Stanisław Moniuszko - życie i twórczość

Stanisław Moniuszko (1819 -1872)
Stanisław Moniuszko urodził się w 5 maja 1819 r. na terenie dzisiejszej Białorusi, niedaleko Mińska, w majątku Ubiel w rodzinie szlacheckiej. Jego ojciec, Czesław Moniuszko herbu Krzywda, był ziemianinem, niegdyś służył jako kapitan w armii napoleońskiej, matka, Elżbieta Madżarska , pochodziła z rodziny węgierskiej. Zdolności muzyczne przejawiał już w we wczesnym dzieciństwie, dlatego postanowiono kształcić go w tym kierunku. W świat muzyki wprowadziła go matka, która była jego pierwszą nauczycielką gry na fortepianie. Obdarzony doskonałym słuchem, zapamiętywał niemal każdą nutę zasłyszaną w ciągu dnia. Dzięki matce, obdarzonej pięknym głosem i dużą wrażliwością muzyczną, poznał ?Śpiewy historyczne? Juliana Ursyna Niemcewicza, będące wówczas podręcznikiem historii ojczystej, których niezwykle szybko nauczył się na pamięć. Warunki, w jakich Stanisław się wychowywał były szczególnie sprzyjające, uwrażliwieniu go na wszystko, co dotyczyło narodu polskiego.

W 1827 roku rodzina Moniuszków przeniosła się do Warszawy i tam Stanisław rozpoczął regularną edukację, również muzyczną. Kształcił się u warszawskiego Augusta Freyera, organisty w miejscowym kościele Świętej Trójcy, u niego zaczął pobierać lekcje czytania nut oraz gry na organach i fortepianie, a także teorii muzyki. Po trzech latach rodzina przeprowadziła się do Mińska, gdzie Stanisław kontynuował naukę u Czesława Stefanowicza. Ze szczególnym zainteresowaniem przysłuchiwał się zawsze muzyce ludowej, wiejskim przyśpiewkom, mazurom, oberkom i krakowskim sentymentalnym, balladom. Każda nowo usłyszana melodia wywoływała w sercu chłopca niezapomniane wrażenia. W Mińsku Stanisław ukończył 6 klas gimnazjum rządowego, skąd ojciec zabrał go, gdyż szkołę tę, dotychczas polską, przekształcono na rosyjską. W 1836 roku stryj Aleksander zabrał go do Wilna, gdzie Stanisław mając 17 lat poznał opery Mozarta, Rossiniego i Webera. W Wiedniu poznał zachodnie trendy muzyki operowej i jej organizację

1837 wyjechał na studia do Berlina, gdzie uczył się w prywatnie harmonii, kontrapunktu, instrumentacji i dyrygentury pod kierunkiem Carla Friedricha Rungenhagena, dyrektora Towarzystwa Muzycznego ?Singakademie". Odbywał także praktykę, prowadząc chóry i akompaniując śpiewakom, poznawał wielki repertuar operowy, oratoryjny i symfoniczny oraz proces przygotowywania dzieł do wystawienia i technikę dyrygowania, biorąc udział w próbach prowadzonych przez Rungenhagena oraz goszczącego wówczas w Berlinie Gaspara Spontiniego, Pracował też, jako korepetytor chórów.

W 1839 skomponował Kwartet smyczkowy, ?Mszę? i muzykę do komedii Aleksandra Fredry ?Nocleg w Apeninach?. W tym samym roku ukazały się drukiem pierwsze pieśni do słów Adama Mickiewicza. Po powrocie do kraju został organistą w kościele p.w. św. Jana w Wilnie. Przy Kościele zorganizował amatorski zespół chóralny, z którym podczas kilku miesięcy jego istnienia wykonał z towarzyszeniem, doraźnie zorganizowanej orkiestry Requiem Wolfganga Amadeusa Mozarta oraz fragmenty oratoriów Stworzenie świata Josepha Haydna i Św. Paweł Felixa Mendelssohna-Bartholdy'ego. Na jednym z koncertów orkiestra wykonała pod jego batutą dzieła Gaspara Spontiniego, Felixa Mendelssohna i Ludwiga van Beethovena. Jego działalność przyczyniła się wybitnie do ożywienia muzycznego środowiska wileńskiego. Odbywał także podróże artystyczne do Petersburga. Zapoznawał tamtejszą publiczność ze swoją twórczością, która zyskała duże powodzenie i przychylną prasę. W czasie podróży nawiązał bliską znajomość z wybitnymi muzykami rosyjskimi, m.in. Michaiłem Glinką, Aleksandrem Dargomyżskim, Cezarem Cui, Aleksandrem Sierowem. Jednocześnie pracował, jako nauczyciel muzyki. Wtedy też poznał Aleksandrę Muller, wziął z nią ślub w 1840 roku. Ojciec panny młodej był bogatym człowiekiem, posiadał ekskluzywny dom zajezdny. Małżeństwo z Mullerówną zaowocowało dziesięciorgiem dzieci.

