Walki Polaków w XIX wieku

Królestwo Polskie utworzone w 1815 roku było połączone unią personalną z panującą w Cesarstwie Rosyjskim dynastią Romanowów. Car był równocześnie koronowany w Warszawie na króla polskiego, a nadana przez niego konstytucja, oddzielne wojsko, administracja, szkolnictwo gwarantowały pewną niezależność. Pod koniec trzeciej dekady XIX stulecia w Królestwie coraz powszechniejsze stały się naruszenia konstytucji i prawa przez cara Mikołaja I i jego urzędników. Władca nie zwoływał sejmu, działała cenzura i tajna policja. Skutkiem tego był znaczny wzrost niezadowolenia Polaków. Zorganizowana już wcześniej opozycja sejmowa (Kaliszanie) i tajne związki (Towarzystwo Patriotyczne ) działały coraz intensywniej. W tej atmosferze w 1828 roku podporucznik Piotr Wysocki - podchorąży warszawskiej Szkoły Podchorążych Piechoty zorganizował wśród uczniów tajne sprzysiężenie. Miało ono na celu zbrojną walkę o odzyskanie niepodległości. W tym czasie na arenie międzynarodowej dochodziło do wielu zmian mających wpływ także na sytuację w kraju. Odzyskanie przez Grecję niepodległości (1829), wybuch rewolucji we Francji (lipiec 1830), powstanie narodowe Belgów (sierpień 1830) wzmogły nastroje niepodległościowe w Królestwie Polskim. Do tego dołączyły się skutki kryzysu gospodarczego, wzrost niezadowolenia w armii (miedzy innymi ze względu na osobę dowódcy - wielkiego księcia Konstantego Pawłowicza - brata cara Mikołaja I) oraz wszechobecny duch romantyzmu. Fakt, iż carska tajna policja wpadła na trop sprzysiężenia podchorążych jak i pogłoski o zamiarze wysłania armii Królestwa Polskiego do tłumienia ruchów rewolucyjnych we Francji i w Belgii przyśpieszyły wybuch powstania. Należy nadmienić, że spiskowcy przez cały czas swojej działalności nie posiadali koniecznego dalekosiężnego planu działań.

Wieczorem 29 listopada 1830 grupa cywilnych spiskowców współpracujących z podchorążymi, rozpoczęła akcję powstańczą atakiem na Belweder - siedzibę rosyjskiego dowódcy armii polskiej. Inne oddziały miały za zadanie zajęcie koszar rosyjskich i rozbrojenie znajdujących się tam żołnierzy. Sygnałem dla całej Warszawy o rozpoczęciu działań miało być podpalenie browaru na Solcu - budynku znajdującego się w bezpośredniej bliskości koszar jazdy rosyjskiej. Nieszczęśliwym zrządzeniem losu siedziba Rosjan nie zajęła się ogniem. Mimo to działania kontynuowano. Grupa belwederczyków pod dowództwem Ludwika Nabiełaka i Seweryna Goszczyńskiego miała na celu złapanie lub zgładzenie znienawidzonego wielkiego księcia Konstantego. Plan ten się nie powiódł. Konstantego bronili adiutanci, którzy wcześniej składali mu przysięgę wierności. Zdołał się on ukryć i nocą przedostać do oddziałów rosyjskich. Wówczas podchorążowie prowadzeni przez Piotra Wysockiego połączyli się z grupą cywili, przebili pierścień kawalerii rosyjskiej na Placu Trzech Krzyży i razem rozpoczęli przemarsz ulicami miasta. Wcześniej młodzi oficerowie nie uzyskali też poparcia ze strony wszystkich dowódców oddziałów polskich, których dowództwo przyjęło postawę obojętną, a nawet wroga wobec działań powstańczych. Niektórzy z generałów zapłacili za to życiem (gen. Potocki). Tej nocy pełnej dramatycznych wydarzeń obowiązywała zasada, że kto nie z nami, ten przeciwko nam. Grupa młodych patriotów szła Nowym Światem, Krakowskim Przedmieściem do centrum Warszawy z okrzykiem na ustach: ?Do broni!? Jednak ich wołanie pozostawało bez odzewu ze strony mieszkańców stolicy. Sytuacja była dramatyczna. Losy powstania odmienił lud Starego Miasta i Powiśla. Rzemieślnicy, robotnicy, urzędnicy, ludzie wolnych zawodów, księża, sprzedawcy sklepowi i służba domowa tłumnie wylegali na ulice i ruszyli wraz z żołnierzami czwartego pułku piechoty liniowej (czwartacy) pod Arsenał. Ludzie ci sforsowali wrota starej warszawskiej zbrojowni, aby zdobyć broń. W wyniku starć ulicznych 30 listopada stolica była wolna. Wielki Książę postanowił nie interweniować. Wojska rosyjskie oraz jednostki polskie wierne Konstantemu wycofały się z miasta w kierunku Wierzbna.

