Małżeństwo jest instytucją powszechną i podstawową dla każdego społeczeństwa, istniejącą w każdej kulturze. Jest to trwały w swym celu związek między osobami będący uniwersalną instytucją społeczną i zazwyczaj wiążący osoby emocjonalnie, ekonomicznie i prawnie. Małżeństwo stanowi najczęściej podstawę rodziny. Reguły funkcjonowania małżeństwa wyznaczają normy obyczajowe, moralne, religijne i prawne. Jest to związek, w którym małżonkom przysługuje prawo współżycia seksualnego, a ich potomstwu prawo dziedziczenia dóbr materialnych i kulturowych wartości. Na przestrzeni dziejów, a także w przestrzeni geograficznej, funkcjonowało i funkcjonuje wiele typów małżeństw;
1. Monogamiczne i poligamiczne (w tym poliginiczne), gdy jeden mężczyzna ma kilka żon i poliandryczne, kiedy kobieta tworzy związek z kilkoma mężczyznami).
2. Patriarchalne i matriarchalne (w zależności od tego, kto cieszy się w nim najwyższym autorytetem) i egalitarne (demokratyczne).
3. Endogamiczne i egzogamiczne (w zależności od tego, czy związek małżeński zawierany jest w ramach własnej zbiorowości, czy też między osobami należącymi do różnych grup społecznych i terytorialnych).
Najistotniejszymi spośród rządzących prawem małżeńskim są zasady:
1. monogamii,
2. równouprawnienia małżonków w ich wzajemnych relacjach i w stosunkach z ich wspólnymi dziećmi,
3. świeckość,
4. trwałość związku małżeńskiego.
Zasada monogamii
Małżeństwo w Polsce jest pojmowane jako związek monogamiczny. Osoba, która pozostaje w związku małżeńskim nie może zawierać kolejnych małżeństw. Zawarcie związku małżeńskiego przez taką osobę jest na gruncie KK przestępstwem i podlega karze, a na gruncie prawa rodzinnego takie małżeństwo może zostać unieważnione. Konsekwencje przyjęcia zasady monogamicznego charakteru małżeństwa są wyrażone w art. 23 KRiO. Z zasadą monogamicznego charakteru związku małżeńskiego związana jest klauzula porządku publicznego. Polega ona na stosowaniu zagranicznego prawa małżeńskiego z zastrzeżeniem, że nie będzie to sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP. Takimi zasadami są m.in. równość wszystkich wobec prawa bez względu na płeć i monogamiczny charakter małżeństwa.
Zasada równouprawnienia małżonków
Równouprawnienie małżonków w ich wzajemnych relacjach i w stosunkach z ich wspólnymi dziećmi wyrażone zostało w art. 23 KRiO, a następnie uszczegółowione w wielu innych przepisach tego kodeksu.
Ma ono umocowanie w stanowiących o równości płci przepisach wielu najważniejszych dokumentach międzynarodowych i w Konstytucji RP. Najistotniejszymi przejawami równouprawnienia małżonków jest:
- równy wiek mężczyzny i kobiety wymagany do zawarcia małżeństwa (art. 10 KRiO),
- odstąpienie od preferowania nazwiska mężczyzny w przepisach o nazwisku małżonków po zawarciu ich związku (art. 25 KRiO),
- wspólne decydowanie o istotnych sprawach rodziny (art. 24 KRiO),
- równe prawa, obowiązki i kompetencje związane ze sprawowaniem władzy rodzicielskiej nad wspólnymi dziećmi, szczególnie zaś wspólne decydowanie o ich istotnych sprawach (art. 97 KRiO),
Zasada świeckości małżeństwa
Świecki charakter małżeństwa sprowadza się do stwierdzenia, że podlega ono prawu państwowemu (a więc świeckiemu), czyli podlega ono kompetencji urzędów publicznych i jurysdykcji sądów powszechnych. Obowiązywaniu w polskim prawie tej zasady nie przeczy wprowadzona w konsekwencji zawarcia umowy między Polską a Stolicą Apostolską możliwość zawierania małżeństw w obrządku religijnym ze skutkiem dla prawa świeckiego.