Podróż Moniuszki do Petersburga jesienią 1842r w poszukiwaniu lepszej pracy przekonała młodego kompozytora, że nie może opuścić Wilna, dla którego tak wiele już uczynił. Pobyt w Petersburgu pomógł mu również odkryć wielkie możliwości tkwiące w twórczości pieśniarskiej. Wiele uwagi poświęcił Moniuszko pieśni, uważając ją za jedną z głównych form umuzykalniania społeczeństwa. Właśnie wtedy powstały jego pierwsze wodewile i opery komiczne, wystawiane w Wilnie i we Lwowie. Najważniejszą jednak pozycją w jego twórczości tego okresu były ?Śpiewniki Domowe?(1844) - zbiory polskich pieśni narodowych, wydano ich łącznie dwanaście zbiorów, sześć za życia autora i sześć po jego śmierci Zdobyły one dużą popularność, wypierając modne pieśni francuskie. Ogółem ukazało się 12 śpiewników, zawierających pieśni zrozumiałe, trafiające do serca i wyobraźni, bardzo polskie. Dlatego też cieszyły się wielką popularnością. Spełniały rolę kolportera polskości, były konkretnym przykładem żywotności kultury polskiej i piękna polskiej pieśni. Odniesiony przez to wydawnictwo sukces, zachęcił kompozytora do spróbowania swoich sił w muzyce operowej. Librecistę znalazł w Warszawie. Był nim Włodzimierz Wolski. Efektem ich spotkania była pierwsza dwuaktowa wersja opery ?Halka" zwana ?Halką Wileńską", gdyż w Wilnie właśnie została po raz pierwszy wystawiona w 1848 roku. W tym samym roku Moniuszko wystawił ?Mildę" - kantatę do słów Ignacego Kraszewskiego i skomponował muzykę do fragmentów ?Dziadów" Adama Mickiewicza, dając jej tytuł ?Widma". W 1849 w Petersburgu, wystawiona zostaje ?Bajka?(uwertura fantastyczna)

W ciągu kilku następnych lat napisał kilka operetek, pieśni świeckie i kościelne.

W 1854 przy współudziale Achillesa Bonoldiego założył Towarzystwo im. św. Cecylii, którego członkowie-amatorzy dawali pod jego batutą dwa razy do roku publiczne koncerty.

W 1858 roku po przerobieniu ?Halki" z dwuaktowej na czteroaktową po dziesięciu latach wreszcie została wystawiona w Warszawie, gdzie zbudziła prawdziwy entuzjazm. Po triumfie, jaki odniosła ?Halka? wybrał się w podróż po Europie, w czasie, której zapoznał się z repertuarem obcych oper, głównie niemieckiej, poznał też B. Smetanę, a nieco później Rossiniego, Aubera i Gounoda. Łączyła go przyjaźń z wieloma współczesnymi kompozytorami między innymi z Lisztem. Po powrocie 1 sierpnia 1858 został powołany na stanowisko pierwszego dyrygenta Opery Polskiej w Teatrze Wielkim w Warszawie. Pierwszym dziełem, jakie jeszcze w 1858r wystawił, była jego własna jednoaktowa opera ?Flis?. W tym okresie następuje największy rozkwit sił twórczych kompozytora. Rok 1858 stanowi przełomową datę dla polskiej muzyki, oznacza, bowiem narodziny narodowej opery. Odtąd Moniuszko poświęcił się głównie twórczości operowej, nie zaniedbując jednak i innych rodzajów muzyki.