Młodzi organizatorzy nie wyłonili ze swojego grona władzy powstańczej. Liczyli na to, że starsi, bardziej doświadczeni politycy (arystokracja) i wojskowi, przejmą kontrolę i dalej poprowadzą rewolucje. Były to rachuby w dużym stopniu błędne, co pokazała dalsza nieudolność dowódców powstania. Dotychczasowa Rada Administracyjna (centralny organ rządowy Królestwa Polskiego), która do swojego składu dołączyła kilku nowych członków, w tym Joachima Lelewela, przekształciła się w Rząd Tymczasowy. Nowa władza 5 grudnia 1830 roku powierzyła dyktaturę generałowi Józefowi Chłopickiemu. Miał on sprawować naczelne dowództwo nad wojskiem oraz wspólnie z sejmem nadzorować prowadzenie działań wojennych. Generał Chłopicki rozpoczął urzędowanie od wysłania do Petersburga ministra Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego i posła Jana Jezierskiego w celu rozpoczęcia pertraktacji z carem Mikołajem I. Wkrótce zostało odtworzone Towarzystwo Patriotyczne. Nasilające się nastroje niepodległościowe zmusiły sejm do ogłoszenia 18 grudnia 1830 roku powstania narodowego. Jednak postawa ugodowa władz doprowadziła do braku jakichkolwiek działań militarnych, a próby rozbudowy sił i rozpoczęcia operacji wojskowych były skutecznie sabotowane przez dyktatora. W połowie stycznia nadeszła odpowiedź od cara, żeby Polacy zdali się na jego łaskę lub niełaskę. Na skutek tego Józef Chłopicki podał się do dymisji. Jego następcą został Michał Radziwiłł. Pod naciskiem Towarzystwa Patriotycznego oraz manifestacji, 25 stycznia 1831 roku sejm zdetronizował cara, co było równoznaczne z wypowiedzeniem wojny. 29 stycznia został powołany Rząd Narodowy z prezesem Adamem Czartoryskim na czele.

W celu stłumienia powstania car skierował 115-tysięczną armię pod dowództwem Iwana Dybicza, która 5 lutego 1831 roku przekroczyła granice Królestwa Polskiego. Początkowo powstańcy odnosili sukcesy - w bitwie pod Stoczkiem oraz Olszynką Grochowską. Kolejne zwycięstwa pod Wawrem, Dębem Wielkim oraz Iwaniami pokazały determinację powstańców. Mimo umiejętnego opóźniania marszu, potężna armia rosyjska parła na Warszawę. 25 lutego 1831 roku doszło do bitwy pod Grochowem. Wojsko polskie w sile 40 tysięcy żołnierzy podjęło decydującą bitwę z siłami rosyjskimi liczącymi 60 tysięcy ludzi. Walki trwały cały dzień, a żołnierze polscy niejednokrotnie odznaczali się męstwem i odwagą. Sejm uznał powstanie za powstanie narodowe. Powstanie chyliło się jednak ku upadkowi. Po jego klęsce carat zdecydował się na odebranie Królestwu dotychczasowej autonomii.