Zasada trwałości związku małżeńskiego
Prawo polskie, któremu przyświeca zasada trwałości małżeństwa, dopuszcza rozwód dokonywany w drodze wyroku sądu po uprzednim stwierdzeniu, że ziściły się określone prawem przesłanki wydania takiego orzeczenia. Obowiązującej w prawie polskim zasady trwałości związku małżeńskiego nie należy mylić z ze znaną prawu kanonicznemu Kościoła katolickiego zasadą nierozerwalności małżeństwa. Ważnie zawarte małżeństwo traktowane jest w Kościele katolickim jako sakrament i nie może być ono rozwiązane (?Małżeństwo zawarte i dopełnione nie może być rozwiązane żadną ludzką władzą i z żadnej przyczyny, oprócz śmierci? - kanon 1141 Kodeksu prawa kanonicznego). Istniejąca w prawie kanonicznym instytucja unieważnienia małżeństwa nie jest rozwiązaniem tego związku lecz stwierdzeniem jego nieistnienia od samego początku jako nigdy niezawartego.
Zgodnie z treścią art. 1 KRiO, aby doszło do zawarcia małżeństwa muszą łącznie wystąpić następujące przesłanki:
1. Między osobami, które zamierzają zawrzeć związek małżeński (nupturientami) musi istnieć różnica płci.
Związek małżeński jest - co podkreślono poza KRiO również w Konstytucji - związkiem mężczyzny z kobietą. W konsekwencji zarówno pary homoseksualne, jak i osoby, które nie mają wykształconej płci (obojnactwo) nie mogą takiego związku zawrzeć. Kierownik USC ustala płeć nupturientów na podstawie przedstawionych mu odpisów aktów urodzenia. W razie wątpliwości ma on obowiązek zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie, czy małżeństwo może być zawarte. Mogą się one pojawić zwłaszcza w odniesieniu do przypadków zawierania małżeństw przez transseksualistów. Fakt zmiany przez nich płci musi znaleźć potwierdzenie w akcie urodzenia.
2. Osoby zawierające związek małżeński musza być jednocześnie obecne przed kierownikiem USC albo przed kompetentną osoba duchowną kościoła lub związku wyznaniowego.
Wyjątkiem od wymogu jednoczesnej obecności nupturientów jest dopuszczalność zawarcia związku małżeńskiego przez pełnomocnika. Osoba, która nie ma możliwości osobistego uczestniczenia w ceremonii swego ślubu może wystąpić do sądu o zezwolenie na ustanowienie pełnomocnika. Sąd z kolei może na to zezwolić jeżeli stwierdzi, że zaistniały po temu ważne powody. Pełnomocnictwo do zawarcia związku małżeńskiego powinno być udzielone na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym i wymieniać osobę, z którą małżeństwo ma być zawarte.
3. Osoby zawierające związek małżeński muszą złożyć w tej kwestii zgodne oświadczenia
Oświadczenia nupturientów muszą być zgodne, tzn. tożsame pod względem treści. Nie mogą zawierać zastrzeżeń zwłaszcza co do warunku i terminu.
4. Sporządzenie przez kierownika USC aktu małżeństwa jest dodatkową przesłanką konieczną do zawarcia małżeństwa w przypadkach, gdy mężczyzna i kobieta, zawierający związek małżeński podlegają prawu wewnętrznemu kościoła, oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu. Duchowny ma obowiązek w ciągu 5 dni od dnia zawarcia małżeństwa przekazać zaświadczenie o tym zdarzeniu kierownikowi USC, a ten niezwłocznie sporządzić akt małżeństwa
Brak którejkolwiek w wymienionych przesłanek sprawia, że w świetle polskiego prawa związek małżeński w ogóle nie został zawarty, a pożycie między nupturientami jest pożyciem pozamałżeńskim. Jeżeli jednak - mimo braku przesłanek zawarcia związku małżeńskiego - sporządzony został akt małżeństwa, ustalenie nieistnienia związku małżeńskiego może nastąpić jedynie na mocy wyroku sądowego. Powództwo o ustalenie nieistnienia małżeństwa może wytoczyć każdy, kto ma w tym interes prawny. Z powodu tzw. przeszkód do zawarcia małżeństwa może dojść do jego unieważnienia przez sąd. Do przeszkód takich należy zaliczyć:
- brak różnicy płci nupturientów,
- brak odpowiedniego wieku,
- ubezwłasnowolnienie całkowite,
- chorobę psychiczną lub niedorozwój umysłowy,
- istniejący związek małżeński,
- pokrewieństwo i powinowactwo w określonej linii,
- przysposobienie.