W 1860 roku wystawił ?Hrabinę" - trzyaktową operę stanowiącą satyrę na francuskie obyczaje polskiej arystokracji, będącą zarazem apologią polskości i patriotyzmu. W niecały rok później wystawił jednoaktową operę? ?Verbum Nobile" do libretta Jana Chęcińskiego.

Prowadził ponadto sporadycznie chóry w kościołach warszawskich, m.in. w kościele ewangelickim wystawił oratorium ?Eliasz? Felixa Mendelssohna. Występował także corocznie, jako dyrygent na koncertach kompozytorskich. W 1862 ponownie wyjechał do Paryża, licząc na wystawienie którejś ze swoich oper, co jednak nie doszło do skutku.

Jeszcze przed wybuchem powstania Moniuszko rozpoczął wykłady z zakresu harmonii, kontrapunktu i kompozycji oraz prowadził zespół chóralny w Instytucie Muzycznym w Warszawie. Jego uczniami byli m.in. Zygmunt Noskowski i Henryk Jarecki. W styczniu 1863 roku wybuchło powstanie styczniowe. Niezaprzeczalnie pod jego wpływem napisał Moniuszko bodaj największe swoje dzieło ?Straszny dwór", który wystawiono we wrześniu 1865 r. Nowa opera odniosła sukces podobny do sukcesu ?Halki?.

Okres Powstania Styczniowego zahamował prace kompozytora, ciężkie warunki polityczne nie sprzyjały twórczości 28.09.1865r zawieszono wystawianie ?Strasznego dworu" ze względów cenzuralnych - zarzucano jej wymowę niepodległościową Moniuszko popadł w tarapaty finansowe, znacznie się wówczas zadłużył. Natomiast jego sława rosła w innych krajach słowiańskich. Moniuszko uznawany był za głównego twórcę pieśni polskiej (ok. 4000 pieśni zawartych w "Śpiewnikach domowych"), nazywany był też słowiańskim kompozytorem.

W drugą rocznicę powstania w 1865r Moniuszko wystawił kantatę ?Widma? według. II części ?Dziadów?. W 1869 wystawił operę ?Paria?. Powstaje też balet ?Monte Christo" według powieści Aleksandra Dumasa ?Hrabia Monte Christo" i ?Sonety krymskie" na głosy solowe, chór i orkiestrę do tekstów Mickiewicza.
Dalsze lata życia Moniuszki to ciągłą walka o byt i kłopoty zdrowotne.

W 1870 r wyjeżdża po raz czwarty do Petersburga, gdzie kolejna premiera ?Halki" odnosi ogromny sukces. Wieść o powodzeniu Moniuszki dociera nawet do dworu, książę Konstanty zaprasza go do pałacu na uroczysty koncert. Powstaje balet ?Figle szatana?.Rok później powstaje ?Pamiętnik do nauki harmonii?. Dwa lata przed śmiercią Moniuszki Teatr Wielki wystawia operetkę ?Beata" z librettem Chęcińskiego, ostatnie ukończone dzieło sceniczne Moniuszki.
Stanisław Moniuszko zmarł nagle 4 czerwca 1872 roku w wieku 53 lat w Warszawie na zawał serca, którego pośrednimi przyczynami mogły być zarówno zły stan zdrowia, jak i stres wywołany nadmierną ilością pracy. Pogrzeb wybitnego kompozytora stał się okazją do zamanifestowania patriotycznych postaw społeczeństwa. Ciało mistrza złożono na cmentarzu powązkowskim w Warszawie.

Na bogatą twórczość Stanisława Moniuszki składają się przede wszystkim formy muzyki wokalnej. Wobec tych arcydzieł na dalszy plan ustępują kompozycje instrumentalne jedynie uwertura ?Bajka? i operowe epizody symfoniczne zachowały równorzędną wartość. ?Halka? zyskała uznanie światowe, była wystawiana między innymi we Włoszech, Niemczech, Francji, Związku Radzieckim, na Węgrzech i w Stanach Zjednoczonych.