Po klęsce wielu uczestników powstania musiało opuścić kraj i znalazło się na emigracji. Stworzyli tam oni różne ugrupowania, które reprezentowały różny program polityczny i społeczny. Największe znaczenie miał obóz demokratyczny kierowany przez Joachima Lelewela oraz obóz konserwatystów, którego przywódcą był Adam Czartoryski.

W czasie krwawej bitwy poważnie ranny został faktyczny głównodowodzący sił powstańczych - generał Józef Chłopicki, który po tym wydarzeniu ostatecznie wycofał się z udziału w wojnie. W wyniku ciężkich walk obie strony wycofały się. Polacy skierowali się do Warszawy, a armia Dybicza przesunęła swoje główne siły na południe. Należy nadmienić, że starcie to mogło zostać rozstrzygnięte na naszą korzyść, gdyby nie niesubordynacja niektórych polskich oficerów. Po bitwie grochowskiej sejm mianował dyktatorem generała Jana Skrzyneckiego. Ten pod naciskiem rządu niechętnie rozpoczął realizację planu młodego i zdolnego generała Ignacego Prądzyńskiego. Realizując ten znakomity plan działań zaczepnych, wojska powstańcze pobiły siły rosyjskie pod Dębem Wielkim (31 marca) i pod Iganiami (10 kwietnia). Nowy schemat działań, podobnie jak poprzednio, został narzucony naczelnemu wodzowi w maju, gdyż ten nie wykazywał żadnej własnej inicjatywy. Generał Skrzynecki wykonywał nowy plan z ociąganiem i nieudolnie, w skutek czego główny trzon wojsk polskich znalazł się 26 maja pod Ostrołęką. Tam też zaatakowały wojska rosyjskie. Doszło do niemalże całkowitego pogromu armii powstańczej. Wsławił się w tej bitwie jedynie generał Józef Bem.

Działania na Litwie i Ukrainie rozpoczęły się dosyć późno, bo dopiero wiosną 1831 roku. Miały one głównie charakter partyzancki utrudniający działania wojsk rosyjskich. W ramach wzmocnienia sił polskich na Litwę zostały wysłane regularne oddziały pod dowództwem generałów: Dezyderego Chłapowskiego i Antoniego Giełguda. Jednostki te prowadziły działania do połowy lipca 1831, kiedy to ostatecznie zostały pokonane, zmuszone do przekroczenia granicy pruskiej i złożenia broni. Korpusem polskim na Ukrainie dowodził generał Dwernicki. Siły te przekroczyły granice Austrii i złożyły broń 27 kwietnia.
W czerwcu 1831 zmarłego na cholerę Iwana Dybicza zastąpił Iwan Paśkiewicz. Przy zupełnej bezczynności generała Skrzyneckiego, przeprawił on swoje siły przez Wisłę i natarł od strony Sochaczewa. Po fali manifestacji 11 sierpnia sejm pozbawił dowództwa generała Skrzyneckiego i powierzył je generałowi Janowi Krukowieckiemu - człowiekowi, który zdawał się umieć rządzić silną ręką i potrafić wyprowadzić powstanie z ciężkiej sytuacji. Nowo mianowany dyktator zamiast przygotować stolicę do obrony, rozpoczął urzędowanie od rozliczenia się z uczestnikami manifestacji w Warszawie. 6 września armia rosyjska rozpoczęła uderzenie na nieumocnione miasto od zachodu. W krwawych walkach poległ miedzy innymi generał Józef Sowiński - dowódca obrony Woli, inwalida z czasów napoleońskich. Przez cały czas z rozkazu dyktatora prowadzono rozmowy ze stroną rosyjską na temat kapitulacji i zakończenia wojny. 7 września sejm odebrał generałowi Krukowieckiemu władzę, ale na ratunek stolicy było już za późno. W nocy z 7 na 8 września zapadła decyzja o kapitulacji miasta. Wojsko polskie przeszło na prawy brzeg Wisły i udało się w kierunku Modlina.

