Międzyplon, dawniej poplon "Międzyplonem" nazywamy roślinę lub mieszankę roślin uprawianą między dwoma plonami głównymi na zbiór zielonej masy, na zielonkę, siano, kiszonkę lub na przyoranie jako zielony nawóz. Ich uprawa ma duże znaczenie nie tylko dla produkcji paszy, ale i ze względu na zwiększanie biologicznej aktywności i żyzności gleby, działanie strukturotwórcze roślin i wzbogacanie gleby w azot (przez rośliny motylkowe).
W zależności od termonu siewu wyróżnia się rodzaje międzyplonów:
- ścierniskowe - siew następuje natychmiast po sprzęcie plonu głównego (np. żyta, jęczmienia), schodzącego z pola na początku sierpnia. Zasiew może być jednogatunkowy lub stanowić mieszankę 2 - 3 gatunków, co zapewnia lepsze okrycie gleby, użytkowane jesienią tego samego roku na paszę (np. rzepa ścierniskowa) lub przyorane na zielony nawóz (np. facelia, gorczyca biała, peluszka); w uprawie konserwującej zostawia się je do wiosny, w które sieje się rośliny jare. Mówiąc prosto - nasiona roślin wysiewa się w lecie, a zbiera jesienią.
- międzyplon ozimy def.( wysiewany późnym latem, po zbiorze później dojrzewających zbóż (pszenicy, pszenżyta)).Głównym celem uprawy międzyplonu ozimego jest produkcja paszy, której użytkowanie rozpoczyna się w okresie wiosennym. Zasiewy te spełniają jednocześnie funkcję ochronną, osłaniając glebę od wczesnej jesieni do wiosny następnego roku.) żyto, rzepak ozimy; rośliną następczą jest plon wtóry; stanowią źródło wczesnej paszy zielonej.
Prościej mówiąc - nasiona roślin wysiewa się jesienią, a zbiera wiosną.
- wsiewki międzyplonowe - siane wiosną jednocześnie z plonem głównym lub w czasie jego wegetacji i pozostające po jego zbiorze do jesieni tego samego roku, np. seradela wsiana w żyto; powinny być to rośliny dobrze znoszące zacienienie w pierwszym okresie wzrostu po wschodach i szybko rosnące po odsłonięciu, tzn.nasiona wysiewa się w łan rośliny ozimej lub jarej uprawianej w plonie głównym, a zbiera późną jesienią.
- plon wtórny - nasiona roślin wysiewa się po zbiorze międzyplonu ozimego, a zbiera jesienią tego samego roku; (odnosi się do międzyplonu ozimego).
Znaczenie produkcyjne:
- źródło pasz zielonych, zwiększenie łącznej wydajności produkcji roślinnej
- wyrównanie dopływu pasz zielonych i przedłużenie okresu letniego żywienia
Znaczenie nawozowe:
- nawóz zielony
- dodatkowa ilośc materii organicznej w postaci resztek pożniwnych
Znaczenie ekologiczne:
- ograniczenie wymywania azotanów z gleby w okresie jesienno - zimowym
- znaczenie fitosanitarne (ograniczenie nasilenia agrofagów przez zwiększenie aktywności biologicznej gleby)
- oprawa bilandu materii organicznej i struktury gleby
- ochrona glenby przed erozją
Międzyplon ścierniskowy
W warunkach Polski średni okres wegetacji międzyplonu ścierniskowego zawiera się w przedziale od 60 do 90 dni. Można więc rośliny wysiewane w międzyplonie ścierniskowym podzielić na trzy grupy: bardzo wczesnego, wczesnego i późnego siewu. W czasie wegetacji międzyplonu ścierniskowego skróceniu ulega długość dnia, co również ogranicza dobór gatunków roślin. W potocznym obiegu funkcjonuje bardzo trafny pogląd, że "jeden dzień w lipcu dla wzrostu międzyplonu znaczy tyle, co cały tydzień w sierpniu". Tak więc w celu osiągnięcia zadawalającej ilości zielonej masy międzyplon ścierniskowy winno się wysiać jeszcze w lipcu, a dopuszczalny termin siewu to 20 sierpień. Pamiętać również należy, że im klimat jest bardziej ostry, tym siew międzyplonu ścierniskowego winien być wcześniejszy. Stąd wniosek, że Wyżyna Śląska, Małopolska i Lubelska oferują najlepsze warunki klimatyczne dla tego typu międzyplonów. Nizina Wielkopolska najczęściej nie zapewnia odpowiedniej ilości opadów, a Pojezierza i Kaszuby nie zapewniają odpowiednio długiego okresu wegetacji (opóźnione żniwa, niższe temperatury i wczesne przymrozki). Międzyplony ścierniskowe mają mniejszy zasięg niż ozime i również bardziej ryzykowna jest ich uprawa. Wysokość tego ryzyka zależy od długości pozostałego jeszcze po sprzęcie plonu głównego okresu wegetacji oraz od ilości opadów i temperatury w tymże okresie. Wprowadzenie ich do zmianowania powoduje pewne zmiany w siedlisku związane ze zmianą bilansu wodnego oraz z większym wykorzystaniem składników pokarmowych.