Zasadniczą cechą muzyki Moniuszki stanowi jej niezwykła śpiewność, bezpośredniość, prostota i uczciwość oraz przepojenie elementami ludowymi i duchem narodowym. Wpływ Moniuszki na dalszy rozwój muzyki polskiej jest na początku większy nawet niż wpływ Chopina. Niemal cały okres od połowy XIXw. do pocztków XXw. był okresem epigonizmu moniuszkowskiego. Moniuszko jest najwybitniejszym po Chopinie przedstawicielem stylu narodowego w muzyce polskiej. Był twórcą polskiej opery narodowej, dokonał syntezy elementów opery włoskiej, francuskiej i niemieckiej z rodzimymi melodiami, rytmami polskich tańców, cytatami, stylizacjami folkloru. W ponad 300 pieśniach nawiązał do polskiej pieśni preromantycznej, twórczości Franciszka Schuberta oraz muzyki ludowej. Rozwinął szczególną formę ballady wokalnej, nadając jej rozbudowany, bogaty w środki muzyczne charakter na przykład ?Świtezianka?, ?Czaty?, ?Trzech Budrysów?.

Pamięć i zasługi Stanisława Moniuszki dla kultury polskiej postanowiono upamiętnić w formie festiwalu jego imienia. Pomysł ten powstał w 1960 roku, a pierwszy Festiwal odbywający się co lato w Kudobie Zdroju na Dolnym Śląsku otworzono w roku 1962. W jego ramach wystawiane są głownie opery. Większość pamiątek po kompozytorze przechowuje Warszawskie Towarzystwo Muzyczne im. Stanisława Moniuszki. Lata które minęły od śmierci Stanisława Moniuszki, w niczym nie przyćmiły blasku jego muzyki ,pełnej życia, fantazji, a nade wszystko polskości.

Ważniejsze kompozycje:

?Kwartet smyczkowy? nr 1 d-moll (1839)
?Kwartet smyczkowy? nr 2 F-dur (przed 1840)
?Fraszki na fortepian?, 2 zeszyty (1843)
?Uwertura wojenna? na orkiestrę (1857)
?Polonez koncertowy? na wielką orkiestrę (ok. 1866)

Opery:
?Halka? (premiera wersji 2-aktowej 1848, wersji 4-aktowej 1858)
?Sen Wieszcza? (nieukończona, pisana w latach 1852-1853)
?Cyganie? sielanka w 2 aktach (1850)
?Bettly?, opera komiczna w 2 aktach (1852)
?Flis? (premiera 1858)
?Rokiczana? (nieukończona, pisana w latach 1858-1859)
?Hrabina? (premiera 1860)
?Verbum nobile? (premiera 1861)
?Straszny dwór? (premiera 1865)
?Paria? (premiera 1868)
?Trea? (nieukończona, pisana w roku 1872)
?Sielanka? (nieukończona)

Balety:
?Na kwaterunku? balet w 1 akcie (1868)
?Figle szatana? balet w 6 obrazach (1870)
?Monte Christo? balet w 5 aktach (1866)
Operetki:
?Beata? operetka w 1 akcie (1870 lub 1871)
?Żółta szlafmyca?
?Nocleg w Apeninach? operetka w 1 akcie (1837-39)
?Ideał?
?Loteria?
?Nowy Don Kiszot czyli Sto szaleństw? operetka w 3 aktach (1841)

Ballady:
?Dziad i Baba? na głos i fortepian, słowa Józef Ignacy Kraszewski (1842)
?Czaty?
cztery ?Litanie Ostrobramskie?

Msze
?Msza piotrowińska? B-dur na głosy solowe i chór mieszany z towarzyszeniem organów (1872)
Uwertury:
?Bajka? wersja I, uwertura fantastyczna na orkiestrę, wersja II na kwintet smyczkowy(1848)
?Kain? uwertura na orkiestrę (1856)

Pieśni:
?Ojcze z niebios Boże Panie?
?Pieśń żeglarzy?(1842)
?Pieśń wieczorna? na głos i fortepian, słowa Władysław Syrokomla (między 1845 a 1858)
?Znaszli ten kraj? na głos i fortepian, słowa Adam Mickiewicz (1846)
?Trzech budrysów? na głos i fortepian, słowa Adam Mickiewicz (1840)
?Prząśniczka? na głos i fortepian, słowa Jan Czeczot (1846)
?Złota rybka?
?Krakowiaczek? na głos i fortepian, słowa Edmund Wasilewski (1850)
?Kozak? na głos i fortepian, słowa Jan Czeczot (1849)
?Świtezianka? na głos i fortepian, słowa Adam Mickiewicz (1841)