i obywatela. Stworzono także prawne gwarancje ich przestrzegania.

? Gospodarcze
Transformacja w sferze gospodarki to proces przechodzenia od gospodarki scentralizowanej do gospodarki rynkowej. W Polsce wybrano tzw. wariant wstrząsowy, którego zadaniem była stabilizacja gospodarki i szybkie przejście do strefy wolnego rynku. Strategię działania przedstawiono pod nazwą ?plan Balcerowicza?. Jego głównym celem było opanowanie inflacji. Zadanie to zostało wykonane w marcu 1990 roku, gdy ceny wzrosły tylko o 6%.
Pozostałe punkty planu:
? wewnętrzna wymienialność złotówki
? koniec z dopłacaniem przez państwo do produkcji przemysłowej
? ścisła kontrola polityki monetarnej
? uzyskanie stabilnego punktu wymiany walut
? szybka prywatyzacja

? Dotyczące zmiany kierunku polityki gospodarczej
Po wyborze Tadeusza Mazowieckiego na premiera, utworzony został nowy rząd otwarty na kontakty z Europą Zachodnią. Po zmianie statusu Polski z państwa satelickiego na suwerenne zaczęto zabiegać o uregulowanie stosunków z sąsiadami. Pierwsze zmiany nastąpiły w stosunkach z Niemcami. Poparcie przez Polskę procesu zjednoczenia Niemiec doprowadziło do podpisania 3 października 1990 roku Traktatu o potwierdzeniu istniejącej między nimi granicy państwowej, a w czerwcu 1991 roku zawarto Traktat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy. Stosunki z Rosją były bardzo trudne. Początkowo w latach 1989-1991 celem polskiej polityki zagranicznej było zlikwidowanie wszelkiej zależności i współpracy z rozpadającym się ZSRR. Ochłodzenie wzajemnych stosunków wywołał fakt sprzeciwu Rosji dla dążenia Polski do struktur Europy Zachodniej. W 1991 roku Polska uregulowała stosunki ze swymi południowymi sąsiadami, czyli Czechami i Słowacją. Podpisano Układ o dobrym sąsiedztwie, solidarności i przyjacielskiej współpracy.
Integracja z Wspólnotą Europejską (dziś Unią Europejską) stała się najważniejszą sprawą dla polskiej polityki zagranicznej po 1989. W 1991 roku Wspólnota Europejska podpisała tzw. Układ Europejski, który rozpoczyna etap przygotowawczy dla włączenia Polski do grupy państw zrzeszonych w Unii Europejskiej. W roku 1997 Unia Europejska rozpoczyna negocjacje z Polską w sprawie wstąpienia naszego kraju w jej szeregi. 16 kwietnia 2003 państwa Unii Europejskiej podpisały traktat akcesyjny, w którym wyraziły zgodę na rozszerzenie Unii o 10 państw z Europy Środkowo- Wschodniej. Został on podpisany w Atenach. Po potwierdzeniu tekstu traktatu i zaakceptowaniu wniosków członkowskich przez organy UE 1 maja 2004 Polska wraz z 9 innymi państwami stała się członkiem UE.
Po rozpadzie ZSRR i rozwiązaniu Układu Warszawskiego Polska, Czechy i Węgry 18 lipca 1997 roku zostały zaproszone do przystąpienia do NATO. Ich włączenie w struktury NATO nastąpiło 12 marca 1999 roku.

