Teoria miejsca i przestrzeni społeczno-zawodowej K. Czarneckiego

Teoria miejsca i przestrzeni społeczno ? zawodowej człowieka autorstwa Kazimierza Czarneckiego.

Teoria miejsca i przestrzeni społeczno ? zawodowej człowieka należy do grupy dynamicznych teorii rozwoju zawodowego. Zanim autor przedstawił główne założenia tej teorii poświęcił uwagę na krytykę innych teorii analizę terminów ?miejsce? i ?przestrzeń? człowieka.

Kazimierz Czarnecki zarzuca teoriom wyboru zawodu, uczenia się zawodu, pracy zawodowej to, iż nie ukazują one ciągłości rozwojowej człowieka, a tylko jego fragmenty. Wyjątkiem jest jednak dynamiczna teoria rozwoju zawodowego Donalda Supera. Autor sądzi, że w przedstawionych teoriach akcentowano różne aspekty rozwoju, bez wskazania istotnych związków pomiędzy sobą. Samo nazewnictwo teorii jest również bardzo zróżnicowane: od bardzo szczegółowych zagadnień do bardzo ogólnych, przez co zachodzą na siebie pewne twierdzenia o podobnej treści a innej nazwie. Brak jest również określeń, które wyraźnie wskazywałby na rozwój zawodowy.

Według Czarneckiego termin ?miejsce? ma bardzo szeroki zakres i jest definiowany jako m.in.:
1. wolna przestrzeń, którą można czymś zająć lub zapełnić,
2. ograniczony wycinek przestrzeni np. przy biurku,
3. część ograniczonej przestrzeni, z którą coś się dzieje lub działo,
4. zmienność terytorialna człowieka, zmienność miejsca pobytu i pracy
5. proces ubiegania się o zajęcie określonego miejsca w życiu społecznym ludzi.

Termin ?przestrzeń? K. Czarnecki odnosi nie tylko do ?otoczenia geograficznego ? biologicznego, ale głównie do ?przestrzeni społecznej? tj. miejsca człowieka w społecznych układach grup. Terminy takie jak ?wolna przestrzeń?, ?układ ludzi i przedmiotów?, ?pozycja jednostki w grupie? dobrze ilustrują ?miejsce i przestrzeń człowieka? w społecznych układach stosunków, zachowań i zadań. ?Miejsce i przestrzeń? społeczno ? zawodowa są nieodłącznymi elementami i wyznacznikami rozwoju, życia i działania człowieka. ?Miejsce i przestrzeń? życiowa, zawodowa związane są z człowiekiem ?na stałe?, przez całe jego życie od poczęcia aż do zgonu i tak np .:
1. Poczęte dziecko zajmuje swoje miejsce i przestrzeń w łonie matki.
2. Noworodek zajmuje swoje miejsce i przestrzeń w łóżku szpitalnym.
3. Niemowlę zajmuje swoje miejsce i przestrzeń w domu rodzinnym.
4. Dziecko przedszkolne zajmuje swoje miejsce i przestrzeń np.w sali zabaw.
5. Uczeń zajmuje swoje miejsce i przestrzeń np. w sali lekcyjnej.
6. Absolwenci szkół zajmują swoje miejsce i przestrzeń społeczno ? zawodową w np. zakładach pracy.
7. Emeryci i renciści zajmują swoje miejsca i przestrzeń np.w domu rodzinnym lub domu starców.

Człowiek podczas swojego rozwoju biologicznego i społecznego zajmuje zmieniające się miejsca i przestrzeń. Życie jednostki ludzkiej jest uwikłane w miejsce i przestrzeń społeczno ? zawodową!