W praktyce rolniczej międzyplon ścierniskowy wysiewamy po roślinach najwcześniej schodzących z pola, a długość jego okresu wegetacji warunkują temperatura i termin wykonania orki przedzimowej. Zadawalający plon międzyplonu ścierniskowego zapewnia suma opadów w okresie lipiec - wrzesień, wynosząca około 150 mm, przy właściwym i równomiernym ich rozkładzie w okresie wegetacji. Równie istotna jest także średnia temperatura powietrza, która im dłużej utrzymuje się wysoka, tym lepiej.
Wśród roślin największą wartość pokarmową posiadają rośliny motylkowate, ale niestety wymagają bardzo wczesnego terminu siewu i charakteryzują się wysoką ceną nasion, co powiela straty w przypadku niepowodzenia uprawy. Zdecydowanie najniższą wartością pastewną charakteryzują się rośliny z rodziny kapustowatych (np. gorczyca, rzepak) cechujące się jednak największą niezawodnością.
Uprawa międzyplonów ścierniskowych zmniejsza - poprzez poprawę struktury gleby - zagrożenie ze strony grzybów powodujących zgnilizny korzeni buraków. Korzenie roślin uprawianych w międzyplonie rozluźniają glebę i przerastają podeszwę płużną. W międzyplonie można wysiewać gorczycę białą, rzodkiew oleistą i facelię. Najlepiej jednak jest uprawiać odmiany mątwikobójcze rzodkwi oleistej (Adagio, Pegletta) i gorczycy białej (Barka, Concerta, Martigena, Maryna, Metex, Polka, Rota, Sirola), które ograniczają liczebność mątwika. Uprawa odmian odpornych daje podobne efekty, jak ugorowanie lub uprawa roślin nie będących żywicielami mątwika (zboża, kukurydza, lucerna, cebula). W ten sposób ogranicza się nawet o połowę liczebność szkodnika w glebie. Korzystne jest także mulczowanie pola, czyli pozostawianie nieprzyoranego międzyplonu na zimę. Mulcz zmniejsza zachwaszczenie, zwłaszcza chwastnicą jednostronną i komosą białą, a także poprawia strukturę gleby oraz jej gospodarkę wodną. Zmniejsza się także zagrożenie ze strony chorób, np. zgnilizn korzeni.
Rzodkiew oleista posiada trochę większe wymagania pod względem jakości gleby i jej zasobów wilgoci, ale plonuje wyżej od gorczycy i bywa skuteczniejsza przy zwalczaniu nicieni. Ujemną cechą roślin krzyżowych jest to, że są one żywicielami mątwika burakowego. Dlatego rejonach o dużej koncentracji uprawy buraka i rzepaku, jak również na glebach z objawami występowania mątwika burakowego należy stosować odmiany gorczycy białej oraz rzodkwi oleistej o działaniu antymątwikowym. Mątwikobójcze odmiany gorczycy białej (Barka, Concerto, Martigena, Maryna, Polka, Rota) i rzodkwi oleistej (Adagio i Pegletta) w okresie jednego sezonu uprawy w międzyplonie ścierniskowym mogą ograniczyć populacje nicieni w glebie o około 30 - 50%. Cenionym gatunkiem w uprawie międzyplonowej oraz przez pszczelarzy jest facelia błękitna, która jako roślina neutralna dla nicieni, nie będąca ich żywicielem, również ogranicza populację tego szkodnika o 15 - 20%.
Możliwości nawożenia słomą w kombinacji z międzyplonem ścierniskowym. Dotyczy to szczególnie rejonów o korzystnym rozkładzie opadów i temperatur w lecie i jesieni. Warunkiem udania się międzyplonu jest natychmiastowe przykrycie rozdrobnionej słomy (najlepiej w postaci sieczki) wraz z wyrównawczym nawożeniem azotowym, które możemy pominąć w przypadku międzyplonu motylkowatego. Nawożenie to winno wynosić około 8 kg N na 1 tonę przyoranej słomy i może być wnoszone w postaci organicznych nawozów płynnych.
Czy można z powodzeniem uprawiać międzyplon ścierniskowy?