W momencie upadku stolicy siły polskie na całym obszarze państwa były dość znaczne - wynosiły 60 tysięcy ludzi. Zabrakło już jednak woli walki. Generałowie nie chcieli kontynuować wojny. W Modlinie wybrany został ostatni dyktator Powstania Listopadowego, generał Maciej Rybiński. Jego jedynym celem było przeprowadzenie rozmów o definitywnej kapitulacji. 5 października korpus Rybińskiego wraz z większością członków rządu i sejmu oraz wieloma politykami, przekroczyli granice Pruską. Wojsko złożyło broń. Dwie ostatnie twierdze poddały się - Modlin (7 października) i Zamość (21 października).
Następstwem klęski Powstania Listopadowego było przede wszystkim zaostrzenie polityki zaborców rosyjskich wobec Polaków. Car odebrał konstytucję z 1815 roku. Zlikwidowano sejm Królestwa, wojsko polskie i odrębną koronację w Warszawie, a przez to unię personalną. Pozostawiono barierę celną, która została zniesiona dopiero w 1850 roku. W 1833 roku władca zarządził stan wojenny na okres 25 lat. Namiestnikiem Królestwa Polskiego został feldmarszałek Iwan Paśkiewicz, a administracja została przekazana w ręce rosyjskich urzędników i dowódców wojskowych. Zlikwidowano Uniwersytet Warszawski oraz rozpoczęto rusyfikację szkolnictwa. Car wydał w 1832 roku Statut Organiczny jako dokument zastępujący konstytucję i ograniczający autonomię Królestwa Polskiego. Większość politycznych i wojskowych przywódców powstania (około 10 tysięcy ludzi) po jego klęsce, udało się na emigrację (Wielka Emigracja). Ich majątki były natychmiastowo konfiskowane. Pozostających w kraju wcielano do armii rosyjskiej, zsyłano na Kaukaz lub na Syberię. W latach 1832-1834 na wzgórzach w pobliżu Warszawy wybudowano cytadele mającą w przyszłości utrzymywać spokój wśród mieszkańców stolicy.
Powstanie Listopadowe trwające ponad 10 miesięcy było jednym z większych zrywów narodowościowych w historii Polski. Wymierzone ono było przeciw największej potędze militarnej Europy - Rosji. Polacy mimo braku potrzebnych środków, zdecydowanie mniejszej armii i słabszej gospodarce wielokrotnie toczyli zwycięskie walki z żołnierzami carskimi. Polaków z wszystkich zaborów jednoczyła myśl o wspólnej walce i ponownej niepodległości. Przez ten czas Polska była niezależnym państwem, które zmusiło Rosję do zaangażowania wszelkich sił w stłumienie rebelii. Powstanie wywołali w obronie łamanej konstytucji. Młodzi szlacheccy patrioci, nie mieli co prawda planu działań, ale mieli to, czego zabrakło najwyższym oficerom - wiarę w zwycięstwo.

Do klęski przyczyniła się nie tylko słabość Królestwa Polskiego wobec potęgi państwa carów, ale przede wszystkim nieudolność najwyższych dowódców i polityków. Istotnym czynnikiem był też brak rozwiązania kwestii chłopskiej. Walka ta pokazała całej Europie, że Polacy, jako naród, ciągle istnieją i nadal należy się z nimi liczyć. Powstanie Listopadowe miało również decydujące znaczenie pod względem ratowania rewolucji we Francji i w Belgii. Uniemożliwiło ono zbrojną interwencję Rosji w obronie starego ładu w Europie Zachodniej. Powstanie Listopadowe było wielką szansą dla narodu polskiego, niestety szansą zaprzepaszczoną przez nas samych.

