Struktura Narodu podziemnego.

Początki konspiracji politycznej i wojskowej: przed kapitulacją Warszawy, generałowie (Karaszewicz-Tokarzewski) podjęli decyzje o utworzeniu państwa podziemnego. Po spotkaniu gł. Partii politycznych powstała SZP (Służba Zwycięstwu Polski). Armia podziemna miała mieć w niej oparcie. Głównym jej celem była walka z okupantem. O jej istnieniu poinformowano Sikorskiego, który nie był z niej zadowolony. W listopadzie rozwiązał SZP i powołał Związek Walki Zbrojnej ZWZ z Sosnkowskim na czele (Grota – Roweckiego). W lutym powstał Polityczny Komitet Porozumiewawczy (3 partie: SL, PPS i SN).
Podziemie polityczne. Układ między Rosją Radziecką a rządem polskim został podpisany 30 lipca 1941 r. w Londynie przez premiera Władysława Sikorskiego i ambasadora Iwana Majskiego. Zdecydowano w nim o sprawach najważniejszych - rządy nawiązały kontakty dyplomatyczne. Układ Sikorki-Majewski przyjęto w podziemiu w zasadzie z aprobatą. Podkreślano jedynie nienaruszalność granic Polski. Odrębne zdanie na temat układu wyrazili socjaliści, dla których stanowisko Sikorskiego było zbyt ugodowe. Po apelu rządu emigracyjnego z początku 1942 r. o konsolidację sił politycznych w kraju, napięcie z tym związane uległo złagodzeniu. Pewne rozdźwięki trwały natomiast między rządem RP w Londynie oraz przedstawicielami SL i PPS-WRN na tle stosunku do delegata Ratajskiego. W rezultacie wymiany zdań między Londynem i Warszawą, we wrześniu 1942 r. Cyryl Ratajski ustąpił ze stanowiska, a w miesiąc później zmarł. Funkcję delegata rządu na kraj objął Jan Piekałkiewicz z SL i pełnił ją aż do lutego 1943 r., gdy aresztowało go Gestapo. W maju 1943 r. nowym delegatem mianowano Jana Stanisława Jankowskiego z SP
W latach 1941-1943 nastąpił dalszy rozwój organizacyjny Delegatury Rządu na Kraj. Od 1942 r. w Departamencie Spraw Wewnętrznych działało Biuro Ziem Nowych, które przygotowywało plany przejęcia przez Polskę Prus Wschodnich, Pomorza Zachodniego i Śląska Opolskiego po zakończeniu wojny. Departament ten zorganizował też Państwowy Korpus Bezpieczeństwa, zalążek policji, który miał się ujawnić w chwili obejmowania władzy. Głównym zadaniem Departamentu Informacji i Prasy było dostarczanie ludności okupowanego kraju prawdziwych wiadomości i przeciwdziałanie wrogiej propagandzie. Organem Delegatury był dwutygodnik „Rzeczpospolita Polska". Departament Oświaty i Kultury zajął się ratowaniem dzieł sztuki i pomników kultury polskiej przed dewastacją i grabieżą przez okupanta. Departament Pracy i Opieki Społecznej roztaczał m.in. opiekę nad więźniami politycznymi i ich rodzinami. W 1942 r. rozbudowano też sieć delegatów wojewódzkich i powiatowych.
Powstanie AK. Zdaniem Naczelnego Dowództwa w Londynie, jednoczenie organizacji zbrojnych zakładanych żywiołowo przez różne środowiska było zbyt powolne. 14 II 1942 r. Związek Walki Zbrojnej przemianowano na Armię Krajową, która miała podjąć akcję scalania podziemia wojskowego. Na czele AK stanął komendant główny gen. Grot-Rowecki. Kraj podzielono początkowo na trzy obszary AK: białostocki, lwowski i zachodni, obszary na okręgi odpowiadające województwom, okręgi zaś na obwody pokrywające się z powiatami i placówki odpowiadające gminom. Pod koniec 1942 r. Armia Krajowa liczyła około 200 tys. żołnierzy. Naczelnym celem jej działalności była samoobrona oraz przygotowanie powszechnego powstania w momencie załamania się Niemiec. Na razie nie planowano podejmowania otwartej walki z okupantem, gdyż, jak słusznie oceniano, nie miała ona szans powodzenia przed decydującymi rozstrzygnięciami w wojnie światowej, a spowodować mogła nieobliczalne straty.