W związku z ratyfikacją Konkordatu, to jest umowy międzynarodowej pomiędzy RP s Stolicą Apostolską, doszło do wprowadzenia do KRiO (a także kilku innych ustaw w tym do KPC i prawa o aktach stanu cywilnego) zmian przepisów umożliwiających nupturientom wybór pomiędzy dwiema formami zawarcia związku małżeńskiego: świecką i religijną, przy czym forma religijna może wywierać również skutki na gruncie prawa państwowego (świeckiego).
1. Zawarcie małżeństwa przed kierownikiem USC:
Osoby zamierzające zawrzeć małżeństwo powinny złożyć lub przedstawić kierownikowi USC niezbędną dokumentacje
- dowód tożsamości,
- odpis skróconego aktu urodzenia,
- o ile nupturient pozostawał wcześniej w związku małżeńskim również dowód jego ustania
- pisemne zapewnienie o nieistnieniu okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa
Oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński powinny być złożone publicznie w obecności dwóch pełnoletnich świadków. Po złożeniu oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński przez obie strony kierownik USC ogłasza, że małżeństwo zostało zawarte.
2. Wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa
Podstawę prawną zawierania związków małżeńskich w formie religijnej ze skutkiem dla prawa świeckiego przez wiernych Kościoła katolickiego stanowi wspomniany wyżej Konkordat, natomiast w odniesieniu do wiernych innych kościołów i związków wyznaniowych jest nią ustawa z 26. 06. 1997 r. o zmianie ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania - co daje możliwość zawierania małżeństw w formie wyznaniowej ze skutkiem dla prawa świeckiego.
Aby małżeństwo zawarte w rycie wyznaniowym mogło być traktowane jako małżeństwo skutecznie zawarte w świetle polskiego prawa, musza zostać spełnione następujące przesłanki:
1. Między nupturientami nie mogą istnieć przeszkody wynikające z prawa polskiego.
2. Nupturienci złożyć muszą zgodne oświadczenia woli o tym, ze chcą, aby ich związek był skuteczny na gruncie prawa świeckiego.
3. Małżeństwo musi zostać wpisane w aktach stanu cywilnego na wniosek przekazany kierownikowi USC przez osobę duchowną w terminie 5 dni od jego zawarcia.
Spełnienie powyższych przesłanek powoduje, że dochodzi do jednoczesnego zawarcia przez nupturientów związku małżeńskiego o charakterze sakramentalnym, jak i związku na gruncie prawa świeckiego.
Małżeństwo za granicą
Zgodnie z art. 1 KRiO mężczyzna i kobieta będący obywatelami polskimi, przebywający za granicą, mogą zawrzeć małżeństwo przed polskim konsulem lub osobą wyznaczoną do wykonywania takich funkcji. Zgodnie z art. 15 ustawy z 12 listopada 1965 r. - Prawo prywatne międzynarodowe - forma zawarcia małżeństwa podlega prawu państwa , w którym jest ono zawierane. Jeżeli małżeństwo jest zawierane poza granicami Polski, wystarczy zachowanie formy wymaganej przez prawa ojczyste obojga małżonków. W takim przypadku konsul sporządza protokół potwierdzający złożenie przez przyszłych małżonków oświadczeń wstępujących w związek małżeński oraz zamieszcza inne dane przywidziane przy zawieraniu małżeństwa. Protokół podpisany przez małżonków, świadków i konsula stanowi podstawę do stworzenia aktu małżeństwa w polskich księgach stanu cywilnego. Dlatego też, po odebraniu zapewnienia nupturientów, iż nie wiedzą oni o okolicznościach wyłączających zawarcie przez nich małżeństwa. a także ich oświadczeń o nazwiskach, które będą nosić po zawarciu małżeństwa, oraz nazwisku dzieci z niego zrodzonych - konsul przesyła niezwłocznie do urzędu stanu cywilnego właściwego dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy. W przypadku braku stosownych oświadczeń małżonkowie mogą je złożyć w ciągu sześciu miesięcy od dnia zawarcia małżeństwa. Należy podkreślić, że obywatel Polski nie może zawrzeć małżeństwa w swoistej formie z cudzoziemcem.