Powierzchnia uprawy międzyplonów ścierniskowych zależy od wielu czynników, wśród których szczególnie istotne wydają się: warunki siedliskowe, struktura zasiewów oraz możliwości organizacyjne gospodarstwa. Na ogół międzyplony winno uprawiać się na około 30% gruntów ornych, z czego około połowę powinny zajmować międzyplony ozime. Nieco łatwiej jest planować powierzchnię uprawy i strukturę międzyplonów dysponując odpowiednio dużą powierzchnią łąk i pastwisk lub na glebach nadających się do uprawy koniczyny i lucerny, bowiem możemy wówczas traktować ich uprawę tylko w kontekście utrzymania lub polepszenia żyzności gleby (nawozy zielone). O wiele trudniejszym jest włączenie do zmianowania międzyplonów jako potencjalnego źródła paszy. Jeżeli wówczas następuje obniżenie plonowania roślin głównych zmianowania lub pojawiają się kłopoty organizacyjne, produkcję taką prowadzimy tylko z konieczności dyktowanej np. poprawieniem bilansu pasz (zrównoważenie bilansu białko - węglowodany).
- Międzyplony ścierniskowe sieje się bezpośrednio po przygotowaniu pola, najlepiej w ten sam dzień, przy czym ilość wysiewu jest większa niż przy uprawie w plonie głównym - łany są wtedy bardziej zwarte, gleba bardziej ocieniona i uprawa może lepiej konkurować z chwastami.
Międzyplony wsiewki
Pewnym zabezpieczeniem przed niepowodzeniem w uprawie jednogatunkowego międzyplonu jest wysiew mieszanki. Mieszanka winna składać się z 2 - 4 gatunków, najlepiej dostosowanych do lokalnych warunków siedliskowych. Często składnikiem mieszanek jest owies, który raczej nie jest wysiewany jako międzyplon jednogatunkowy.
Jako międzyplony wsiewki, z przeznaczeniem na zielony nawóz np: pod buraka cukrowego, zaleca się uprawiać następujące gatunki roślin motylkowych: koniczynę białą, koniczynę czerwoną, koniczynę szwedzką, lucernę chmielową i nostrzyk biały, a także mieszanki roślin motylkowatych: koniczynę białą z koniczyną szwedzka, lucernę chmielową z koniczyną białą, seradelę z koniczyną szwedzką i koniczyną białą. Przy doborze roślin motylkowatych do międzyplonów wsiewek należy zwrócić uwagę na ich wrażliwość na częste następstwa po sobie (wykoniczynienie). W nawożeniu buraka cukrowego może być również stosowana biomasa międzyplonów z traw (życicy wielokwiatowej, życicy westerwoldzkiej, życicy trwałej, kupkówki pospolitej, stokłosy uniolowatej) oraz biomasa roślin motylkowatych z trawami (np. koniczyny czerwonej z życicą wielokwiatową, lucerny chmielowej z życicą westerwoldzką). Trawy w porównaniu z roślinami motylkowatymi są bardziej tolerancyjne na zacienienie, okresowe niedobory wody, herbicydy i ugniatanie roli podczas wspólnego okresu wegetacji z roślinami ochronnymi. Charakteryzują się dużą produkcją biomasy i silnie rozwiniętym systemem korzeniowym. Mieszanki roślin motylkowatych z trawami są wierniejsze w plonowaniu i dają większy plon niż rośliny motylkowate z czystego siewu.
Duże znaczenie mają wsiewki traw: życicy wielokwiatowej, życicy trwałej, kupkówki. Mogą być one, zależnie od potrzeb, wykorzystane na paszę lub przyorywane jako zielone nawozy. Takie gospodarowanie daje korzystne warunki dla rozwoju wsiewek, ponieważ niedobór azotu ogranicza wzrost i krzewienie zbóż oraz przyspiesza ich dojrzewanie; udane wsiewki ograniczają przy tym zachwaszczenie zbóż.
W żyto najczęściej wsiewana jest seradela, ponieważ obydwie rośliny mają podobne wymagania glebowe. Wskazane jest zrobić to możliwie wcześnie, siewnikiem
Zalety uprawy miedzyplonu
Oprócz bezpośrednich zysków finansowych, międzyplony dają szereg innych korzyści, a mianowicie:
- poprawiają strukturę gleby, a odpowiednio dobrane, głęboko korzeniące się rośliny - międzyplonowe zwiększają zawartość próchnicy dzięki wynoszeniu składników pokarmowych z głębszych warstw gleby bliżej powierzchni i udostępnieniu ich dla roślin następczych o płytszych systemach korzeniowych;
- chronią glebę przed erozją wietrzną i wodną;
- chronią glebę przed utratą (wymyciem) przyswajalnych dla roślin form składników pokarmowych, szczególnie azotanów;
- ograniczają rozwój chwastów i szkodników glebowych - nicieni (np. mątwikobójcze odmiany gorczycy białej i rzodkwi oleistej);
- odpowiednio dobrane rośliny międzyplonowe są również dobrym przerywnikiem fitosanitarnym, zwłaszcza w płodozmianach uproszczonych;
- wytwarzają dodatkowy plon zielonej masy, która może być wykorzystana na paszę, przyorana lub pozostawiona na mulcz aż do wiosny;
- zatrzymują wodę z okresu zimowego, wskutek czego występują mniejsze niedobory wilgoci w glebie na wiosnę.