W pierwszej kolejności wcielono do AK Socjalistyczną Organizację Bojową, Obóz Polski Walczącej, Tajną Armię Polską, Związek Czynu Zbrojnego, Polską Organizację Zbrojną i Tajną Organizację Wojskową. Autonomię utrzymywała Chłopska Straż SL, przekształcona w 1942 r. w Bataliony Chłopskie. Największe trudności wynikły w trakcie przyłączania Narodowej Organizacji Wojskowej Stronnictwa Narodowego na jesieni 1942 r. Wobec oporu NOW, tylko około połowa jej członków przystąpiła do AK, reszta natomiast połączyła się z narodowo-radykalną Grupą Szańca i Związkiem Jaszczurczym w Narodowe Siły Zbrojne.
Działalność podziemnego wojska. Wśród różnorodnych działań podejmowanych przez Armię Krajową duże znaczenie miało utrzymanie łączności między krajem i władzami na emigracji przy pomocy tajnych radiostacji i kurierów. W ramach szkolenia zorganizowano szkoły podchorążych rezerwy piechoty z
5-miesięcznym programem nauki i szkoły podoficerskie z programem 4-miesięcznym oraz specjalne kursy dywersyjne, czołgowe i artyleryjskie. W 1943 r. w szkołach tych kształciło się około 3 tys. osób. Gromadzone przez AK uzbrojenie pochodziło z zapasów zakopanych przez oddziały polskie po wrześniu 1939 r., zakupów i zdobyczy, produkcji własnej i zrzutów. Broń produkowano potajemnie w zakładach prywatnych niedostatecznie nadzorowanych przez okupanta lub we własnych warsztatach podziemnych, które dostarczały AK pistoletów maszynowych typu „Błyskawica" i „Sten", miotaczy ognia, min, bomb, granatów i materiałów wybuchowych. Ograniczone działania sabotażowo-dywersyjne prowadził Związek Odwetu. Jednym z największych sukcesów wywiadu AK stało się wykrycie i zlokalizowanie produkcji pocisków rakietowych V 1 - w marcu 1943 r. nalot bombowców alianckich zniszczył bazę w Peenemuende.
Równolegle do działań Delegatury, również w Komendzie Głównej AK zorganizowano Biuro Informacji i Propagandy z płk Janem Rzepeckim na czele. Informowało ono o sytuacji w kraju i na frontach europejskich oraz o stanowisku rządu RP, władz podziemnych, publikowało opinie kształtujące postawy obywatelskie i patriotyczne, zwalczało propagandę hitlerowską i komunistyczną oraz prowadziło antypropagandę wśród okupantów.
Powstanie KWC. Dla kierowania oporem społeczeństwa delegat rządu i komendant główny AK mianowali jeszcze w kwietniu 1941 r. wspólnego pełnomocnika w osobie Korbońskiego z SL. Ogłosił on w grudniu 1942 r. powstanie Kierownictwa Walki Cywilnej z wydziałami: sądowym, sabotażowo-dywersyjnym, informacji radiowej, rejestracji zbrodni hitlerowskich i innymi. Pierwszym zadaniem KWC było rozpowszechnienie zasad walki cywilnej w całym kraju, następnym - ich egzekwowanie. Miały temu służyć sądy podziemne KWC. Rozprawy prowadzone przez zawodowych sędziów były tajne, a o doprowadzeniu oskarżonego decydował przewodniczący, jeśli nie zagrażało to bezpieczeństwu sądu. Oskarżonego, nawet nieobecnego, bronił obrońca. Od wyroku nie przysługiwało odwołanie, ale wymagał on zatwierdzenia przez delegata rządu. Orzeczenie kary śmierci za zdradę, szpiegostwo, denuncjację lub prześladowania oparte było na polskim kodeksie karnym z 1932 r. Uchwala KMSK z kwietnia 1940 r. nadała sądom podziemnym charakter sądów państwowych. Pierwsze dwa wyroki śmierci wydano i wykonano w Warszawie za udział w niemieckich akcjach eksterminacyjnych. Za przestępstwa mniejszej wagi sądy skazywały na nagany, upomnienia, chłostę lub strzyżenie włosów w przypadku kobiet utrzymujących bliskie stosunki z Niemcami.
Kierownictwo Walki Cywilnej posiadało własną sieć radiostacji pozwalających utrzymać kontakt z Londynem. Szczególną rolę odegrała w pracach KWC radiostacja „Świt” pod Londynem. Dzięki szybkiemu napływowi informacji z kraju drogą radiową i ścisłej tajemnicy, udało się stworzyć pozory nadawania z terenu Polski. Inne działania KWC obejmowały akcje przeciwko przymusowi pracy, kontyngentom oraz kinom i loterii, z których dochody płynęły na uzbrojenie armii niemieckiej. Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej wzmogła też działalność organizacja małego sabotażu „Wawer". Jej dziełem było malowanie na murach miast kotwic „Polski Walczącej" i napisów ośmieszających okupanta.