W nocy z 21 na 22 lutego 1846 roku, dochodzi do kolejnego powstania, które skierowane było przeciw zaborcy austriackiemu. Wybuchło ono w Krakowie (stąd powstanie krakowskie). Na wodza naczelnego powstania wyznaczano Ludwika Mierosławskiego. Natychmiast powstał Rząd Narodowy (22.II.), który proklamował manifest. Zapowiadał on korzystne dla chłopów zmiany społeczne i został przez nich bardzo dobrze odebrany. Przełożyło się to na żywe zaangażowanie ludności wiejskiej w działania powstańcze. Kiedy do Krakowa przybył Edward Dembowski, powstanie nabrało większego rozmachu. Dembowski objął obowiązki sekretarza dyktatora. Dyktatorem natomiast został Tyssowski. Dembowski skupił się przede wszystkim na wciągnięciu do powstania mas chłopskich i w tym celu rozpoczął bardzo silną agitację. W jego przekonaniu powstanie powinno było przyjąć charakter rewolucji społecznej. Zginął jednak tragicznie z rąk Austriaków. Po jego śmierci powstanie znacznie przygasło. Po raz kolejny powstańcy podjęli próbę połączenia postulatów niepodległościowych ze społecznymi, nawet bardzo radykalnymi. Poza tym zryw krakowski okazał się być swego rodzaju preludium przed nadchodzącą Wiosną Ludów.

W połowie XIX wieku Europę ogarnął ruch rewolucyjny, który miał znieść stary, feudalny ustrój i wprowadzić nowy ład. Siłą napędową tego ruchu byli robotnicy, którzy występowali przeciwko burżuazji. Nowy ład miał być oparty na szerokim zakresie swobód obywatelskich i politycznych (w tym prawo wyborcze). Dążenie do zmiany ustrojów i obalenia tyranii splotło się z dążeniem wielu narodów, które nie posiadały wówczas własnego państwa, do niepodległości. Wiosna Ludów nie przyniosła Polsce niepodległości, ale doprowadziła do pewnych zmian społecznych na ziemiach polskich oraz była kolejnym etapem na drodze do budowy poczucia wspólnoty narodowej wszystkich trzech zaborów.

W XIX w. doszło do jeszcze jednej próby "wybicia się na niepodległość". Było nią powstanie styczniowe w 1863 roku. Bezpośrednią przyczyną jego wybuchu stało się ogłoszenie przez władze carskie przymusowego poboru do armii carskiej. Branka ta miała zapobiec przygotowaniom powstańczym, jakie miały miejsce w Królestwie. Ponieważ przygotowania zostały zagrożone zdecydowano się na rozpoczęcie działań powstańczych. Powstanie wybuchło w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 roku. W czasie działań wojennych doszło do około 1200 starć zbrojnych. Powstańcy większość z tych starć przegrali. Działania powstańcze objęły bardzo rozległe tereny, co utrudniło Rosji pacyfikację. Powstaniem kierowali z początku ?Czerwoni?, a dopiero później w działania powstańcze włączyli się ?Biali?. Stopniowo to właśnie oni zdobywali coraz większą władzę w Rządzie Narodowym. Ostatnim wodzem przywódcą powstania był Romuald Traugutt, który próbował ratować upadające powstanie, ale bezskutecznie. Ten zryw niepodległościowy przybrał największe rozmiary ze wszystkich polskich powstań, zarówno, jeśli chodzi o liczbę powstańców, zasięg działań oraz czas ich trwania. Scalił on polskie społeczeństwo w walce o niepodległość i kształtował świadomy swej odrębności i interesów naród polski.

Całe XIX stulecie był w dziejach Polski czasem wielkiego poświęcenia i walki kolejnych pokoleń Polaków o niepodległe państwo oraz o przeżycie narodu w warunkach niewoli. Mimo wielu strat, cierpień i klęsk walka ta umocniła polską tożsamość narodową oraz zjednoczyła wszystkie grupy społeczne wokół jednego celu. Z każdym powstaniem rosła we wszystkich warstwach społecznych świadomość przynależności do tej samej wspólnoty narodowej. Kształtował się dzisiejszy naród polski.