Rozpatrując ?miejsce i przestrzeń społeczno ? zawodową ludzi? z punktu widzenia ich układu wobec siebie i zadań mamy do czynienia takimi sytuacjami które w języku określa się następująco: np. właściwy człowiek na właściwym miejscu, właściwy człowiek na niewłaściwym miejscu, niewłaściwy człowiek na niewłaściwy miejscu. W pierwszym przykładzie mamy zgodność poziomu kwalifikacji i cech osobowości z zadaniami powierzonymi nam. Oznacza to że te właśnie cechy są zbieżne z cechami zawodu i stanowiska pracy. W drugim przypadku mamy do czynienia z sytuacją kiedy człowieka przerasta zadanie lub nie dorasta do zadania jakie ma spełnić na stanowisku pracy. Jednostka może mieć wtedy niższe lub wyższe kwalifikacje zawodowe niż te które są akurat potrzebne oraz rozbieżne cechy osobowości. Idąc dalej można stwierdzić że niesie to za sobą konsekwencje. I tak niższe kwalifikacje powodują np. stany napięć i lęk przed zadaniami, nerwice, wpływają no to, że boimy się sprostać zadaniu, uciekamy od niego. Wyższe kwalifikacje również wpływają negatywnie na zachowanie pracownika, szczególnie na jego świadomość. Taki pracownik uważa, że marnuje się lub tępieje na miejscu pracy. W trzecim przykładzie występuje całkowita rozbieżność poziomu kwalifikacji i cech osobowościowych ze stanowiskiem pracy i cechami, jakich ono wymaga. O takim pracowniku mówi się, że jest dobry, ale nie na tym stanowisku. Podsumowując, należy widzieć, że idealne dopasowanie jednostki do cech zawodu i stanowiska pracy jest praktycznie nieosiągalne.

Definicja ?miejsca? jako ?wycinka przestrzeni? oznacza to miejsce jakie zajmuje człowiek w procesie swojego rozwoju (np. uczeń w szkole, pracownik w zakładzie pracy). Natomiast ?miejsce? jako ?proces prowadzący do określonej pozycji w życiu? oznacza miejsce jakie jednostka zajmuje w grupie roboczej (kierownik, robotnik, technik, inżynier, dyrektor). Przykłady definicji terminów ?miejsce? i ?przestrzeń? człowieka wskazują na to że człowiek zajmuje zawsze określone, często wywalczone miejsce i przestrzeń fizyczną, a wraz z nią miejsce i przestrzeń społeczno ? zawodową.