Podziemie polskie wobec eksterminacji Żydów. Od lipca 1942 r. podziemie polskie informowało Londyn o nasilającej się eksterminacji Żydów. Początkowo alianci nie wierzyli doniesieniom z Polski, uważając je za przesadzone. Dopiero gdy wywiad angielski potwierdził wiadomości o rozmiarach tragedii, depesze z Polski zaczęto traktować poważniej. 17 IX 1942 r. Kierownictwo Walki Cywilnej wydało odezwę protestując w imieniu całego narodu przeciw zbrodni dokonywanej na ludności żydowskiej. W tym samym czasie KG AK nawiązała kontakt z Żydowską Organizacją Bojową w getcie warszawskim.
4 XII 1942 r. z inicjatywy organizacji podziemnych powołano do życia Radę Pomocy Żydom pod kryptonimem „Żegota". Tysiące Żydów ukrywało się przed okupantami korzystając z pomocy rodzin polskich, za co groziła kara śmierci i za co hitlerowcy zamordowali wielu Polaków. Zarówno wśród Żydów, jak i w podziemiu polskim zdawano sobie sprawę, że pomoc jest niewystarczająca, jednak społeczeństwo i podziemie polskie, same podlegając terrorowi okupanta, miało ograniczone możliwości działania. Postawę społeczeństwa polskiego wobec tragedii Żydów bardzo jest trudno ocenić obiektywnie. Z jednej strony, zdarzały się przypadki wydawania Żydów czy szantażu, określane mianem „szmalcownictwa", a duża część Polaków z obojętnością odnosiła się do bezprecedensowego mordu na ludności żydowskiej. Z drugiej strony, antysemityzm panujący w niektórych środowiskach przed wojną ustępował często miejsca współczuciu, a nawet pomocy w obliczu zagłady Żydów.
Podziemie niescalone. Poza AK i Delegaturą Rządu działały ugrupowania, które nie uznały ich zwierzchnictwa. W konspiracji sanacyjnej istniał Konwent Organizacji Niepodległościowych, Obóz Polski Walczącej, organizacja powołana do życia przez marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza, który po powrocie do kraju w październiku 1941 r. próbował stworzyć konspirację w duchu ideologii OZN, lecz wkrótce zmarł. Samodzielną działalność rozwijały też środowiska narodowo-radykalne. W marcu 1943 r. delegat rządu Piekałkiewicz napiętnował „warcholstwo" NSZ, co wywołało falę ataków na Delegaturę i AK w prasie tego ugrupowania. Partyzantkę na ziemiach wschodnich organizowała Konfederacja Narodu zrzeszająca byłych falangistów Piaseckiego.
Powstanie PPR. Jeszcze podczas rokowań polsko-radzieckich zakończonych podpisaniem umowy z lipca 1941 r. rząd ZSRR przyspieszył przygotowania komunistycznego zaplecza w Polsce. Nie było to łatwe, gdyż w kraju panowała głęboka nieufność wobec Kremla. Działacze przebywający w ZSRR, którzy uniknęli pogromu KPP, okazali się teraz przydatni. Komitet Wykonawczy Kominternu przeszkolił ich w specjalnym ośrodku Puszkino pod Moskwą i zezwolił na odbudowanie w Polsce partii komunistycznej. 28 XII 1941 r. w Wiązownej pod Warszawą lądowała na spadochronach pierwsza grupa, która miała stworzyć proradzieckie ugrupowanie podziemne: Paweł Finder, Bolesław Mołojec i Marceli Nowotko, będący szefem grupy, a wkrótce dalsze grupy z Małgorzatą Fornalską i Janem Krasickim na czele. 5 I 1942 r. członkowie pierwszej Grupy Inicjatywnej utworzyli Polską Partię Robotniczą.
Na czele Komitetu Centralnego PPR stanął Nowotko. W deklaracji programowej, ogłoszonej w połowie stycznia 1942 r., Polska Partia Robotnicza wzywała, zgodnie z dyrektywami otrzymanymi w Moskwie, do podjęcia w Polsce masowej akcji zbrojnej. Wystąpienie przeciw okupantowi hitlerowskiemu byłoby na rękę Kremlowi, który pragnął osłabienia natarcia Niemiec. Było to jednak sprzeczne z interesem polskim i założeniami rządu RP w Londynie, Delegatury i AK. Podziemie polskie przygotowywało się do ogólnego powstania w momencie załamania się Niemiec. Przedwczesna akcja w chwili, gdy siły hitlerowskie stały pod Moskwą u szczytu potęgi, równałaby się narodowemu samobójstwu.