? Mediów
Sytuacja mediów po roku 1989 zmieniła się radykalnie. Przede wszystkim Polacy odzyskując suwerenność we własnym państwie mogli pożegnać cenzurę. Do tego czasu media spełniały funkcję służebną wobec władzy, a nie swoich odbiorców. System medialny był scentralizowany i podporządkowany jednej partii. Najsilniejsze media, radio i telewizja publiczne, zgrupowane były w Komitecie ds. Radia i Telewizji. Z kolei prasa lokalna była uzależniona od lokalnych ekspozytur PZPR.
Wraz z nastaniem wolności zaczęły powstawać spontanicznie nowe inicjatywy medialne. Zgodnie bowiem ze znowelizowanym prawem prasowym, wydawcą mógł stać się odtąd każdy Polak. Rozwój rynku prasy przyspieszyła sprzedaż części tytułów byłego monopolisty na rynku prasy RSW "Prasa- Książka-Ruch". Wkrótce też pojawili się w Polsce wydawcy zagraniczni, wnosząc kapitał. W większości redakcji dokonała się prawdziwa rewolucja techniczna: komputeryzacja, przejście na druk offsetowy. Równolegle z rynkiem prasy zaczął powstawać rynek mediów elektronicznych. W okres transformacji Polska wkraczała z dwoma ogólnopolskimi kanałami telewizyjnymi oraz ośmioma ośrodkami regionalnymi. Pierwszą legalną stała się polska spółka Polsat, wcześniej nadająca swój program drogą satelitarną z terenu Holandii. Również w przypadku rynku radiowego, na samym początku lat 90-tych wiele stacji działało nielegalnie, zaś w przypadku niektórych miejscowości w radiowym eterze panował bałagan. Większość nowopowstających stacji radiowych działała w skali lokalnej, jednego miasta i jego okolic. Zasięgiem ogólnopolskim, oprócz radia publicznego, dysponuje RMF FM, Radio Zet oraz religijne Radio Maryja.

Komunizm odbił się na Polsce olbrzymim piętnem. Do dziś widzimy jego skutki:

? Polska potrzebowała sporo czasu, żeby stać się państwem poważnie traktowanym na arenie międzynarodowej.
? Polska to wciąż słaby krajem ? mimo dużej liczby ludności i stosunkowo dużej powierzchni.
? Widoczne są małe przejawy inicjatyw obywatelskich (niska frekwencja w wyborach), czego bezpośrednią przyczyną było tłumienie zaangażowania społecznego w sprawy kraju podczas trwania komunizmu.
? Spora część budżetu jest przeznaczana na olbrzymie długi zaciągnięte za czasów Gierka.


III - Jesień Narodów przyczyną rozpadu ZSRR

Rozpad bloku wschodniego nie byłby możliwy bez przemian wewnętrznych w imperium radzieckim istniejącym od 1922 do 1991r. Świadomość nadchodzącej zapaści docierała do czołówki politycznej ZSSR, która dalej prowadziła swoją politykę. Powoli zmianie ulegała sytuacja w stosunkach wschód ? zachód. Przełomowym momentem był 1985r., kiedy na przewodniczącego partii wybrano Michaiła Gorbaczowa.
Zespół Gorbaczowa wprowadził politykę PIERESTROJKI, czyli reformy zmierzające do odbiurokratyzowania działalności państwa w celu przybliżenia władz do społeczeństwa.
Chciano odciążyć gospodarkę i podatnika, oraz odprężenia stosunków z Zachodem.
Zasady nowej polityki zagranicznej Gorbaczowa to m.in. odrzucenie wojny jako środka polityki, sformułowanie zasady równego bezpieczeństwa dla obu stron, sformułowanie tezy nie wtrącania się w sprawy wewnętrzne innych państw, rezygnacja z globalnego ekspansjonizmu na świecie przez ZSRR. Oprócz tego do rozpadu ZSRR przyczyniła się także sytuacja na jego terytorium.
Od 1989r. Gorbaczow zaczął mówić o błędach i deformacjach w polityce narodowościowej, postulując rozszerzenie praw republik i zagwarantowania faktycznego równouprawnienia narodów. Główną kwestią tego procesu było przywracanie statusu języka państwowego narodowym językom poszczególnych republik.
Kolejną przesłanką likwidacji ZSRR były proklamacje niepodległości poszczególnych republik. W kolejności uczyniły to Litwa, Estonia, Łotwa w 1990r. Następnie proklamowały to republiki słowiańskie i mołdawska, Uzbekistan, Turkmekistan, Tadżykistan, Azerbejdżan, Kazachstan i Kirgistan, Armenia, Gruzja w 1990r.
Skutki rozpadu ZSRR dla świata:
- W wyniku rozpadu powstało kilkanaście nowych państw. Łącznie było ich 15, z czego część z nich otrzymała niepodległość.
- Po rozpadzie ZSRR załamaniu uległy partie komunistyczne w Europie. Ich pozycja znacząco się osłabiła.
- W okresie Zimnej Wojny Finlandia była państwem neutralnym, co przyniosło jej ogromne korzyści. Powadziła handel z ZSRR i w wyniku tego przebudowała swoją gospodarkę na towary AGD w zamian za surowce strategiczne jakim były metale, pozwoliło to rozbudować flotę handlową kraju. Rozpad ZSRR spowodował, że Finlandia przeżyła największy kryzys gospodarczy w całej Europy. Bezrobocie sięgało 20%, miały miejsce strajki i liczne demonstracje.
- Rozpad ZSRR spowodował załamanie na rynkach walutowych w świecie. Znacznie spadły kursy walut, a szczególnie kurs marki niemieckiej.
- Dzięki rozpadowi Niemcy urosły do drugiej potęgi gospodarczej w świecie, zaraz po USA.