Wady uprawy międzyplonów
- skrócenie czasu przeznaczonego na przygotowanie pola pod siew rośliny następczej, z czym wiąże się konieczność stosowania uproszczeń w uprawie roli oraz w mechanicznej walce z chwastami
- spiętrzenie pracy dla ludzi oraz zwiększa się zapotrzebowanie na środki produkcji (narzędzia uprawowe, maszyny do zbioru i inne)
- duże ryzyko uprawy roślin związane z warunkami klimatycznymi, (stosowanie mieszanek zamiast siewów jednogatunkowych, szczególnie w międzyplonie ścierniskowym i międzyplonie wsiewce)
- nasiona, przede wszystkim roślin strączkowych są bardzo drogie
- większe zużycie wody - przesuszenie gleby, co wpływa na roślinę następczą;
- stosowanie większego nawożenia dla zachowania bilansu składników pokarmowych.
Znaczenie międzyplonów
Wprowadzenie do zmianowania międzyplonów to nie tylko produkcja biomasy, ale zapobiegają one również wymywaniu składników pokarmowych, zwłaszcza azotu, do głębszych warstw gleby i wód gruntowych. Ma to duże znaczenie przy ochronie środowiska rolniczego. Zwraca się również uwagę na duże znaczenie międzyplonów ścierniskowych w ochronie gleby przed erozją wietrzną, zwłaszcza w terenach podgórskich i górskich. Największe niebezpieczeństwo tego zjawiska zachodzi w czasie między przedplonem a rośliną następczą. Aby zmniejszyć ten proces, niezbędne jest stosowanie upraw międzyplonowych, w tym międzyplonów ścierniskowych.
Uprawa międzyplonów spełnia również rolę fitosanitarną, ograniczając występowanie chorób i szkodników roślin uprawnych.W wyniku uprawy międzyplonów ścierniskowych następowało ograniczenie chorób podsuszkowych zbóż. Zastosowanie międzyplonu ścierniskowego z roślin strączkowych, faceli, gorczycy czy rzepaku, podwyższało zdrowotność roślin pszenicy ozimej o 7, 0%, a jęczmienia jarego o 7, 4%.
Kolejnym, bardzo istotnym znaczeniem międzyplonów ścierniskowych jest ich wpływ na ograniczenie zachwaszczenia roślin uprawnych.Zastosowanie międzyplonów ścierniskowych z gorczycy i rzodkwi oleistej zmniejsza 3 - 4 krotnie liczebność i 4 - 6 krotnie powietrznie suchą masę chwastów występujących w zbożach. Stosując pod uprawę pszenicy w monokulturze międzyplonów ścierniskowych z rzepaku, stwierdzono spadek zachwaszczenia o 28%. Międzyplony ścierniskowe, niezależnie od typu płodozmianu, ograniczyły w pszenicy ozimej, liczbę chwastów o 21, 1% oraz ich powietrznie suchą masę o 45, 1%. Najbardziej ograniczone zostało zachwaszczenie w płodozmianach o 50% udziale zbóż, najsłabiej w płodozmianie o całkowitym wysyceniu zbożami.
Miedzyplony sa głównie czynnikiem ograniczającym straty azotu w glebie, poprawiającym bilans substancji organicznej oraz pozwalającym zachować jej aktywność biologiczna. Dodatkowo kultury te niwelują procesy erozyjne gleby, a w płodozmianach zbożowych spełniają duża role fitosanitarna. W rejonach o sprzyjających warunkach siedliskowych wpływają dodatnio na produktywność wysiewanych po nich roślin kłosowych, Uprawa miedzyplonów na przyoranie, zwłaszcza roślin krzyżowych, poprawia jakość środowiska glebowego przy stosowaniu niewielkich nakładów.
Uprawa międzyplonów nie tylko wzbogaca glebę, ale także zwiększa dochody gospodarstwa poprzez korzystanie z programów unijnych dofinansowujących działania pakietów rolnośrodowiskowych. Nie wymaga to dużych nakładów. Koszty uprawy ograniczają się bowiem do zakupu materiału siewnego i do uprawek pożniwnych związanych z przygotowaniem stanowiska przed obsiewem.