Ponieważ PPR unikała haseł komunistycznych, a głosiła program ludowy i patriotyczny oraz wzywała do walki, jej szeregi zaczęły powoli rosnąć. Na wiosnę 1942 r. Polska Partia Robotnicza stworzyła własną organizację wojskową Gwardię Ludową. Oddziały GL organizowały spektakularne akcje terrorystyczne. Na przykład w październiku 1942 r. grupy GL obrzuciły bombami lokale niemieckie: „Cafe Club" i „Mitropa" w Warszawie. Akcje obliczone na efekt propagandowy wywołały represje niewspółmierne do korzyści.
W kierownictwie PPR trwała ostra rywalizacja o władzę. Choć Komintern oddał kierownictwo grupy w ręce Nowotki oraz ludzi przybyłych z ZSRR, mafijne metody działania sprzyjały narastaniu walk wewnętrznych. Pewną odmienność, wynikającą z doświadczeń okupacji niemieckiej, wykazywali komuniści krajowi z Władysławem Gomułką i Marianem Spychalskim na czele. Na jesieni 1942 r. w kierownictwie PPR doszło do konfliktu. Na polecenie swego brata Bolesława, w listopadzie 1942 r. Zygmunt Mołojec zastrzelił Marcelego Nowotkę. Bolesław Mołojec uzurpował sobie funkcję nowego I sekretarza. Reszta kierownictwa: Paweł Finder, Małgorzata Fornalska, Władysław Gomułka i Franciszek Jóźwiak, podjęta decyzję o likwidacji Bolesława i Zygmunta Mołojców. Na czele PPR stanął teraz Finder.
Aktywizacja podziemia niepodległościowego. Władze podziemne z niepokojem obserwowały działania PPR. Komenda Główna AK powołała nawet w 1942 r. komórkę „K" do prowadzenia kontrakcji i gromadzenia informacji o celach i metodach działania PPR. Z tego okresu pochodził też napis umieszczany na murach miast: „PPR – Płatne Pachołki Rosji". Niemniej jednak władze Polski Podziemnej liczyły się z atrakcyjnością haseł PPR o podejmowaniu natychmiastowej walki, gdyż w społeczeństwie narastało napięcie i potrzeba czynu. W lipcu 1942 r. komendant główny AK gen. Rowecki zdecydował o przejściu od biernego oporu do ograniczonej walki. Na decyzję tę wpłynęło jednak głównie zahamowanie postępu Niemiec na frontach, udoskonalenie struktury organizacyjnej AK oraz rosnąca liczba osób „spalonych", dla których partyzantka była jedynym ratunkiem.
W październiku 1942 r. jednostki sabotażowo-dywersyjne AK-Związek Odwetu i „Wachlarz" - połączono w Kierownictwo Dywersji (Kedyw), którego szefem został płk Emil Nil-Fieldorf. Wraz z BIP oraz kontrwywiadem i specjalną komórką „N" do celów dywersji propagandowej wśród Niemców Kedyw wszedł w skład Kierownictwa Walki Konspiracyjnej z komendantem głównym AK na czele. Do oddziałów Kedywu zaczęły coraz częściej trafiać grupy harcerzy z Szarych Szeregów, które organizowały własne jednostki dywersyjne. Szczególną sławę zdobyła brawurowa akcja pod Arsenałem w Warszawie w marcu 1943 r., gdy oddział Tadeusza Zośki-Zawadzkiego pod dowództwem Stanisława-Orszy-Broniewskiego, komendanta Chorągwi Warszawskiej, odbił 25 więźniów, w tym Jana Rudego-Bytnara z grup szturmowych Szarych Szeregów. System wychowawczy Szarych Szeregów okazał się na tyle wartościowy, że dowództwo Armii Krajowej zezwoliło na zorganizowanie harcerskiej podchorążówki „Agrykola" i innych kursów.
Kedyw rozbudowywał też oddziały partyzanckie w terenie. Akcję tę przyśpieszyło wysiedlanie ludności polskiej z Zamojszczyzny, któremu przeciwstawiono się siłą. Straty niemieckie spowodowały wstrzymanie wysiedleń z Zamojszczyzny. W połowie 1943 r. na całym obszarze przedwojennej Polski działało już 50 oddziałów partyzanckich podporządkowanych Komendzie Głównej AK. Równolegle poważne siły partyzanckie przerzucały też na Kresy Wschodnie władze radzieckie, by przygotować tam grunt pod przyszłe panowanie.