Skutki rozpadu ZSRR dla Polski:
- Dzięki rozpadowi ZSRR Polska uzyskała całkowitą niepodległość, co dawało jej nowe możliwości.
- Polska zawarła traktaty polityczne z Czechosłowacją i Węgrami, z Ukrainą, Białorusią, Łotwą, Estonią, Rosją, Rumunią, Bułgarią i Gruzją. Nie mogła jednak dojść do porozumienia z Litwą aż do 1994r.
- Polska, Czechy i Węgry tworzyły Trójkąt w czasie przygotowań do likwidacji Układu Warszawskiego i RWPG. W 1991r. Wałęsa, Havel i Gonez podpisali deklarację wyrażającą zgodę na ich rozwiązanie.
- Powstała Grupa Wyszehgradzka (1991)
- Pogłębiły się stosunki z państwami NATO i rozwijały nowe z Rosją.
- Pojawiła się możliwość współkształtowania nowego porządku w Europie, włączenia w system polityczny, gospodarczy i prawny, oraz rozwój form współpracy regionalnej.
- Wraz z państwami Trójkąta Polska utworzyła Komitet Współpracy Środkowoeuropejskiej by konsultować się w sprawach współpracy z EWG i restrukturyzacji swoich gospodarek.

Jednak mimo upadku komunizmu i rozpadu ZSRR, współczesna Rosja stara się wciąż utrzymać pozycję mocarstwa, czego przykładem są konflikty ? między innymi w Czeczenii (interwencje rosyjskie w 1991 i 1994 spowodowane chęcią obrony integralności państwa rosyjskiego oraz odpowiedzią na ogłoszenie niepodległości Republiki Czeczenii). Są one bezpośrednią przyczyną wystąpień ataków terrorystycznych na terenie Rosji. Najkrwawsze to m.in.:
? 23-26 październik 2002 - Moskwa, Rosja - Atak czeczeńskich terrorystów na Centrum Teatralne na Dubrowce i akcja rosyjskiego oddziału specjalnego. ( Ocalono ok. 700 zakładników, zginęło 170 osób, w tym 41 terrorystów.)
? 1-3 wrzesień 2004 - Biesłan, Północna Osetia - Podczas rozpoczęcia roku szkolnego uzbrojeni napastnicy opanowali szkołę biorąc kilkuset zakładników. Po trzech dniach rosyjskie służby specjalne odbiły szkołę. (Według oficjalnych danych zginęło 322 zakładników, w tym 155 dzieci.)
? 6 luty 2004 -Moskwa, Rosja - Eksplozja w metrze. O zamach podejrzewani są separatyści czeczeńscy. (Zginęło 39 osób, a 122 zostały ranne.)