Pochodzenie słowa wartość

Termin wartość pochodzi od słowa być wartościowym, mieć znaczenie (valor od valere) i wszedł do słownika filozoficznego stosunkowo niedawno, bo dopiero pod koniec dziewiętnastego wieku. Do tego czasu tradycja filozoficzna posługiwała się określeniem dobro. Początkowo termin wartość należał wyłącznie do języka codziennego i oznaczał:
- siłę, zdrowie fizyczne,
- odwagę i męstwo,
- moc charakteru.
Potem zaczęto mówić o wartościach na terenie nauk szczegółowych: w matematyce, muzyce, naukach prawnych i ekonomicznych.
Często zamiast terminu wartość używano wyrazów synonimicznych: dobro, idea, doskonałość i znaczenie. Wyrazy te pokrywają się praktycznie z terminem wartość jednak nie zawsze i nie całkowicie. Wartość jest bowiem pojęciem na tyle ogólnym, że zawiera w sobie wszystkie inne określenia.
Współcześnie słowo wartość jest używane w trzech znaczeniach.
Po pierwsze, słowo to oznacza albo własność rzeczy, albo rzecz, która jest obdarzona tą własnością.
Po drugie, w mowie potocznej słowo wartość ma znaczenie dodatnie, natomiast w języku filozofii jest ono także używane w znaczeniu ujemnym. W życiu codziennym mówi się, że wartością jest zdrowie, miłość, sprawiedliwość, natomiast brzydota, choroba, kłamstwo nie są wartościami. W języku filozoficznym są to wartości negatywne, ujemne.
Po trzecie, wartości w sensie szerszym to wartości filozoficzne, a w węższym to wartości gospodarcze, na przykład wartość ekonomiczna, w szczególności cena.
Pojęcie wartości
Zdefiniowanie wartości nie jest rzeczą prostą. Według Władysława Tatarkiewicza "Zdefiniowanie wartości jest trudne, jeśli w ogóle możliwe (...). To co wygląda na definicje wartości, jest raczej zastąpieniem wyrazu przez inny wyraz mniej więcej to samo znaczący na przykład dobro. Albo jest omówieniem"1.
Na ogół przyjmuje się, iż pojęcie wartość stanowi podstawową kategorię aksjologii (nauki o wartościach) i że oznacza ona "to wszystko, co uchodzi za ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa oraz jest godne pożądania, co łączy się z pozytywnymi przeżyciami i stanowi jednocześnie cel dążeń ludzkich"2 - M. Łobocki. Podobnie słowo wartość zdefiniował Stanisław Kowalczyk: "Wartością jest to, co jest przedmiotem pożądania, co jest upragnione przez człowieka, co jest celem jego zabiegów"3.
Filozof Józef Maria Bocheński uważa, że "To, dzięki czemu dany przedmiot jest wartościowy, nazywa się wartością"4. Z kolei socjolog Henryk Świda napisał, że "wartością jest to, co uruchamia ludzką motywację"; "przedmiot godny pożądania, zasługujący na akceptację"5.
"Wartości można też rozumieć jako duchowe, moralne przekonanie jednostek i grup społecznych kierujące postawami oraz zachowaniami jednostkowymi i zbiorowymi"6. Według Danuty Dobrowolskiej z kolei "Wartością najogólniej zdefiniowaną jest wszystko to, co stanowi przedmiot potrzeb, postaw, dążeń i aspiracji człowieka. Może to więc być przedmiot materialny, osoba, instytucja, idea, rodzaj działania"7.
Można też utożsamiać wartości z aspiracjami, rozumiejąc je jako "jakieś ważne dobra (...) bardziej od innych warte tego, by je w życiu osiągnąć"8.
Według Słownika języka polskiego wartością są cechy stanowiące o walorach ludzi lub rzeczy albo też, to co się da wyrazić równoważnikiem pieniężnym9.
Z tego krótkiego przeglądu stanowisk wynika, że kryteria opisu pojęcia wartości są bardzo zróżnicowane. Wartość bowiem raz jest celem, innym razem kryterium wyboru celów lub motywów działania, czasem utożsamiana jest z normą, a czasem jest przypisana do przedmiotu albo też jest subiektywnym odzwierciedleniem przekonań człowieka. Niemożliwe jest więc takie zdefiniowanie terminu wartość, by jego definicja mogła zostać przyjęta przez wszystkich, którzy na ten temat się wypowiadają. Możliwe jest natomiast pogrupowanie definicji wartości.
Maria Misztal wyróżniła trzy kategorie definicji wartości. Są to definicje:
- psychologiczne, w których wartości traktuje się jako zjawiska indywidualne (zinternalizowane doświadczenie),
- socjologiczne, w których wartościom nadaje się wymiar społeczny,
- kulturowe, które podkreślają uniwersalny wymiar wartości możliwie zewnętrznych wobec człowieka, dominujących w danym społeczeństwie10.
Wartość należy do pojęć o charakterze ogólnym. Jest terminem "nieostrym, którego cechą nieodłączną jest nieokreśloność"11. Ekonomista, filozof, socjolog, psycholog, pedagog wnoszą do badań nad wartościami nie tylko inne punkty widzenia, ale i odmienne metody badań. Zróżnicowanie ujęć wartości wynika też z przyjmowania przez definiujących różnych stanowisk filozoficznych, które zawierają odmienne koncepcje człowieka i rzeczywistości