Wyróżniamy kilkanaście twierdzeń teorii miejsca i przestrzeni społeczno ? zawodowej człowieka, teorii rozwoju zawodowego, teorii profesjologii. Są one ze sobą ściśle powiązane, wzajemnie się dopełniają, przez co dają obraz teoretycznych podstaw rozwoju zawodowego człowieka w ciągu jego całego życia. Oto twierdzenia podstawowe:
1) zawód człowieka jest zespołem czynności wyuczonych i wyspecjalizowanych, który wyznacza i określa miejsce jednostki w podziale pracy,
2) człowiek, niezależnie od jego wieku, środowiska i sytuacji zajmuje zawsze i wszędzie, przez całe swoje życie, określone miejsce i przestrzenie społeczno ? zawodowe, podziale ról, zadań, pracy, zawodów, stanowisk, funkcji,
3) miejsce i przestrzenie społeczno ? zawodowe zmieniają się wraz z rośnięciem i rozwojem człowieka i stanowią ważny w jego życiu ?czynnik napędowy? rozwoju zawodowego,
4) zmiany miejsc i przestrzeni społeczno ? zawodowych uzależnione są od dwóch zespołów czynników: podmiotowego i przedmiotowego, tj. ?jakości jednostki? ludzkiej oraz istniejących warunków społeczno ? gospodarczych, kulturowych i politycznych danego kraju,
5) określone miejsca i przestrzeń społeczno ? zawodową jednostka ludzka zajmuje głównie dzięki własnej, świadomej i celowej aktywności prozawodowej i zawodowej,
6) szczególnie doniosłe znaczenie w rozwoju zawodowym jednostki mają miejsca i przestrzenie społeczno ? zawodowe w szkole podstawowej(np. pozycja ucznia w klasie, poziom osiągnięć), w szkole zawodowej(np. sukcesy w uczeniu się zawodu), w uczelni wyższej(kierunek studiów), w zakładzie pracy(wykonywanie wyuczonego zawodu, sukcesy w pracy),
7) psychiczne właściwości jednostki stanowią wyznacznik rozwoju zawodowego w tym przypadku, jeżeli ?manifestują się? one tu i teraz, w konkretnych prozawodowych i zawodowych miejscach, czasie, warunkach i sytuacjach,
8) w kolejno zajmowanych miejscach i przestrzeniach społeczno ? zawodowych jednostka kształtuje swoją osobowość prozawodową i zawodową, szczególnie takie cechy jak: nastawienie prozawodowe, wyobrażenie prozawodwe, wiedza prozawodowa i zawodowa, czynności prozawodowe i zawodowe, motywacja podejmowania nauki w określonej dziedzinie, zawodzie, specjalności i specjalizacji oraz określonej szkole, trafność wyboru decyzji i szkoły, motywacja uczenia się zawodu, motywacja podejmowania pracy zawodowej, motywacja osiągania wysokich wyników w pracy zawodowej,
9) miejsca i przestrzenie społeczno ? zawodowe są względnie stałe cyklicznie(np. czas pracy zawodowej wymagany do przejścia na emeryturę),
10) w określonych miejscach i przestrzeniach społeczno ? zawodowych oraz w czasie i sytuacjach jednostka ludzka realizuje swoje aspiracje prozawodowe i zawodowe, dążenia i plan życiowo ? zawodowy,
11) ?realizacja siebie? odbywa się zawsze w konkretnych miejscach i przestrzeniach społeczno ? zawodowych,
12) jednostka rozwija się prozawodowo i zawodowo poprzez: motywacje, wybór zawodu i szkoły i trafność tej decyzji, akceptacje do warunków i wymagań zawodu i szkoły zawodowej, stabilizacje w wybranym zawodzie i szkole, osiągane sukcesy szkolno ? zawodowe, duże sukcesy społeczno ? zawodowe w miejscu pracy, przygotowanie do godnego odejścia na emeryturę, aktywne życie społeczno ? zawodowe na emeryturze,
13) względnie stałe miejsca i przestrzenie społeczno ? zawodowe stwarzają jednostce poczucie bezpieczeństwa społecznego, ekonomicznego i rozwojowego oraz odrębności, indywidualności i osobistej wartości,
14) społeczne bezpieczeństwo i poczucie własnej wartości zostaje zawsze zaburzone w przypadku utraty stabilności w pracy zawodowej dorosłych,
15) określone miejsce i przestrzenie społeczno ? zawodowe są podstawowym wyznacznikiem wizji rozwoju zawodowego jednostki i jej życia społeczno ? zawodowego w grupie zawodowej,
16) w sytuacji rozbieżności cech miejsca i przestrzeni społeczno ? zawodowej z oczekiwaniami, dążeniami i aspiracjami oraz planem życiowo ? zawodowym jednostki, następuje celowa, wymuszona zmiana miejsca i przestrzeni na inną np. zmiana zawodu, miejsca pracy,
17) miejsca i przestrzenie społeczno ? zawodowe mogą się zmieniać nie tylko pod wpływem rozbieżności cech jednostki, ale również ze względu na postęp naukowo ? techniczny, ekonomiczny oraz cywilizacyjny,
18) jednostka o szczególnie korzystnych predyspozycjach psychofizycznych zmienia się szybciej nie tylko sama, ale również zmienia swoje otoczenie społeczno ? zawodowe i kulturowe,
19) zmiany, jakie zachodzą w świadomości i zachowaniu się prozawodowym i zawodowym jednostki, pojawiają się dzięki miejscom i przestrzeniom społeczno ?zawodowym oraz osobistej aktywności w tych miejscach i przestrzeniach, w których się znajduje,
20) miejsca i przestrzenie społeczno ? zawodowe każdej jednostki ludzkiej są nieodłącznym składnikiem i atrybutem jej życia, rozwoju, jak również powodzeń i niepowodzeń zawodowych i życiowych.

Wszystkie te twierdzenia odnoszą się do człowieka, do ludzi młodych, którzy są na drodze wybierania dla siebie zawodów, uczących się wybranych zawodów w wybranych typach szkól oraz dla dorosłych pracujących w różnych zawodach i zakładach pracy. Podsumowując rozwój ogólny, a w szczególności rozwój zawodowy jest niemożliwy lub trudno wyobrażalny bez określonych przestrzeni społeczno ? zawodowych i miejsc w jakich człowiek działa i żyje. Wszyscy pracujący i uczący się zawodu poszukiwali swoich miejsc pracy i szkół, a więc miejsc i przestrzeni społeczno ? zawodowych. Zdarza się jednak, że z przyczyn obiektywnych zmieniali swoje miejsca pracy, także odchodzili ze swoich szkól zawodowych. Oznacza to po prostu, że źle wybrali swoje miejsca i swoje przestrzenie społeczno ? zawodowe. Nie same zainteresowania, zdolności i uzdolnienia, aspiracje zawodowe, motywacja działania, plan życiowo ? zawodowy wyznaczają kierunek i pułap rozwoju, ale przede wszystkim jego miejsca i przestrzenie społeczno ? zawodowe, gdzie dane cechy i właściwości ludzie mogą się rozwijać, ukierunkowywać, doskonalić.

Przedstawiona teoria jest teorią interdyscyplinarną. Jest to teoria profesjologii jako nauki o rozwoju zawodowym człowieka.